Autor: msr Ognjen Karanović, istoričar
Pravni „regulamenti“ na osnovu kojih su predvoditelji srpskog pokreta u borbi za teritorijalnu i političku autonomiju na prostorima Ugarskog kraljevstva (naročito njegovih južnih krajeva) i zasnivali svoje legitimne zahteve za navedenim težnjama, nastali su, a potom potvrđivani, „ojačavani“ ili „slabljeni“ upravo u vreme vladavina gorepomenutih habzburških vladara. Međutim, stvarni počeci „privilegijalne politike“ habzburških vladara u odnosu na srpsko stanovništvo naseljeno na prostorima južnih i jugoistočnih „oboda“ Ugarskog kraljevstva vezuju se za ličnost i vladavinu cara i kralja Leopolda I Habzburškog (ugarskog kralja u periodu 1655–1705, a od 1658. i cara Svetog rimskog carstva). Nastanak i postojanje vojnih granica u oblastima Pomorišja i Potisja, posredno „stoji“ u vezi sa delokrugom privilegijalne politike navedenog vladara tokom i u periodu posle Velike seobe Srba na pragu poslednje decenije XVII veka. Dugotrajni Bečki rat, nakon sjajnih pobeda carskih i hrišćanskih savezničkih armija nad Turskom na balkanskom tlu, pod kraj devete decenije XVII veka ušao je u svojevrsnu fazu koju je karakterisala izrazita međusobna izjednačenost snaga suprotstavljenih (ratujućih) sila. U toku rata na nedvosmislen način zapaženo učešće na strani Svete alijanse imao je i srpski etnos pod vođstvom Srpske Pravoslavne Crkve i patrijarha Arsenija III Čarnojevića. Nakon poraza koji su hrišćanskim snagama nanele turske trupe velikog vezira Mustafe Ćuprilića u bici kod Kačanika 2. januara 1690. godine počelo je stihijsko, ali na momente i vrlo naglo povlačenje carskih trupa sa prostora središnjih delova Balkana (od Skoplja) prema severu. Uporedo sa carskim trupama u velikim masama povlačilo se i srpsko stanovništvo, napuštajući svoja vekovna staništa pred neizvesnom budućnošću. Usled sasvim izvesne turske osvete i krvavih represalija zbog učešća u zbacivanju otomanske uprave tokom rata, koje bi mogle da uslede i koje su usledile nakon povlačenja carskih trupa, među brojnim ustanicima i srpskim hrišćanskim stanovništvom zavladali su panika i strah.[1] Pretpostavlja se da je tokom Velike seobe u Ugarsku prešlo između šezdeset i sedamdeset hiljada ljudi.[2] U toku tih presudnih ratnih meseci 1690. godine, kada je habzburška vojna politika u zemljama južno od Save i Dunava doživljavala značajne potrese, kod cara i kralja Leopolda ili, bolje rečeno, u bečkim dvorskim krugovima, iskristalisao se jedan poseban pristup rešavanju pitanja položaja srpskog etnosa u datim ratnim, ali i poratnim okolnostima, pod – razume se – žezlom habzburške dinastije i krune svetog Stefana.[3]
Pomenuti „poseban pristup“, zapravo se sastojao u već oprobanim metodama uspostavljanja odbrambenog sistema zaštite granica zemalja u kojima su Habzburzi vladali ili imali dominantan politički uticaj. Pripadnici srpskog etnosa su se u više prilika, a posebno tokom Bečkog rata, iskazali kao izuzetno požrtvovani i habzburškom dvoru odani ratnici. U nameri da na svojevrstan način nagrade srpski živalj za njegove zasluge u navedenom ratu, ali pre svega i da u strateško-vojnom i odbrambenom smislu upotrebe sve demografsko-populacione potencijale koje je prisustvo doseljenog srpskog stanovništva na prostorima Ugarske posedovalo, carske i dvorske vlasti Leopolda I smatrale su da je za implementiranje ratnih rezultata svoje politike na Balkanu i u podunavskom basenu veoma nužno, a možda i egzistencijalno neophodno da na određeni pravni način regulišu položaj pomenutog etnosa na prostorima Ugarskog kraljevstva. U datom smislu, potrebno je i posmatrati izdavanje „specijalnih“ privilegija ili povlastica za srpski etnički kolektivitet (ali i zajednice drugih etničkih grupa balkanskog hrišćanskog stanovništva) od strane cara i kralja Leopolda I Habzburškog. Pored privilegijalnih pravnih akata ranijih habzburških vladara, osnovom privilegijalne politike Leopolda I smatra se čuveni Pozivni manifest ili Literae invitatoriae od 6. aprila 1690. godine, upućen svim balkanskim hrišćanima i zemljama u kojima žive.[4] U Manifestu, habzburški vladar pozvao je sve hrišćanske stanovnike balkanskih zemalja da podignu ustanak protiv osmanske vlasti, kao i da nedvosmisleno pristupe na stranu carskih trupa, odnosno pod njihovu vrhovnu komandu, pri tom „…ne napuštajući svoja ognjišta i njive…“. Zauzvrat, car Leopold pružio je čvrste garancije u smislu zaštite lične i imovinske bezbednosti svih učesnika pobune protiv otomanske uprave, ali i njihovih porodica. Istovremeno, Invitatorijom su bila zagarantovana sva religijska prava hrišćanskom stanovništvu, odnosno obećana je sloboda veroispovesti. Uz određene dodatne povlastice, garancije su pružene i u pitanju prava na izbor vojvode.[5] U vezi sa Invitatorijom stoji i pismo cara Leopolda upućeno patrijarhu Arseniju III Čarnojeviću istog dana, odnosno 6. aprila 1690. godine.[6]
U strogo formalno-pravnom pogledu, prvu privilegiju Leopolda I datiramo od 21. avgusta 1690. godine. Navedena privilegija srpskoj etničkoj zajednici izdata je nakon pregovora s episkopom Isaijom Đakovićem i predstavlja prvi formalni normativni akt koji reguliše položaj srpskog etničkog korpusa (koji se u momentu izdavanja Privilegije nalazio u pokretu ispred prodora osmanskih vojnih snaga prema rekama Savi i Dunavu) i kao takav smatra se za osnovu sveukupne srpske crkveno-narodne autonomije u Habzburškoj monarhiji.[7] Pažljivim čitanjem teksta Privilegije od 21. avgusta 1690. godine i uporednom analizom Invitatorije, izdate samo nekoliko meseci pre „avgustovskih privilegijalnih garantija“, uočljivo je odsustvo nekih odredaba iz Pozivnog manifesta u odnosu na tekst „avgustovske privilegije“. Data konstatacija se naročito odnosi na odredbu iz Pozivnog manifesta kojom se „balkanskim hrišćanima, a posebno Arbanasima“, garantuje pravo na izbor vojvode, odnosno na izvesni stepen determinisanja svetovne samoupravne strukture uređene u skladu sa principima organizovanja „slojevitih društava“ s poluplemenskim karakteristikama. Razume se, bilo je predviđeno da svi oblici svetovne i duhovne autonomije srpske pučke zajednice budu pod „dominantnim“ nadzorom austrijskih vojnih i civilnih vlasti. Potrebno je da naglasimo da je u periodu od aprila do avgusta 1690. godine došlo do značajnih promena u političko-strateškoj situaciji koja je u bliskoj relaciji sa austro-turskim ratnim sukobom. U uslovima napredovanja turskih snaga i povlačenja carskih trupa sa geografskog područja Balkana (a zajedno sa njima i desetina hiljada pripadnika srpske populacije), zasigurno je u vojno-političkim krugovima bliskim Bečkom dvoru zaključeno (možda i pogrešno) da dalji angažman Srba, kao pomoćnih trupa u ratu, i nije od presudne važnosti za nastavak vojnih operacija i u vezi sa njima političke budućnosti habzburških interesa u oslobođenim i novoosvojenim zemljama Ugarske i Balkanskog poluostrva. Svakako, vrednosti angažovanja srpskih ratnika u carskim trupama nisu anulirane, ali politički značaj podrške srpskog življa habzburškim dinastičkim i državnim interesima je u datim okolnostima i te kako izgubio na snazi. Sa druge strane, politika Bečkog dvora, posebno u vreme vladavine Leopolda I, u odnosu na pitanje opstanka turske uprave nad balkanskim i podunavskim zemljama (uključujući i Ugarsku), bila je vrlo kompleksna i na momente u velikoj meri neodređena.[8] Iz navedenih razloga, možemo zaključiti da u uslovima promene ratnih okolnosti, činjenice da se najveći deo srpskog puka koji se odazvao na pozive iz aprilske Invitatorije sada nalazio na teritoriji Ugarskog kraljevstva, dakle pod neposrednom vlašću „uzvišene carske milosti“, garancija o pravu srpskog stanovništva na svetovne organe sopstvene „narodne vlasti“ koje bi bile reprezentovane u ličnosti vojvode (ranije despota, tokom političkih akcija grofa Đorđa Brankovića), postala je sasvim izlišna. Politički trenutak za pomenuta moguća rešenja pitanja položaja srpske etničke zajednice neumitno je prošao. Bečki dvor bio je spreman da po pitanju povlastica za doseljeno srpsko stanovništvo obezbedi samo ona prava koja se tiču organizovanja duhovno-crkvenog života jedne pravoslavne verske zajednice, a nikako da u data prava budu uključeni, sa šireg aspekta posmatrani, elementi državnosti.[9]
Prava srpske etničke zajednice i njene crkvene jerarhije, garantovana ovim prvim privilegijama, od početka njihove primene u svakodnevnom životu nailazile su na oštru osudu i otpor kod ugarske staleške uprave i jerarhije Rimokatoličke crkve. Županijskim staleškim krugovima ugarske plemićke političke i društvene elite posebno su smetale odredbe prema kojima je najveći deo zajednice srpske etničke provenijencije uživao status slobodnog stanovništva, izuzetog od feudalnih kmetovskih obaveza prema plemstvu i županijama, i to bez obzira na oblasti u kojima su živeli. U nameri da spreči pokušaje mađarske svetovne političke i duhovne katoličke elite u njihovim nastojanjima usmerenim prema poništavanju ili makar ograničavanju stečenih privilegija namenjenih srpskoj zajednici, dvor je 11. decembra 1690. godine preko Ugarske dvorske kancelarije izdao Protekcionu diplomu, a već naredne godine i sledeću privilegiju od 20. avgusta, kojom se vlast srpskog patrijarha pored crkvenih pitanja proširila i na sfere svetovnog života etnosa.[10]
Nekoliko meseci pre objavljivanja pomenute privilegije, tačnije 20. marta 1691. godine, u Budimu je održan zbor srpskih uglednika i prvaka u Habzburškoj monarhiji. Neposredni povod sazivanja zbora sastojao se u nameri srpske duhovne i političke elite da svoje ranije zahteve o izboru inokosnih narodnih vojno-upravnih organa vlasti još jednom potvrde i na sveobuhvatan način i u integralnom tekstu podnesu carskim vlastima na odobrenje. Zbor je sazvan u prisustvu patrijarha Čarnojevića i episkopa Isaije Đakovića, neposredno nakon episkopovog povratka iz diplomatske misije u Beču, gde je uspeo da izdejstvuje potvrdu despotske titule i porodično-dinastijskog nasleđa za tada utamničenog grofa Đorđa Brankovića. Okupljeni predstavnici srpske, prvenstveno duhovne i političke elite, izrazili su nameru da doseljeni Srbi stupe u „vojnički status“, tj. u okvire habzburške carske vojske, ali pre svega zahtevali su da „potomak srpskih despota“ grof Đorđe Branković bude oslobođen iz tamnice kako bi bio u prilici da neometano bude postavljen na položaj predvodnika etnosa, i to na temelju „legitimiteta“. Pored pomenutih, okupljeni narodni predstavnici dalje su istakli molbe da u odsustvu zatočenog grofa Đorđa Brankovića, njega do oslobođenja zamenjuje druga ličnost, slobodno izabrana od strane etnosa, a čiji bi izbor bio potvrđen najvišom carskom milošću. Dalje, donesene su odluke i o izgledu srpskih barjaka, o podeli logističkih dobara u najširem smislu reči, a posebno oružja i municije, kao i o deobi plena zarobljenog od neprijatelja, i drugo. Jedan od najznamenitijih zahteva istaknut na ovom starešinskom zboru sastojao se u predlogu da nakon proterivanja Osmanlija iz Srbije i povratka srpskog življa u otadžbinu, habzburške vlasti nad domicilnim etnosom uspostave narodne organe uprave, odnosno da Habzburška monarhija osvojene teritorije preda u vlast samim Srbima. U datom predlogu jasno uočavamo „viziju kontura“ ustrojstva društvene strukture srpskog etničkog kolektiviteta na prostorima koji bi nakon završetka rata ušli pod okrilje habzburškog žezla.[11] Srpski zahtevi (osim zahteva za puštanjem na slobodu grofa Đorđa Brankovića) odobreni su carevom odlukom objavljenom u formi privilegije od 2. aprila 1691. godine.[12] Dakle, na osnovu privilegije izdate srpskom etnosu, car je dozvolio da Srbi „između sebe“ izaberu jednog kvalifikovanog, uglednog čoveka, vojničkog poziva na položaj svojevrsnog zamenika utamničenog grofa Đorđa Brankovića, pa da onda taj izbor podnesu bečkom dvoru na odobrenje. Početkom aprila 1691. godine Zbor u Budimu izabrao je kapetana Jovana Monasterliju za svog podvojvodu. Vladar je prihvatio pomenuti izbor. Međutim, u okolnostima imenovanja kapetana Monasterlije za podvojvodu, stečeni utisak da je započet postupak formiranja narodne vojne uprave, lokalno-autonomnog ili državno-pravnog karaktera, a koji je opstojavao u idejnim stremljenjima srpske duhovno-političke elite navedenog vremena, već na početku bio je ozbiljno kompromitovan. U stvarnosti, izbor Monasterlije za srpskog podvojvodu nije doneo nikakve posebne garancije ili napredak u smislu poštovanja i realizovanja odredaba dotadašnjih carskih privilegija izdavanih srpskom etnosu, niti je pružio jemstva da će u budućnosti zaživeti, u mnogim segmentima, ipak nedovoljno jasan koncept „narodne duhovne i svetovne samouprave“ nad srpskim etnosom.[13]
Fundamenti Leopoldove „privilegijalne politike“ na svojevrstan način zaokruženi su objavljivanjem privilegije od 4. marta 1495. godine. Na predlog Dvorskog ratnog saveta u Beču, car Leopold I je preko Ugarske dvorske kancelarije izdao patent, odnosno privilegiju na osnovu koje je patrijarhu bilo priznato pravo imenovanja episkopa. Takođe, srpsko pravoslavno stanovništvo („grko-istočne veroispovesti“), bilo je izuzeto od feudalnih obaveza (desetka) prema Rimokatoličkoj crkvi, a njegova veroispovedna prava bila su striktno zagarantovana. Pravoslavnom episkopatu garantovano je pravo na nesmetano vršenje kanonskih vizitacija. Istovremeno, pomenutim aktom vladar je potvrdio sve ranije privilegije. Nekoliko meseci kasnije, tačnije 11. avgusta 1695. godine car je poklonio patrijarhu kastel Sirač u Slavoniji.[14] Karakter svih izdatih privilegija Leopolda I do pomenutog vremena bio je izuzetno kompleksan i slojevit. U prvim godinama nakon velikog egzodusa srpskog stanovništva 1690. godine, kod odgovornih lica u Dvorskom ratnom savetu u Beču, ali i u svetonazorima predvodnika srpskih naseljenika, u prvom redu patrijarha Arsenija III, preovladavalo je mišljenje da će „moć hrišćanskog oružja“ nadvladati u tada već kolosalno dugom ratnom klinču Svete lige i Osmanlijskog carstva. Pobeda Austrije i proterivanje turske uprave iz srednjovekovnih srpskih zemalja na Balkanu stvorili bi uslove za povratak brojnog izbeglog stanovništva na svoja vekovna ognjišta. Istovremeno, pomenute pretpostavke ulazile su u okvire svih ratnih ciljeva habzburške politike u tom vremenu, pa bi i privilegijalnu politiku Leopolda I trebalo posmatrati u tom pogledu. Nije teško ustanoviti da je habzburškim geostrateškim i političkim ciljevima bilo u interesu da srpskim življem repopulišu ratom potpuno opustele prostore Balkana i to u slivu reka Morave, Drine, Crnog i Belog Drima, dakle zemalja na području južno od reka Save i Dunava. Navedene zemlje u sastavu Austrije bile bi „gvozdena straža“ hrišćanske Evrope u svim kasnijim eventualnim pokušajima Osmanlija da „ožive“ svoje aspiracije u centralnim delovima Starog kontinenta. Međutim, godine su prolazile, ratni zapleti su se nizali jedan za drugim, a konačna pobeda „hrišćanskog oružja“ nije se nazirala. Kao što smo ranije primetili, ratni napori obe zemlje uzimali su svoj danak, a nijedna od sila nije pokazivala znake potrebnog slabljenja, pa se i sam rat pretvorio u dugotrajno i potpuno besmisleno iscrpljivanje bez jasnog uvida u postratni izgled međusobnih odnosa Habzburške i Otomanske imperije. U najvišim krugovima bečkih političkih, crkvenih i vojnih elita postavilo se jednostavno pitanje: šta Austrija da radi sa brojnom srpskom populacijom izbeglom pred turskim terorom na prostore Ugarske? U toku 1693. godine Dvorski ratni savet usvojio je plan koji se sastojao u nameri vojnih vlasti da veliki deo Srba privremeno smeštenih na području Budima, Ostrogona i Sentandreje presele na prostor između reka Dunava i Tise, i to sa nalogom da se ovo stanovništvo u budućnosti bavi zemljoradnjom. Takođe, zahtevano je da srpsko stanovništvo iz Baje bude preseljeno u Slavoniju na prostor između reka Save i Drave.[15] Prema ovim planovima Srbi bi bili oslobođeni svih poreza, a vojnici sa svojim porodicama odvojeni od ostalog stanovništva i raspoređeni u kapetanate.[16]
Bečki dvor odlučio je da Srbima ponudi trajan ostanak u Habzburškoj monarhiji uz priznavanje samo određenih kolektivnih prava na osnovu Lex originis proisteklih iz dotadašnje privilegijalne politike. Dakle, srpsko stanovništvo dobilo bi status patrimonium domus austriacae i na taj način postalo bi subjekt prava pod neposrednom nadležnošću carskog autoriteta. Sa saznanjem o postojanju planova o neminovnom preseljenju, kao i zbog namere da se institucionalnim putem, razne nepravilnosti u postupcima Rimokatoličke crkve, vojnih i županijskih vlasti prema Srbima, iznesu pred odgovorne državne organe, starešine srpskog etnosa u Ugarskoj su januara 1694. godine održale narodni zbor u Baji. Na pomenutom zboru, Srbi su izgleda prihvatili mogućnost da budu kolektivno preseljeni u druge zemlje, a konkretno su zahtevali da nove naseobine budu smeštene na područjima Male Vlaške (Centralne Slavonije) i Kumanije (severne Bačke). Istovremeno, učesnici Zbora su tražili da srpski etnos u novim naseobinama bude oslobođen od feudalnih obaveza i izuzet od nadležnosti županijskih vlasti, odnosno da neposrednu vlast nad Kolektivitetom poseduje jedino Dvor. Naročito je zahtevano da se svi naseljenici vrate u svoju staru postojbinu nakon uspostavljanja mira.[17] Pitanje trajnog naseljavanja Srba zaista je odloženo za period nakon okončanja ratnih sukoba. Najvažniji aspekt odluka Bajskog zbora iz 1694. godine ogleda se u jasnoj inicijativi srpskih duhovnih i svetovnih elita da se položaj doseljenog stanovništva uredi na principima teritorijalnog ustrojstva društvenih struktura njihove etničke zajednice. U periodu do 1703. godine održano je još nekoliko narodnih zborova koji su nedvosmisleno podržavali stav o potrebi organizovanja zasebne teritorije gde bi se srpski doseljenici trajno naselili, a istovremeno gde bi njihova zajednica bila utemeljena na fundamentima privilegijalne politike Bečkog dvora. Pomenuti zborovi održavani su i zbog sve jačeg pritiska prozelitskih nastojanja rimokatoličkog klera usmerenih u pravcu širenja unijatske verske politike među pravoslavnim življem. Narodne elite srpskog etnosa postale su svesne da je efikasan otpor unijatskoj politici Rimokatoličke crkve i nastojanjima ugarskih i hrvatskih staleža da doseljenicima nametnu feudalne obaveze, moguće organizovati samo u uslovima postojanja jedne kompaktne teritorijalne organizacije gde bi srpsko stanovništvo bilo trajno naseljeno i živelo u skladu sa načelima i odredbama carskih privilegija. Navedena misao o „zasebnoj teritoriji“, kao svojevrsnoj administrativno-upravnoj jedinici, gde bi srpski doseljenički kolektivitet živeo pod nadležnošću centralnih državnih organa iz Beča, nije napuštala predvodniške duhovne i svetovne elite ni u naredna dva stoleća.
IZVORI I LITERATURA
Veselinović, Rajko L. (1986). Narodnocrkvena i privilegijska pitanja Srba u Habsburškoj Monarhiji 1699–1716. godine. Istorija srpskog naroda. Knj. 4, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 39–54.
Gavrilović, Slavko (1986). Srbi u Ugarskoj i Slavoniji od Karlovačkog mira do austro-turskog rata 1716–1718. Istorija srpskog naroda. Knj. 4, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 55–61, 163–175, 195–216.
Gavrilović, Slavko (2010). O Srbima Habzburške monarhije. Beograd: Srpska književna zadruga.
Mikavica, Dejan (2005). Srpska Vojvodina u Habzburškoj monarhiji 1690–1920: Istorija ideje o državi i autonomiji prečanskih Srba. Novi Sad: Stylos.
Popović, Dušan J. (1959). Srbi u Vojvodini. Knj. 2: Od Karlovačkog mira 1699. do Temišvarskog sabora 1790. Novi Sad: Matica srpska.
Rokai, Peter; Đere, Zoltan; Pal, Tibor & Kasaš, Aleksandar (2002). Istorija Mađara. Beograd: Clio.
Ruvarac, Ilarion (1896). Odlomci o grofu Đorđu Brankoviću i Arseniju Crnojeviću patrijarhu. Beograd: Srpska Kraljevska Akademija.
Popov, Čedomir & Gavrilović, Slavko (1997). Evropska revolucija i srpski pokret 1848–1849. Beograd–Novi Sad: Društvo istoričara Južnobačkog i Sremskog okruga.
Tejlor, Alen DŽ. P. (2001). Habsburška monarhija. Prev. Mirjana Nikolajević. Beograd: Clio.
Šviker, Johan Hajnrih (1998). Politička istorija Srba u Ugarskoj. Prev. Tomislav Bekić, prir. Slavko Gavrilović. Novi Sad: Matica srpska.
[1]Aleksandar Stojačković, Čerte života naroda srbskogЪ u ungarskimЪ oblastima, odЪ vremena, kadЪ su Mađari u ove došli, pa do slavnogЪ doba voskresenія Voйvodovine Serbіє, ili odЪ godine 895–1848, SЪ DodatkomЪ, sadržavaюćimЪ i sebi za prava ovostranskogЪ Naroda SrbskogЪ naйvažnія pisma i povlastice naйnovієgЪ vremena, Spisao i izdao AleksanderЪ StoяčkovićЪ, Pismenы ЄrmenskogЪ Monastыra, Beč, 1849, str. 46–52; LJubomir Stojanović, Stari srpski zapisi i natpisi, knjiga I, Srpska akademija nauka i umetnosti, Narodna biblioteka Srbije, Matica srpska, Beograd, Novi Sad, 1982, str. 452–453, 455; Gavrilo Vitković, Spomenici iz budimskog i peštanskog arhiva, knjiga šesta, Državna štamparija, Beograd, 1875, str. 108.
[2]Aleksandar Stojačković, Čerte života naroda srbskogЪ u ungarskimЪ oblastima, odЪ vremena, kadЪ su Mađari u ove došli, pa do slavnogЪ doba voskresenія Voйvodovine Serbіє, ili odЪ godine 895–1848, SЪ DodatkomЪ, sadržavaюćimЪ i sebi za prava ovostranskogЪ Naroda SrbskogЪ naйvažnія pisma i povlastice naйnovієgЪ vremena, Spisao i izdao AleksanderЪ StoяčkovićЪ, Pismenы ЄrmenskogЪ Monastыra, Beč, 1849, str. 46. Već smo ranije napomenuli da je od srednjeg veka na prostorima Južne Ugarske bilo prisutno srpsko slovensko stanovništvo. Od vremena kada su oblasti Južne Ugarske oslobođene od otomanske uprave, muslimansko stanovništvo je napustilo ove krajeve, a srpsko je ostalo. Kao što smo ranije naveli, na stranim kartama, oblasti današnje Vojvodine obeležavane su kao Rascia, odnosno Srbija, što je možda i najbolji dokaz kontinuiranog prisustva srpskog etničkog kolektiviteta na navedenim prostorima u datom vremenskom intervalu. Svakako, Srbi su ove oblasti smatrali i nazivali „srpskom zemljom“. Nakon završetka Prve i Druge seobe (1690. i 1739. godine), udeo srpskog etničkog elementa u ukupnom broju stanovnika Ugarske, posebno na prostorima Južne Ugarske (Délvidék), eksponencijalno je uvećan. Ukoliko uzmemo u obzir podatak da je na teritoriji Srbije u vreme austrijske uprave (1718–1739) živelo oko sedamdeset hiljada ljudi, onda nam i razmere velikog egzodusa iz 1690. godine postaju razumljivije. Uporedi i: Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 295–298.
[3]Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 290–291, 299–302. Uporedi i: Jovan Radonić, Grof Đorđe Branković i njegovo doba, Srpska kraljevska akademija, Beograd, 1911, str. 448.
[4]Mita Kostić, O postanku i značenju tzv. „Invitatorije“ Leopolda I balkanskim narodima od 6. aprila 1690, Istorijski časopis SAN, Srpska akademija nauka, Beograd, 1951, str. 144–156.
[5]Original Invitatorije nije sačuvan, već samo njen koncept koji se danas čuva u bečkom Državnom arhivu. Original ove privilegije izgubljen je još 1732. godine u vreme administratorskog upravljanja temišvarskog episkopa Nikole Dimitrijevića nad poslovima Mitropolije. Vidi: Dimitrije Ruvarac, Srpski Sion, Novi Sad, 1907, str. 438.
[6]„Leopoldus, Divina favente Clementia Electus Romanorum Imperator, semper Augustus etc. etc. Honorabilis, Devote, Dilecte; Pluribus Nobis relatum est, quantopere Vobis cordi sit rei Christianae incolumitas, et incrementum, cujus egregia Vos praebuisse specimina fideli defuncto Generali Piccolomini ibi locorum agenti opera navata non sine satisfactione intelligimus; id ipsum Nobis deinceps a singulari fide, ac studio Vestro, praesertim vero in Deum cultu promittentes, dum non dubitamus Vos, pro ea, qua apud Populos illarum Partium, et inprimis Albanenses, et Rascianos polletis authoritate, strenue collaboraturos, ut oblata a Deo tam oportuna occasione jugum Turcicum, sub quo hactenus deplorandum in modum gemuerunt, excutiant, et armis Nostris sociati barbarum Ottomanorum Tyrannidem deprimere modis omnibus extinguereque juvent. Opus certe Deo gratissimum praestituri, Nostra etiam Gratia Caesarea Regiaque omnino dignum: Quam uti Vobis Clementissime offerimus ita vivis documentis comprobare in se ferentibus occasionibus non omittemus. Datum in Civitate Nostra Vienna, die Sexta mensis Aprilis, Anno Millesimo sexcentesimo nonagesimo. Regnorum Nostrorum, Romani, trigesimo secundo, Hungarici, trigesimo quinto Bohemici vero Anno trigesimo quarto. Leopoldus (L. S.) T. A. Henr. Comes de Stratman. Ad Mandatum Sacrae Caesareae Regiaeque Majestatis proprium. Steph. And. de Werdenburg.“ – stoji u pismu cara Leopolda I. Original pisma upućenog patrijarhu Arseniju pohranjen je u Arhivi Srpske akademije nauka i umetnosti u Karlovcima. Pisan je na hartiji prilepljenoj na platno. Dokument sa originalnim potpisima cara i kralja Leopolda I ima dimenzije 32,5×21 cm, a sama hartija je savijena u obliku pisma. Uporedi i: Slavko Gavrilović, Isaija Đaković, arhimandrit grgeteški, episkop jenopoljski i mitropolit krušedolski, Zbornik Matice srpske za istoriju, 74, Matica srpska, Novi Sad, 2006, str. 9.
[7]U tekstu Privilegije od 21. avgusta 1690. godine, zagarantovane su određene kolektivne povlastice srpske zajednice, a u njemu piše: „…cujus Nobis perquam acceptae contestationis et exhibitionis vestrae intuitu, vos universos et singulos in tutelam Nostram Caesareo-Regiam Clementissime non tam suscipimus, quam ad egregium propositum animis vestris figendum, et filiis inculcandum perpetuo, omnibusque in occurrentiis realibus Documentis magis magisque confirmandum. Arma proinde contra infenssimum Christiani nominis hostem, et persecutorem vestrum sub auspiciis Nostris, Nostrorumque Belli-Dacum directione sumenda, propulsandasque injurias, calamitates ac miserias vobis iniquissime crudelissimeque hactenus illatas, Paterne hortamur; vicissim, ut lenitatem, ac dulcedinem Imperii, Dominatusque Nostri in ipso limine sentiatis, petitionibus vestris pietate Nobis connaturali annuentes, Benignissime decrevimus, ut juxta Orientalis Ecclesiae Graeci Ritus Rascianorum cosuetudinem, ac normam veteris Calendarii libere conservemini, et prout hactenus, ita deinceps a nullis Ecclesiasticis vel Saecularibus Statibus ulla afficiamini molestia; Liceatque vobis inter vos, ex propria Facultate, ex Natione et Lingua Rasciana constituere Archi-Episcopum, quem Status Ecclesiasticus et Saecularis inter se eliget; Isque Archi-Episcopus vester liberam habeat Facultatem disponendi cum omnibus Orientalis Graeci ritus Ecclesiis, Episcopos consecrandi, Sacerdotes in monasteriis disponendi, Templa, ubi opus fuerit, propria Facultate extruendi, in Civitatibus, et Villis Rascianos Sacerdotes subordinandi: Verbo, sicut hactenus, Graeci Ritus Ecclesiis, et ejusdem Professionis Communitati praeesse valeat, et propria Authoritate Ecclesiastica, vigore Privilegiourum, a Praedecessoribus Nostris, Divis quondam Hungariae Regibus, vobis concessorum, in tota Graecia, Rascia, Bulgaria, Dalmatia, Bosnia, Jenopolia et Herczegovina, nec non in Hungaria et Croatia, ubi de facto existunt, et quatenus, ac quamdiu Nobis universi, et singuli Fideles, et devoti erunt, Facultate disponendi gaudeat; Statibus porro Ecclesiasticis, velut Archi-Episcopo, Episcopis, Monachis, omnisque generis Sacerdotibus Ritus Graeci in Monasteriis, et Templis maneat propria Facultas disponendi, ita, ut nemo in praedictis Monasteriis, Templis, et Residentiis vestris violentiam exercere valeat, verum in Decimis, Contributionibus, et Quartiriis antiqua immunitate gaudeant: Nec super Ecclesiastico ullus (u štampanom obliku pisalo je ullius, a potom je navedena reč bila rukom precrtana-primedba autora) Saecularium, praeter Nos, potestatem habeat arrestandi, vel incaptivandi aliquem, sed Archi-Episcopus tales a se dependentes Ecclesiasticos, poenam aliquam incurrentes, Jure Ecclesiastico, seu Canonico punire queat. Conferimus etiam et confirmamus Graeci Ritus Templa, Monasteria, et ad haec spectantia, prouti etiam Archi-Episcopum, et Episcopos concernentia Bona, qualiacunque illa sint, juxta collationem Praedecessorum Nostrorum possidenda, quae autem Templa Christiani nominis hostis Turca vobis ademit, ea quoque recuperata manibus vestris resignari demandabimus, Archi-Episcopo denique, vel Episcopis vestris, necessitate sic exigente, Monasteria et Ecclesias in Civitatibus, aut Pagis visitantibus, vel etiam Parochos, et Communitatem instruentibus a nemine tum Ecclesiastico, tum Saeculari molestiam inferri patiemur…“. Original Privilegije pohranjen je i sačuvan u Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti u Sremskim Karlovcima, a njen koncept nalazi se u bečkom Državnom arhivu. Pomenuti original pisan na pergamentu dugačak je 67, a širok 88 cm, a s leve strane, ispod teksta, nalazi se autentičan potpis cara Leopolda I. Na donjoj strani, na svilenom gajtanu crno-žute boje, pričvršćen je carski pečat u pozlaćenoj srebrnoj kutiji s urezanim motivom dvoglavog orla, heraldičkog simbola habzburške dinastije. Na presavijenom pergamentu s leve strane, zapisana je potvrda da je ta privilegija svečano proglašena 13. januara 1691. godine u Komoranu („Anno 1691 die 13 mensis Januarii in Grali Cotus Comaromiensis Congregatione in oppido eiusdem nominis celebrata praesens benignum Suae Majestatis Stmae Diploma Regium publicatum perlectum et exhibitum, debitoque Fidelitatis cultu acceptatum, nemini votum contradicente. Per Juratum eiusdem Comitatus Notarium Alexandrum [nečitko prezime]“). Uporedi i: Gavrilo Vitković, Spomenici iz budimskog i peštanskog arhiva, knjiga šesta, Beograd, 1875, str. 108; J. R., Tri pisma srpskog patrijarha Arsenija III Čarnojevića, priopćio Avram Đukić, Letopis Matice srpske, knjiga 219, sveska III, Matica srpska, Novi Sad, 1903, str. 30–38; Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 299–300, nap. 1, str. 494.
[8]Potrebno je da uzememo u obzir i stav Leopolda I prema pitanju obnove suvereniteta ugarske države na njenoj celokupnoj „predmohačkoj“ teritoriji u periodu pre Bečkog rata, dakle pre 1683. godine. U više navrata, posebno u ratu 1663–1664, koji je završen Vašvarskim mirom, ugarskim staležima postalo je jasno da dinastičkoj politici Leopolda I naročiti prioritet ne predstavlja proterivanje osmanlijske vlasti iz Srednje i Jugoistočne Evrope, te da je fokus njenih interesa usmeren prema očuvanju nasleđenih i stečenih pozicija Habzburške monarhije u Svetom rimskom carstvu nemačke narodnosti, kao i daljem širenju tih pozicija u zapadnoevropskim i italijanskim zemljama. Prema shvatanjima bečkih vojnih i političkih krugova, u geostrateškom pogledu, ugarske zemlje bile su samo nužna predstraža odbrane habzburških naslednih poseda i uopšte hrišćanske Evrope, kao i neophodan poligon u ofanzivnim akcijama suzbijanja neprestane turske opasnosti. Navedeni politički interesi habzburške dinastije bili su jedan od razloga zbog kojih je došlo do izbijanja čuvene Vešelenjijeve zavere i pokretanja dugotrajnog kuručkog pokreta mađarskih staleža protiv vlasti bečkog dvora. Do istinske promene odnosa habzburških vlasti prema odabiru pravca širenja svog dinastičkog uticaja došlo je posle relativno neuspešnog Rata za špansko nasleđe (1701–1714), kada su prihvaćeni stavovi najznačajnijeg carskog vojskovođe i heroja bitke kod Sente princa Eugena Savojskog, prema kojima pravci širenja dinastičkog uticaja i težišta njene vlasti moraju biti usmereni prema podunavskim oblastima i Balkanskom poluostrvu, dakle – prema osmanlijskim posedima.
[9]Na osnovu činjenica, dokazano je da se reči iz Pozivnog manifesta „…Servata…eligendique Vaivodae liberatae…“ odnose na izbor plemenskih vojvoda, pošto su Srbi i Arbanasi tada živeli u plemenskom ustrojstvu sa vojvodama na čelu. Posle seobe Srba u Ugarsku 1690. godine, Leopold I odustao je od davanja navedene povlastice. Tek sa potvrdom pomenute Leopoldove Invitatorije od strane Josifa I od 7. avgusta 1706. godine, Karla VI (III), 10. aprila 1715. godine, a potom i Marije Terezije, 1743. godine, srpskoj zajednici u Ugarskoj ozakonjeno je pravo na izbor vojvode, samo što se tu sada nije mislilo na plemenskog vojvodu, jer Srbi u Ugarskoj nisu više živeli u plemenskom ustrojstvu, već na jedan inokosni upravni organ, pre svega vojnog karaktera.
[10]Na osnovu zahteva etnosa koje su caru Leopoldu I izneli episkop Isaija Đaković i Adam Feldvari, uglednik iz Komorana, dvor je publikovao privilegiju 11. decembra 1690. godine. U srpskoj istoriografiji privilegija je ostala upamćena pod nazivom „Protekciona“ ili „Protekcionalna diploma“. Diplomom su obnovljene i znatno proširene povlastice koje su Srbi dobili na osnovu Privilegije od 21. avgusta iste godine. Akt je propisao zaštitu za sve Srbe, njihova duhovna i materijalna dobra i posede. Takođe, povlastice su podrazumevale oslobađanje Srba od obaveza plaćanja svih poreza i nameta, a istovremeno ugarskim vlastima srpsko sveštenstvo i običan puk preporučeni su kao „carevi štićenici“. Originalni dokument Privilegije od 20. avgusta 1691. godine napisan je na pergamentu širine 73 cm, a visine 50 cm, a sa leve strane ispod teksta nalazi se potpis cara i kralja Leopolda I. U donjem delu pergamenta materijal je presavijen sa svilenim gajtanom u svojstvu poveznog segmenta dokumenta. Svileni gajtan „drži carski pečat u pozlaćenoj srebrnoj kutiji s urezanim dvoglavim orlom na poklopcu“. Na levoj strani presavijenog pergamenta stoji zapis: „Publicatae sunt Suae Majestatis Sacratissimae Literae Privilegiales et Donationales et solenniter praesentatae in Generali Congregatione Comitatus in anteriori Civitate Strigoniensi. Die 17 Martii anni millesimi sexcentesimi nonagesimi 2-di celebrata, per Georgium Sinka, Subrogati Antelati Comitatus Notar“ iz kojeg jasno vidimo da je navedena privilegija svečano proglašena na zasedanju županijske skupštine u Ostrogonu 17. marta 1692. godine. O različitim aspektima u vezi sa objavljivanjem i sadržajem same privilegije, vidi: Dr Jovan Radonić, nav. delo, str. 448 i 460. Uporedi i: Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 301–302, 310–311, nap. 1, str. 494, nap. 1, 502.
[11]Zahtevi okupljenih srpskih duhovnih i uslovno rečeno svetovnih starešina na Zboru od 20. marta 1691. godine, zabeleženi su i u Protocollum Registratur Ratnog arhiva Austrijskog državnog arhiva sa datumom od 2. aprila 1691. godine: „Priuilegium vnd Beschaidt, welcher der ratzischen Miliz gegen deme, dass sie wider die Türken streitten sollen, ertheilt worden 1. wegen Entlassung Arrests ihres Despot Brankouiz; 2. Vnterdessen Substituirung eines anderen an seiner Stöll; wie der fahne zu zeichen vnd denen das Brodt vnd Munition erthailt; 4. wie es mit der vom Feindt eroberenden Beuth zu halten; 5. dass sie, wan in des Feindts Landt ihre von vorhin innengehabte Örther recuperiert wurden, vnter irem besonderen Magistrat stehen vnd deren alten Priuilegien gaudiren solten, 6. dass vnterdessen von der hung. Cantzley der Spanschafften Raab, Comorn, Stuhlweissenburg vnd Vesprin anbefolchen werde, von ihnen wegen der Winter-Portionen nichts zu begehren…“ piše u pomenutom protokolu, vidi: K. u. K. Haus-, Hof- und Staatsarchiv, Kriegsacten, Protocollum Registratur, 2. IV 1691. Nedvosmisleno možemo da uočimo da su okupljene starešine istovremeno zahtevale da u svojevrsnom „interregnumu do povratka u otadžbinu“ habzburške vlasti izdaju nalog đurskoj, komoranskoj, stonobeogradskoj i vespremskoj županiji u vezi sa oslobađanjem srpskog stanovništva od tzv. „zimskog poreza“, odnosno da budu izuzeti od izdržavanja vojnih jedinica u toku zimskog perioda.
[12]Privilegija koju je car Leopold I na zahteve Zbora srpskih starešina objavio datirana je u Beču 2. aprila 1691. godine, a ona u integralnom tekstu glasi: „Universitati gentis Rascianae in regno Nostro Hungarie et signanter ad Ossekinum, Budam et Comarium existenti … Eidem benigne significantes, Nobis puncta ab eadem commissariis Nostris caesareis et regiis Budae porrecta demisse relata esse, ex quibus inter caetera private intelleximus memoratum gentem rascianam servitiis Nostris militaribus contra communem Christiani nominis hostem se addicturam humillime petendo, ut causa arresti ductoris sui comitis Georgii Brankovich examinetur et si reus compertus fuerit, puniatur, sin minus et innocens arresto haud amplius detineatur, secundo, ut ad campum progredi et habiliores ad arma capessenda esse possint, in locum ductoris sui praenominati unum vicegerentem eligere valeant. Tertio, paratissimos se offerunt, sine stipendio arma capere et contra inimicum Turcam strenussime pugnare, dummodo panis et munitio subministretur et si a Turcam jugo liberati fuerint atque suis libertatibus libere frui possint, tranquilitate optata, stabilita ex tunc propriis facultatibus, munitionibus et pane suo contra Turcas arma sumpturos et fidelltatem suam erga Majestatem caesaream et regiam perpetuo servandam contestaturos. Instantes pro quarto, ne alius nationis militiae sit licitum, praedam ab inimico proprio marte partam surripere et eadem privare, quatenus ejusmodi difficultatibus sublatis penes exercitum caesareum in campum procedere et usque ad ultimae sangvinis guttae effusionem contra Turcam pugnare possint. Hisce igitur Nobis humillime relatis benigne resolvimus, ut quantum 1. Ejusmodi gentis ductorem Georgium Brankovoich illiusque detentionem attinet, Nos eundem qvidem ex arresto defacto causa adhuc incognita, dimittere haud posse. Nihilominus tamen processum illius quantocyus revideri, clementer curabimus, ad cujus demissam relationem Nos benigne secundum dictamen iustitiae resolvemus, interea vero clementer annuentes, ut 2. eadem gens Rasciana ex gremio suo virum qualificatum, rei bellicae gnarum et fidelum seligere Nobisque ad ratificandum proponere possit, qui curam hujus communitatis gentis Rascianae habere eamque dirigere valeat. 3. Clementer quoque ordinauimus, ut Rascianis sub vexillis Nostris caesareis et regiis (quae ex uno latere cum sancta cruce, ex altero vero cum aquila imperiali signata propediem transmittentur) militantibus non solum panis sed etiam munitio necessaria successive de tempore in tempus subministretur et si 4. deo ita disponente in conflictu generali aut expugnatione cujusdum fortalitii vel per quasdam excursiones iisdem sub signis Nostris caesareis et regiis militantibus quaepiam praeda aut spolium obvenire contigerit, cum praefatis Rascianis talis in participatione similis praede aut spolii observantia habebitur, qualis defacto cum germanica et hungarica militia Nostra mos usitatus fuit, neque ullo modo permittemus, ut praedam proprio marte ab inimico aquisitam, aliis sive ex germanica vel hungarica militia illi sint, surripere aut sibi vendicare sit licitum, prouti eum in finem generalibus Nostris serio demandabimus, quatenus contravenientes absque ullo respectu et habita consideratione in exemplum aliorum severe puniant et pro majori securitate ipsorum Rascianorum hanc Nostram gratiam illis hisce concessam apud exercitum Nostrum caesareum et regium publicari faciant. 5. Adhibebimus quoque pro possibili omnem conatum, ut per victoriosa arma Nostra auxiliante deo repetitam gentem Rascianam, quo citius eo melius in territoria seu habilitationes antehac ab eadem possessas denuo introducere et inimicos ab inde repellere possimus, volumus, ut sub directione et dispositione proprii magistratus eadem gens Rasciana perseverare et antiquis privilegiis eidem a Majestate Nostra benigne concessis, ejusque consvetudinibus imperturbate frui valeat. 6. Interea autem per Cancellariam Nostram Regiam Hungaricam Aulicam comitatibus jauriensi, comaromiensi, albensi et vesprimiensi serio injunctum est, ne repetitam gentem. Rascianam ad contributiones seu portiones hybernales adigant aut in commerciis vel negotiationibus suis praepediant“, piše u pomenutom tekstu privilegije, vidi: Ratni arhiv u Beču, Dvorski ratni savet, Protokoli i ekspeditna akta 1686-1752, Prot. Exp. za mart 1691. fol. 32; Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 304–305, nap. 4, str. 497.
[13]Opravdanost iznetih uverenja nalazi se i u činjenici da ni naziv Monasterlijinog zvanja ni njegov rang u vojsci nikada nije precizno utvrđen. Savremeni zvanični akti nazivali su ga vicevojvodom, vicedespotom, kapetanom, vicegeneralom, viceduktorom, generalom, duktorom, itd. U dekretu o imenovanju navedeno je da „podvojvoda vodi brigu o poslovima rascijanske nacije i da upravlja nad Rascijanima“. Međutim, podvojvodi Monasterliji poverena je briga samo nad srpskim etnosom naseljenim u Bačkoj i Baranji i to u znatno suženom delokrugu ovlaštenja. Podvojvodi je omogućena samo komanda nad vojnicima u Bačkoj i Baranji, a imao je i administrativne ingerencije nad civilnim stanovništvom u tim krajevima, posebno nad življem u pustarama i selima. Vidi: Milutin Jakšić, Priroda prelaska Srba u Ugarsku 1690. i privilegija, Letopis Matice srpske, knjiga 206, sveska II, Matica srpska, Novi Sad, 1901, str. 16–27.
[14]Dr Jovan Radonić, nav. delo, str. 496. i 499. Originalni dokument Privilegije od 11. avgusta 1695. godine nalazi se u Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti u Sremskim Karlovcima (ASANUK). Dokument je napisan na pergamentu (visina: 56 cm, širina: 70 cm), a sa leve strane njegovog teksta primetan je potpis cara Leopolda I. Na svilenom gajtanu, kao poveznom segmentu dokumenta, nalazi se kraljevski pečat u pozlaćenoj kutiji. Na presavijenom pergamentu sa desne strane teksta stoji zapis: „…Ano Dni 1695 die 12 men. Septembris praesentes Suae Majestatis Sermae Literae Privilegiales sub generali Cottum Pest Pilis et Solt unitorum Congregatione in libera ac regia Citte Pestiensi sunt per me Stephanum Suttan praefatorum Cottum Juratum Notarium perlecta, nemine contradicente publicatae…“.
[15]Početkom 1693. godine austrijske vojne vlasti izveštavaju Dvorski ratni savet da se u Sentandreji nalazi ukupno 12 000 Srba „sa 300 lađa“, a u okolini Budima 6000 duša. Prema drugom izveštaju u Sentandreji i njenoj okolini bilo je ukupno 14 000 Srba (Vidi: Spomenica Matice srpske, Matica srpska, Novi Sad, 1927, str. 675). „Heysler, wien, den 5. April 1693. Erindert wegen Einrichtung vnd Nestehlung der rascianischen Miliz, wie solche in gueter Ordnung, gewisse Anzahl in stette Kriegs Dienst können gebracht werden. Primo wären sie aller onerum vnd der Cameral praestationum vnd Tax, solang der Krieg wehret, zu befreyen, dennen, die in Velt dienen, das Brodt zu raichen, ein selectus militiae zu machen, in capitaneatus einzutheilen vnter eines deutschen Generals Commando zu stehen vnd die vbrigen in gewisse districtus zwischen der Donau vnd Theyss wegen Cultiuirung der Gründt einzutheillen“ (Vidi: Ratni arhiv u Beču, Dvorski ratni savet, Protokoli i ekspeditna akta 1686–1752, Prot. Exp. za mart 1693).
[16]Jovan Radonić, Rimska kurija i južnoslovenske zemlje, od XVI do XIX veka, posebna izdanja, knjiga CLV, Odeljenje društvenih nauka SANU, nova serija, knjiga 3, Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1950, str. 469–478. Uporedi i: Dejan Mikavica, Srpska Vojvodina u Habsburškoj monarhiji, Istorija ideje o državi i autonomiji prečanskih Srba, Stilos, 2005, str. 12–13.
[17]Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 319–321. Uporedi i Dejan Mikavica, nav. delo, str 13–14.
Ostavi komentar