150 godina Pariske komune

Autor: dr Aleksandra Kolaković

Poraz Francuske i cara Napoleona III u ratu sa Pruskom jeste jedan od najvećih nacionalnih poraza Francuske sa dalekosežnim posledicama kako za njenu istoriju, isto i za događaje u evropskoj i svetskoj istoriji. U vrtlogu događaja kojim je srušena poražena monarhija (Drugo carstvo) došlo je do formiranja Pariske komune, odnosno nove vlasti koja je upravljala Parizom od 18. marta (formalno 26. mart) do 28. maja 1871. godine. Upamćena u literaturi kao prva radnička revolucija, Pariska komuna je ugušena tokom intervencije francuske vojske tokom tzv. Krvave nedelje od 21. do 28. maja 1871. godine. Do 21. maja trupe regularne francuske vojske su zauzimale utvrđenja, a potom je počela da ulazi u Pariz, gde su bile postavljene barikade koje su posebno u uskim siromašnim radničkim kvartovima pružale grčevit otpor. Barikade na velikim bulevarima su brzo probijene i počela su hapšenja Komunara, kao i brza suđenja i izricanja presuda (proterivanje, zatvaranje, prinudni rad ili streljanje). Procene su da je ubijeno između 20 i 30 hiljada Komunara. Žestok otpor pružali su stanovnici Belvila, istočnog predgrađa o čemu danas svedoči i memorijalna ploča Mur des Fédérés. Privremena vlada se nakon ovih događaja vratila u Pariz, a potom je osnovana i Treća Francuska Republika, čiji je prvi predsednik postao Adolf Tjer. Ove godine se obeležava 150 godina Pariske komune, što je i prilika da se podsetimo događaja i uticaja, kao i da se analizira šta je ostalo prisutno u sećanju na ovaj važan događaj francuske istorije.

Od trenutka bitke kod Sedana i kada su Prusi bili pred Parizom septembra 1870. godine, a vojska Drugog carstva opkoljena, došlo je do prelomnog događaja u francuskoj istoriji – proglašenja republike, vlade nacionalne odbrane i formiranja Nacionalne garde, koju su većinom činili radnici. Već u toku jeseni radnici su izvodili napade na članove vlade (buržoaski sloj društva) i Gradsku većnicu. U takvim okolnostima krajem januara 1871. godine došlo je do kapitulacije Pariza, a potom i do potpisivanja primirja između Francuske i Pruske, i proglašenja ujedinjenja Nemačke u dvorcu Versaj. Pored nacionalnog poraza, u Francuskoj su se vodile žestoke borbe za vlast. Narod Pariza 18. marta izlazi na ulice uz uzvike „Živela Komuna”. Adolf Tjer, predsednik privremene vlade, pokušao je da interveniše, ali vojska nije uspela da otme artiljeriju Nacionalnoj gardi. U izvorima i literaturi se posebno ističe kao pobeda naroda činjenica da su na brdu Monmartr ostali topovi kupljeni novcem Parižana, kao i neizvršena naredba generala Lekomta (koji je kasnije streljan) da se puca na goloruki narod. Nakon ovoga Parižani preuzimaju organe uprave i dolazi do osnivanja komune (izbori su održani 26, a Komuna je formalno proglašena 28. marta) – ustanove gde su radnici pokušali da realizuju ideju slobode i jednakosti kontrolišući upravu tj. Vlast u gradu u naredna 72 dana. Vlada koju prati regularna vojska i značajan deo buržoazije se seli u Versaj.

Jedan od uzroka nastanka Pariske komune, pored posledica rata, opsade Pariza koji je doneo veliku glad, kao i težak položaja radništva još iz prethodnog perioda, jeste nasleđe revolucionarnih ideja. Još od Revolucije 1848. godine, posebno u Parizu, učestale su antimonarhističke ideje i borbe za radnička prava. Revolucionarni pokreti mogli su se predosetiti posebno od kako su bili dozvoljeni javni skupovi u Francuskoj, kojih je u periodu od 1868. go 1870. godine bilo preko hiljadu. Uticaj je imalo i osnivanje Prve internacionale Karla Marksa 1864. godine u Londonu. Međutim, kada je došlo do opsade Pariza, iako su javni skupovi bili zabranjeni nastavili su da žive kroz osnivanje tzv. Crvenih klubova. LJudi Pariske komune 1871. godine su želeli revoluciju. Mislili su da je oružje u rukama put promena i legitiman način da se vlast nađe u rukama naroda. Nastojali su da (o)žive revolucionarnu utopiju. Komunu, koja je bila zakonodavno, radno i izvršno telo, činili su gradski odbornici izabrani na osnovu opšteg prava glasa (žene nisu imale pravo glasa). Izvršno telo Komune – Savet imalo je 92 člana, koji su se birali po arondismanima Pariza, a za njih je glasalo oko 233.000 stanovnika (od ukupno 2 miliona, dok je 485.000 bilo sa pravom glasa). Centralni komitet Nacionalne garde bio je takođe izvršno telo. Među članovima Komune bilo je podela. Delili su se na Blankiste (pristalice Luja Ogista Blankija, revolucionarni socijalisti) i na pristalice Prudonove socijalističke škole (Pjer Žozef Prudona, jedan od prvih anarhista iako je ta reč kasnije nastala). Zabeležene su žestoke debate tokom čitavog perioda Komune, a koliko je situacija bila složena govore i podaci o samoubistvima i „crvenim klubovima“ u kojima se kritikovala izabrana vlada.

Najčešće se može pročitati da se prilikom Pariske komune dogodio narod, mada treba imati u vidu da je Marks govorio da je Komuna bila vladavina radničke klase, a Engels o diktaturi proleterijata. U pamfletu Francuski građanski rat Marks je prikazao anarhističku sliku Komune, ali se uočavaju i jakobinski elementi koji propagiraju vođstvo vlade i diktaturu. U ovoj kakofoniji Komunara pojavili su se i članovi sindikata koji su bili protiv Versajaca, ali i uspostavljanja socijalizma jer su verovali da još nije pravo vreme. Ipak, Komuna je sprovela niz socijalnih mera koje su imale za cilj da se unapredi položaj najranjivijih društvenih grupa dece i radnika. Pored ukidanja rada dece u pekarama i noću, otpisa dugova za stanarine, povećanja plata, najvažnija odluka doneta je Dekretom 16. aprila. Radionice koje su radnici napustili na osnovu Dekreta predate su komitetima radničkih sindikata. Ova mera je posebno uplašila deo buržoazije, što je poslužilo i mnogim istoričarima kao objašnjenje  snage represije. Od ovog doba u pariskim radionicama prvi put u istoriju ulaze radnički saveti – samoupravljanje. U vreme Komune ukinuto je regrutovanje i stajaća vojska, donet dekret o odvajanju crkve od države, sva crkvena imanja postala su nacionalna, a iz škola su uklonjeni verski simboli. Crkve su čak pretvarane u škole ili gradske ustanove, francuske trobojke su zamenjene crvenim zastavama, a neki od spomenika koji su simbolizovali buržoaski i monarhistički duh prethodnih vremena  su uništeni.

Postoje brojna svedočanstva, potom istorijske knjige, književna dela, predstave, filmovi i spomenici, koji svedoče o najznačajnijim događajima i akterima Pariske komune. Ocene događaja, pojava i procesa iz prošlosti su posebno u savremenom svetu najjasnije kroz prizmu sećanja. U ovom kontekstu, Mur des Fédérés – Zid Federe (Federalaca), severni zid čuvenog pariskog groblja Per Lašez (Cimetière du Père-Lachaise) je jedno od ključnih mesta sećanja. Na tom mestu je streljano 147 učesnika Pariske komune 28. maja 1871. godine, poslednjeg dana tzv. Krvave nedelje (Semaine Sanglante), kada je i ugušena Pariska komuna. Poginuli, kojima je podignut i spomenik, bili su u stvari preostali branioci Belvila, radničkog dela Pariza. Jedna od ličnosti koja je simbol Pariske komune iako je kao predsednik Versajske vlade u krvi ugušio je Luj Adolf Tjer. On je bio i prvi predsednik Treće Republike od avgusta 1871. do maja 1873. godine, dakle, u tom najnestabilnijem dobu njenog razvoja. Važnu ulogu u Komuni imale su i žene. Nisu samo bile u školama i bolnicama angažovane već su ulazile i u Nacionalnu gardu i stajale na barikadama. Luiza Mišel tzv. Crvena devica, bila je jedan od simbola Pariske komune. Bila je čuvena po borbenom duhu, a nakon što je Komuna ugušena proterana iz Francuske. Od aktera događaja, pomalo zaboravljena je Leonin Šempresi, autorka članka Vojnici ideja u časopisu La Sociale, gde je objasnila neke od ideja Pariske komune.

Značaj Pariske komune u francuskoj i svetskoj istoriji jeste što je ona jedan od onih događaja u istoriji čiji eho opstaje dugo. Za Francusku označava prelaz ka republikanskom uređenju i postepeni, ali definitivni raskid sa monarhističkim tendencijama. Ipak, zbog oružanog preuzimanja političke vlasti dugo je i opravdano imala negativan prizvuk. U ovom događaju sagledavamo ipak i potrebu jednog novog sloja radništva da se uključi u neposrednu vlast i kroz procese dugog trajanja sagledavamo uticaj na organizovanje radničkih partija. Ovaj sloj društva će u realnom vremenu i prostoru sprovesti one ideje koje su već provejavale, kao i one koje su se u duhu Francuske revolucije i Pariske komune formirale u korpus socijalističkih, komunističkih i levih učenja, koje su u izmenjenim oblicima realizovane širom sveta. Već na prelazu vekova i početkom 20. veka Francuska je bila suočena sa nizom štrajkova, potrebe rešavanja problema i poboljšanja položaja radnika jer se kod ovog sloja stanovništva ubrzano razvijala svest o pravima i vodila borba za ista, koja je nekada bila i izvor stradanja. Uporedo, odlazilo se i u drugu krajnost – jačanja anarhizma. Mur des Fédérés u Parizu bio je mesto okupljanja i protesta, mesto zahtevanja prava i borbe za demokratiju, čiji su se idejni uticaji širili. Ideje Pariske komune imale su plodno tle kod anarhista van granica Francuske, u Španskom građanskom ratu (1936 – 1939) i ukrajinskog anarhiste Nestora Mahnoa. Provejavale su i kroz studentske demonstracije maja 1968. godine.

Levica u Francuskoj je i dalje jaka i veoma prisutna i uticajna, pre svega u intelektualnom životu. Teme kao što su revolucija, Pariska komuna i samoupravljanje su privlačne naučnicima i medijima. Oživeli su ih i protesti Žutih prsluka 2018. i 2019. godine. Koliko je tema bitna Francuzima danas svedoče i naučne konferencije koje će se održati povodom 150. godišnjice, kreiranje android aplikacije o Pariskoj komuni, kao i virtuelnih izložbi u kojima je posebna pažnja posvećena ličnostima (vidi: https://www.commune1871.org/; https://www.paris.fr/pages/les-150-ans-de-la-commune-de-paris-les-figures-incontournables-3-5-16934). Pariska komuna je posebno značajna s aspekta širenja i razvijanja socijalističkih ideja i jačanja ženskog pokreta. U svetskim okvirima Pariska komuna je pitanje ideje direktne demokratije, stoga je i sa ovog aspekta aktuelna, na šta je uticala i pandemija koronavirusa jer su se uočili problemi u funkcionisanju i upravljanju u vreme krize.

Srpska javnost je o događajima u Parizu i Pariskoj komuni prva saznanja stekla preko štampe. Svetozar Marković, član Prve internacionale je pisao o Pariskoj komuni u časopisu Radnik, a važan izvor informacija bili su i srpski intelektualci školovani u Francuskoj. Već su srpski intelektualci na prelazu dva veka, na primer veliki Slobodan Jovanović u delu Primeri političke sociologije uvideli značaj pomenutih promena u Francuskoj i o tome pisali. Posledice poraza Francuske u ratu sa Pruskom, Pariska komuna, oduzimanje Alzasa i Lorene, kao težak nacionalni poraz Francuske, uticali su na patriotski zanos tadašnjih Francuza, posebno onih rođenih deset i petnaest godina pre pomenutih događaja. Ti Francuzi su većinom prihvatili ideju poznatu kao revanš Nemačkoj i najumniji među njima počeli su da obraćaju više pažnje na međunarodne odnose. Tako je Balkan postao u većem obimu i predmet njihovog interesovanja. Srbija i Srbi su postali predmet naučnih radova, istraživačkih ekspedicija i došlo je do uspostavljanja kontakta i veza sa srpskim intelektualcima, koji su takođe nastojali da se odupru pritiscima pre svega Austrougarske. U svemu ovome bilo je i idejnog transfera naravno, ali ono što želim sada istaći jeste da je ovo prvi impuls koji je omogućio da se od doba Francusko-ruskog saveza (1894) stvara intelektualna saradnja kao osnova za političke, ekonomske i kulturne uticaje Francuske u Srbiji i stvaranje savezništva u Velikom ratu.

Kada se govori o uticaju Pariske komune, događaja koji su joj prethodili i koji su bili njena posledica verovatno će većina ljudi sa ovih prostora prvo pomisliti na ono što se podrazumeva pod korpusom socijalističkih i kasnije komunističkih ideja, kao i čitavog sistema nakon 1945. godine. Odnosno, na ono što pomislimo kada se setimo da Beograd, ali i drugi gradovi na ovim prostorima imaju ulicu Pariske komune. Beograd je čak dobio tu ulicu u novom delu grada, zamišljenom kao grad budućnosti, radničkom delu grada, ali koji je dobio i druge sadržaje – Studentski grad, bioskop, sportsku halu koji su ga odvajali od osećaja spavaonice. U udžbenicima Titove Jugoslavije, pa čak i onima koji se nisu dugo menjali nakon raspada države devedesetih godina, obavezna je bila lekcija posvećena Pariskoj komuni. Od vremena tranzicije događaj se samo pominje i objašnjava u nekoliko rečenica. Ovo je u skladu sa činjenicom da u eri digitalizacije, globalizacije i brzih Interent komunikacija, nove generacije dobijaju tzv. twiter znanje – informacije ograničenog karaktera o većini istorijskih događaja, kako iz nacionalne, isto i iz opšte istorije, kakavoj pripada priča o Pariskoj komuni. Stoga su događaji i ličnosti Pariske komune, kao i uticaj na kasnije ideološke okvire, ostali zamagljeni u sećanju.