Prvi pomeni fruškogorskih manastira

Autor: prof. dr Boris Stojkovski

Srpski pravoslavni manastiri na Fruškoj gori predstavljaju do danas verovatno najznačajnije centre kulture i duhovnosti na području Vojvodine. NJihova istorija je burna i zanimljiva, kao uostalom i prošlost celog ovog područja. Najveći broj manastira obnovljen je u XVIII veku kada je okončana epoha osmansko-habzburških ratova, ali, pitanje najstarije istorije i prvih pomena fruškogorskih manastira ostaje otvoreno.

Izvesno je da se skoro svi manastiri spominju prvi put u osmanskim popisima, izuzev najstarijeg i najuglednijeg – manastira Krušedola. Kao što je dobro poznato 1508. godine despotica Angelina Branković, te njen sin vladika Maksim (svetovno ime Đorđe) i despot Jovan su od braće Jakšića dobili pogodno mesto i uz pomoć vlaškog vojvode Jovana NJagoja sagrađen je prvi fruškogorski manastir Krušedol, posvećen Blagoveštenju. U manastiru Krušedolu pohranjene su bile i mošti svetih sremskih Brankovića. Neki istoričari, poglavito stariji, su smatrali da je tu vladika Maksim premestio i sedište mitropolije iz Beograda, a kako bi suzbio i delovanje Ohridske arhiepiskopije koja je širila jurisdikciju po čitavom Balkanu, osobito srpskim zemljama. O ovome, kao i o mnogim drugim podacima o ranoj istoriji fruškogorskih manastira, nema izvornih potvrda. U Krušedolu je umro Maksim Branković 18. januara 1516. godine, dok ga je majka nadživela četiri godine i preminula 30. jula 1520. godine. Dva stoleća su njihove mošti počivale u manastiru, dok nisu Turci, posle bitke kod Petrovaradina 1716. godine, spalili i ove vredne relikvije, kao i sam manastir.

U ovom manastiru bila je i vrlo bogata biblioteka. Prema drevnim opisima manastirske biblioteke u njoj su bili pohranjeni i spisi vizantijskih istoričara, te se tako u Krušedolu čuvao i primerak Hronike Georgija Hamartola, zatim Hroniku Jovana Zonare, potom i jedan prepis romana o Varlaamu i Joasafu, kao i kopiju Paleje, te važan pravni spis Sintagma Matije Vlastara. Do danas u Muzeju Srpske pravoslavne crkve u Beogradu pohranjeno je nekoliko knjiga koje su u nekom trenutku pripadale manastiru Krušedolu u doba vladike Maksima Brankovića. Najstarija potiče iz 1350 – 1360. godine, a pored četvorojevanđelja i drugih bogoslužbenih knjiga zanimljivo je izdvojiti jednu kompilaciju žitija ruskih svetitelja. Krušedol je, dakle, od samog nastanka, još u vreme poslednjih decenija srednjovekovne ugarske kraljevine bio pravi centar Srba te značajne zemlje.

Postoje i neki nepotvrđeni podaci o ktitorstvu Brankovića i nad nekim drugim fruškogorskim manastirima, poput Starog Hopova. Međutim, o izgradnji ovog manastira, kao i drugih na Fruškoj gori ima mnogo kontradiktornih i zbunjujućih informacija, koje su potekle iz pera starijih istoričara ili crkvenih pisaca. Stoga su u poveznicu fruškogorskih manastira utkane brojne legende i predanja.

Staro Hopovo je, prema istoriji manastira iz 1874. godine, koju je napisao iguman Irinej Radić, podigao Maksim Branković. Žitije njegove majke Angeline takođe navodi da je Hopovo podignuto pre Krušedola. Međutim, za ktitorstvo Brankovića nad ovim, kao i nekim drugim fruškogorskim manastirima nedostaju pouzdani savremeni istorijski izvori. Irinej Radić je smatrao da je vladika Maksim Staro Hopovo podigao još kao svetovno lice. Prema njemu, manastir je utemeljen verovatno još u doba kralja Matije Korvina, moguće već 1486. godine, što je sasvim proizvoljan podatak, kao i onaj da su se u njemu već tada nalazile mošti Svetog Teodora Tirona, koje su u novu crkvu Svetog Nikole prebačene 1576. godine. Ilarion Ruvarac je, pak, tvrdio da je ovaj manastir podignut između 1496. i 1502, ali i da već između 1555. i 1563. godine mošti Svetog Teodora Tirona su pohranjene u ovom manastiru. Najstarije datiranje ovog manastira jeste predanje po kome je on nastao čak i u vreme despota Stefana Lazarevića. Čak se neutemeljeno navodi i da je Sveti Nikola bio slava Brankovića, zbog čega je i podignuto Hopovo posvećeno ovom svetitelju.

Još jedan manastir na Fruškoj gori se pripisuje despotu Jovanu Brankoviću i to je Privina Glava. Prema jednom natpisu, taj manastir bi sazdan va leto Gospodne 1496, kada je despot Jovan sa bratom arhijerejem srpskim Maksimom podigao ovaj manastir. Ovaj natpis se kaže da je nađen na nekom kamenu prilikom otkopavanja temelja za novu crkvu. Iz istih godina je navodno i manastir Rakovac, sagrađen 1498. godine, od strane komornika despota Jovana, Rake Miloševića. Međutim, prvi pouzdani podaci o ovoj fruškogorskoj svetinji potiču iz prvog turskog popisa iz 1546. godine.

Čak i neki mađarski istoričaru ističu da se manastir Jazak navodi takođe kao vasilijanski manastir, odnosno pravoslavni i u kome se pominje kaluđer Lavrentije 1522. godine koji se potpisao na jednom rukopisnom triodu koji se danas čuva u Kijevskoj biblioteci. Postoji još zapisa o drugim manastirima. Iguman Teofilo, proiguman Vasilije, jeromonasi Akakije, Isaija, Evgenije i Avakum sa monasima Prokopijem, Ilarionom i Visarionom pobegli su navodno iz Žiče u Srem i na mestu stare crkve Svetog Nikole zvane Remetska podignut je manastir Šišatovac posvećen prazniku Rođenja. Ovo je podatak iz Svitka zaveštatelnog koji se nalazi u oltaru i koji datira 1520. godine ovaj događaj. Međutim, izvesnije je da su manastir ipak sagradili monasi u periodu između 1545 – 1550. godine, dakle već u osmanskom razdoblju. Imena igumana Teofila i druge dvojice pomenutih monaha se pominju u jednom turskom dokumentu iz 1540. godine, kada je dozvoljeno da se opravi nekoliko kelija.

Postoji predanje da je Kuveždin zajedno sa Šišatovcem osnovao Stefan Štiljanović (1503 – 1515). O tome postoji spomen u jednom zapisu sa kraja XVII veka koji se nalazi na šišatovačkom rukopisu Slova Sv. Jefrema Sirina. Ovo predanje o nastanku manastira Svetoga Save, odnosno Kuveždina nije sačuvano nigde drugde i možda je neka legenda koja je u to vreme već bila živa. Manastir je zasigurno postojao u prvoj polovini XVI veka, a indirektni podaci se mogu crpeti iz turskih spisa. Postojanje manastira polovinom XVI veka svedoči i Minej manastira Svete Trojice za jun gde se kaže da je ovaj spis nastao u manastiru Svetog Save 7077. godine (od stvaranja sveta po vizantijskoj eri), odnosno 1569. godine posle Hrista. Postoje zapisi i natpisi na još nekim knjigama sa kraja XVI veka.

Kasnije će, tokom vekova, zaživeti mnoga predanja o podizanju fruškogorskih manastira koja će se vezivati čak i za Nemanjiće, kao i kneza Lazara Hrebeljanovića i dakako za sremske despote Brankoviće. Tako postoji tradicija da je Grgeteg podigao možda Zmaj Ognjeni Vuk, tj. despot Vuk Grgurević, a možda i Grgur Branković po nekim starijim pretpostavkama i navodima. Vrdnik – Ravanicu je navodno podigao arhiepiskop Maksim, a, kako neki stariji šematizmi navode neki kažu i Lazar kad je vladao Sremom i Mačvom. Budući da su docnije mošti kneza Lazara uistinu počivale u Vrdniku, jasno je poreklo ovakve letopisne tradicije. Bešenovo ima svog navodnog ktitora u liku kralja Dagutina, jer postoji krst iz 1297. godine, i kaže se da na njemu piše manastir Bešenove. Posvećen je ovaj manastir, prema tim predanjima, Sv. Arhangelu Mihailu, slavi Nemanjića. U srpskoj tradiciji niz praznika se vezuje kao nekakva krsna slava Nemanjića, ali o tome nema podataka.

Svi ovi primeri, ali nebrojeni drugi, uprkos činjenici da nisu u skladu sa istorijskom istinom i relevantnim naučno proverljivim izvornim podacima, pokazuju da je tradicija o manastirima na Fruškoj gori bila veoma živa. Starina manastira i kult koji su srpski predvodnici u Ugarskoj, ali i Nemanjići, te Lazarevići imali među srpskim življem pod osmanskom i habzburškom vlašću rečito su svedočili o očuvanju srpskog identiteta.

No, većina manastira Fruške gore je ipak nastala u osmansko doba, kada se javljaju prvi pomeni u defterima, odnosno popisima koje su Turci sprovodili na tlu cele carevine, pa i Sremskog sandžaka. Prvi takav defter za Sremski sandžak je iz doba sultana Sulejmana Veličanstvenog i datira se u 1545 – 1548. godinu, a drugi je oko dve decenije mlađi i potiče iz doba sultana Selima II. Što se manastira u Sremu i posebno na Fruškoj gori tiče nemalo je zanimljivih informacija u prvom defteru. U okolini (danas Sremskih) Karlovaca beleže se Varosava i Bukovac, kao i još jedan manastir – Sv. Arhanđel manastir upisan kao Vorosovo. Danas je to deo Karlovaca i potes Manastirište, možda je tu iščezli manastir. U ataru sela Rivice postoji lokalitet Vorosovo ali nema tragova koji ukazuju da je bila crkva ranije. Oko Bukovca, pak, postoji Manastirski breg i potes Ckrvište, ali drugih preciznijih podataka nema. Treći manastir na ovom je moguće da je Kuveždin, budući da se navodi u defteru kao Kuarašin, a da su neki stručnjaci mislili da je Đurašin. Kako je Kuveždin nastao kasnije ovaj podatak ostaje sasvim nejasan, a originalni osmanski defter je nečitak.

U nahiji Varadin upisani su manastiri Rakovac, Tidi i Banoštor. Za ovaj poslednji nije sigurno da li je bio benediktinski, odnosno rimokatolički za vreme turskih osvajanja ili je ranije još prešao možda u ruke pravoslavnih monaha. U okolini Rakovca postojao je tokom srednjeg veka i vizantijski manastir, kao i benediktinski. Ovo je prvo svedočanstvo o srpskom pravoslavnom manastiru koji postoji i danas. Šuljma, zatim Muntalj/Matulj i Stejanovci su tri nepoznata manastira koja ovaj defter stavlja u nahiju Grgurevce. Šuljmu, odnosno Šuljam bi možda trebalo dovesti u vezu sa samostanom u Manđelosu, prema nekim nesigurnim pretpostavkama. Ovaj manastir iz osmanskih deftera bio je posvećen Svetom Dimitriju, ali je njegova sudbina nepoznata. Verovatno je nestao u vihoru stalnih ratova. Muntalj bi možda trebalo ubikovati kod Bešenova, dok manastir Stejanovce izvesno treba tražiti u okolini istoimenoga sela. Uz njih tu su i dva dobro znana – Remeta, odnosno Šišatovac, koji se tako navodi i brka zbog sela Velika Remeta koje se tu nalazilo, kao i manastir Bešenovo. U nahiji Irig popisani su Staro i Novo Hopovo, a po prvi put se sigurno kao postojeći navodi manastir Grgeteg, te dobro poznati veliki Krušedol, navedena je u ovom defteru i Remetica, što je izgleda manastir Mala Remeta, kao i Jazak koji je možda postojao i pre, ali nije sigurno.

U drugom opširnom popisnom defteru, nastalom u doba Sulejmanovog sina i naslednika Selima II (1569 – 1570. verovatno), navedeno je više fruškogorskih manastira. Prva dva manastira spomenuta u ovom popisnom defteru za Sremski sandžak su Pribina Glava čiji je iguman Maksim i Sveti Nikola u Lipovici, odnosno Đipša. U nahiji Grgurevci su upisana četiri manastira. Prvi je manastir Svetog Đurđa u selu Stejanovci, a za njim i manastir Svetog Dimitrija u selu Šuljam. Oni su dakle najmanje dve do tri decenije sigurno postojali i funkcionisali. Sledeći je manastir Šišatovac, upisan kao Stefan Škilatović ili Šišatović i ovo je vrlo rano svedočanstvo veoma velikog kulta Svetog Stefana Štiljanovića u okrilju crkve, koja ga je vrlo brzo kanonizovala. U ovom opširnom popisnom defteru upisan je i manastir Petkovica, odnosno Sveta Petka kod sela Velika Remeta, kada počinje istorija ove svetinje. Pominjano Vorosovo kod Karlovaca, kao i manastir Vrači u Rakovcu su notirani u Varadinskoj nahiji, a Kuveždin i Bešenovo u nahiji Čerević. U Vorosovu je po svemu sudeći boravio i kaluđer po imenu Herak. Najviše je manastira popisano u nahiji Irig. To su Staro i Novo Hopovo, Krušedol, Grgeteg, Jazak (tačnije selo Jazak sa manastirom Svete Marije) i Mala Remeta. Pominje se i manastir Sveti Jovan u Vrdniku odakle su se kaluđeri razbežali kad su trebali da plate dažbine, ali je jedan stanovnik sela Kupinika, Pejo, ponudio 3000 akči carskoj blagajni. U nahiji Zemun upisan je manastir Fenek što mu je i prvi pomen u istoriji. U nahiji Kupinik, sa druge strane, postoji u doba ovog popisa manastir Vitojevnica, posvećen Blagoveštenju.

Svi poznati fruškogorski manastiri se navode u ovim defterima, sem Velike Remete i Beočina, a Vrdnik i Fenek se navode samo u onom iz 1566 – 1568. godine, dok ih u ranijem defteru nema. Krušedol se kao prvi i najstariji dakako izuzima, o njemu su izvori mnogo stariji. Kako u prvom defteru nedostaje nahija Ilok, odnosno taj deo je izgubljen, ne znamo pouzdano da li je spominjao možda manastire Đipšu i Pribinu Glavu, što bi njihovu povesnicu pomerilo za minimum dve decenije. Oko Kuveždina postoji nejasnoća koja nažalost do danas nije razjašnjena u nauci. Što se Bukovca, Banoštora i Tidija tiče, postoje indicije, posebno za Banoštor i Tidi. jer su to stari rimokatolički samostani koji su vremenom prešli u ruke pravoslavnih monaha. U Banoštoru je vekovima pre egzistirao benediktinski samostan, a Tidi bi mogao biti negdašnji franjevački konvent. Međutim, između dva popisa tih manastira nestaje sa istorijske scene. Od iščezlih manastirskih zdanja vredi pomenuti manastir Svete Atanasije kod Prnjavora, koji je bio ženski manastir Velike Remete i čiji su ostaci još vidljivi 1839. godine. Deo moštiju Svete Anastasije Rimljanke (mučenica zapravo iz Sirmijuma) je izgleda počivao u tom manastiru i kasnije preko manastira Vrdnika, kivot sa njenim moštima je prenet u Jazak gde je i danas.

Doba nakon obnove Pećke patrijaršije 1557. godine predstavlja period kada je srpska crkva u promenjenim okolnostima, pod osmanskim igom, ipak doživela stabilizaciju, pa čak i napredak. Nastanak fruškogorskih manastira svedočanstvo je značajnog prisustva Srba u Sremu i njihovog istrajavanja da se i pod turskom vlašću očuva identitet i vera.