Znamenite žene srpskog srednjeg veka

Znamenite žene srpskog srednjeg veka

Autor: Doc. dr Boris Stojkovski

Srpski srednji vek obiluje znamenitim ženama. Za razliku od dobrog dela Zapadne Evrope, u Srbiji, kao i u Vizantiji, pa i islamskom svetu dobrog dela srednjeg veka, žene (posebno one viših slojeva) imale su značajno mesto. U Srbiji su to mahom bile vladarke i vlastelinke, čiji je uticaj na politiku, kulturu, umetnost i obrazovanje bio veliki. Neke od njih udarile su temelje jednoj svojevrsnoj emancipaciji žena na srednjovekovni način. Žene su, u jednom strogo hijerarhijski postavljenom društvu imale tako, ponavljamo, one iz viših slojeva, prilično značajnu poziciju.

Prve dve žene za koje znamo da su se visoko uspele u hijerarhiji ne samo Srbije, već čitave Srednje Evrope poticale su iz prve srpske dinastije, koja se često naziva Vukanovići. Veliki župan Uroš I (1112-1145) je pored sinova Uroša Primislava, Beloša i Dese imao ćerke Jelenu i Mariju. Provopomenuta je bila udata za ugarskog vladara Belu II Slepog, a druga za kneza Konrada II od Znojma. Na minijaturi iz Ilustrovane hronike (bečki rukopis) predstavljena je kraljica Jelena i kralj Bela II na državnom saboru u Aradu 1131. godine. Tom prilikom pogubljeni su i neprijatelji dinastije, koji su doveli do toga da kralj Bela bude oslepljen, što se vidi na minijaturi. Mogući podsticaj na to pogubljenje dala je sama kraljica Jelena. NJen brat Beloš bio je ugarski palatin, ban Hrvatske i Slavonije, i jedan od najuglednijih velikaša. Predvodio je niz pohoda, uključujući zajednički srpsko-ugarski pohod na Vizantiju koji je završen porazom koalicije na Tari 1150. godine. Belošova jedna ćerka se udala u Rusiju, i to su prvi srpsko-ruski dinastički odnosi, a sam Beloš, kao ugarski palatin je i ratovao u Rusiji podržavajući jednog od pretendenata na kijevski tron. Jelenin odlazak u Ugarsku označavao je srpski dinastički prodor ka Srednjoj Evropi i srpska država je dobila značajno mesto u političkim prilikama toga doba.

Dok je Jelenin portret kasniji, jer je ovaj rukopis ugarske hronike iz XIV stoleća (bio je kasnije i u posedu despota Đurđa Brankovića), sačuvan je savremeni portret njene sestre Marije, koja se udala za Konrada od Znojma, jednog od čeških vladara toga doba. Marija je 1134. godine udata za rečenoga kneza Konrada od Znojma iz dinastije Pšemislovića. Povodom tog venčanja oslikana je freska Marije Vukanović u rotondi svete Katarine u Znojmu. Ktitorska kompozicija se nalazi oko lučnog ulaza u apsidi, na kojoj su predstavljeni supružnici Konrad i Marija, okrenuti jedno ka drugom. Čitava rotonda je i oslikana ovim povodom, a portret Marije predstavlja najstariji portret neke Srpkinje koji je autentičan, savremen i koji je preživeo do naših dana. Gradić Znojmo se i danas nalazi u Češkoj, nekih 8 km od austrijske granice.

Dinastija Nemanjića podarila je Srbiji i srpskom narodu identitet, kulturu, državnost. U svemu tome ulogu su uzele i mnogobrojne žene. Od Anastasije, žene Stefana Nemanje, simbola pobožne vladarke i svetiteljke, pa sve do brojnih stranih princeza koje su dolazile u Srbiju kao kraljice i carice. Brakom upravo sa Evdokijom Anđeo Stefan Prvovenčani je postao naslednik srpskog trona. Taj brak je umnogome doprineo da se podigne manastir Hilandar, a sam Stefan, budući carski zet uspeo se vrlo visoko na hijerarhijskoj lestvici u Vizantiji. Za njega je stvorena i titula sevastokratora, koja je po časti i rangu odmah ispod carske. Osim Evdokije jedna od znamenitih vizantijskih princeza bila je Simonida. Vek posle Evdokije došla je u Srbiju kao devojčica i zalog mira između Vizantije i kralja Milutina koji je do te 1299. godine osvojio veliki deo vizantijskih teritorija u Makedoniji. Srbija je doživljavala svoj uspon, a Vizantija je opadala. Međutim, dolazak ove mlade vizantijske princeze i nove srpske kraljice ubrzao je proces vizantinizacije u samoj Srbiji. Vizantija je, iako politički najveći neprijatelj, iako su vođeni brojni pregovori o savezništvu sa zapadom, iako je i zapadni politički uticaj bio prisutan, dala Srbiji identitet i trajnu duhovnu i kulturnu pripadnost istočnom civilizacijskom miljeu. Nemale uloge u tome imale su vizantijske princeze u srednjovekovnoj Srbiji.

Posebno mesto pripada carici Jeleni. Bugarska princeza udala se 1331. godine za kralja i cara Dušana. A od 1346. godine postala je gospožda carica. Imala je aktivnu političku ulogu, a i posle muževljeve smrti upravljala je jednom oblašću kao potpuno samostalna vladarka. Interesi njene teritorije i državi interesi koje je zastupao njen sin car Uroš nisu se čak uvek ni poklapali. Bila je prva srpska carica i ugledna feudalna gospodarka. NJena politička aktivnost bila je od izuzetnog značaja za turbulentni period posle smrti njenog muža cara Stefana Dušana.

Posebno vredi razmotriti ulogu, značaj i položaj latinskih, odnosno rimokatoličkih princeza u Srbiji. Nema dokaza da su ikada pokrštene, kao i to da imena nisu menjale. Dakle, sasvim suprotno od vizantijske prakse gde su inoslavne mlade prelazile u pravoslavlje i dobijale nova imena. U Srbiji to nije bio slučaj. Razloge za to možemo tražiti u tome možda što je dolazilo do sklapanja braka, ali ne i venčanja, kao i u činjenici da je vladar izuzet iz odredaba privatnog prava. Osim toga, te latinske princeze su donosile i značajne političke ustupke Srbiji. Brak Stefana Prvovenčanog sa Anom Dandolo doneo je njemu i srpskoj državi kraljevski venac i nezavisnu državu.

Neke od ovih latinskih princeza su i svetiteljke u Srpskoj pravoslavnoj crkvi, poput kraljice Jelen (Anžujske). Srpski izvori ih ne portretišu negativno, a one imaju i svoj odblesak u umetnosti. Kompozicija smrti Ane Dandolo u Sopoćanima predstavlja upečatljivu sliku porodičnog sabranja nad odrom ove vladarke, mletačkog porekla, koja je živopisana u svom saglasju sa pravoslavnom ikonografijom. Opisane kao pravoslavne, ove vladarke, čak i ako znamo da su sačuvale svoju veru, predstavljaju se kao prave pravoslavne pobožne žene. Ugarska princeza Katelina, čije je ime i lingvistički najjasniji dokaz da princeze u Srbiji nisu menjale imena, portretisana je u hramu Svetog Ahilija u Arilju. Ovaj portret je jedan od svega tri savremena portreta srednjovekovnih ugarskih princeza i na njemu piše Katelina kralica. NJen dolazak u Srbiju označio je snažan ugarski uticaj i vezivanje kralja Dragutina za Ugarsku. Kao zet i vazal ugarskoga kralja dobio je na upravu Beograd, Mačvu i još neke oblasti. Katelina je u žitiju kralja Uroša, potom kralja Stefana Dragutina (monaha Teoktista), kao i kraljice Jelene, sva nastala iz pera arhiepiskopa Danila II, prikazana kao duboko pobožna i odana svom mužu. Štaviše, arhiepiskop Danilo II priznaje i feudalno pravo ugarskog kralja nad Dragutinovim zemljama i dobro poznaje instituciju mladog kralja, i titulu koju je Dragutin i dobio po uzoru na ugarski dvor.

Ističe se zapadno poreklo i Jelenino i Katelinino. Za Jelenu se kaže da je bila fruškog roda da je poticala od slavnih roditelja, dok se ugarska vladarska kuća u delu srpskog arhiepiskopa i pisca naziva carski rod. Jelenino žitije je najkanoničnije od svih, a ona je prikazana kao pobožna vladarka, potpuno pravoslavna. Štaviše, njeno žitije je vrhunac kultnog proslavljanja jedne žene u srednjovekovnoj Srbiji. Kraljica Jelena doista predstavlja jednu svestranu ženu. Obrazovanje žena uz srednjovekovnoj Srbiji možemo reći da počinje sa njom. O edukovanju mladih pravoslavnih srpskih devojaka svedoči u njenom žitiju sam arhiepiskop Danilo II, dok je obrazovanje devojaka rimokatoličke vere vršeno u njenim zadužbinama na primorju. Politički uticaj kraljice Jelene išao je i ka Srbiji i ka papstvu. Donirala je jednu ikonu koja je i danas u Vatikanu, prepiske vršila sa papom oko osnivanja nove biskupije, podržavala franjevce i benediktince, uticala na promenu stava Srbije pre bitke u Pelagoniji 1259. godine, podržavala Dragutinov, a izgleda ne i Milutinov brak sa Simonidom. Mnogo je uistinu značajnih trenutaka iz njenog životopisa. Ova žena, duhom i pravoslavna i rimokatolkinja, čijim je venama tekla ugarska, latinska-franačka i vizantijsko-grčka krv predstavlja pravi primer uticajne i ugledne vladarke, a nakon ovozemaljskoga prestavljanja proslavljena je kao svetiteljka Gospodnja.

NJeno žitije nudi i najlepšu sliku gracilnog principa srpske haiografije. Hodočašće na Jelenin grob je zapravo ilustracija koja predstavlja ženski princip kao simbol jedinstva. Nakon njene smrti Katelina i Simonida preduzimaju zajedničko hodočašće u Gradac gde su počivale kraljičine svete mošti. U ovoj predivnoj literarnoj slici iskazuje se zapravo konačan mir između zavađenih  kraljeva Milutina i Dragutina. Iako se strogo poštuje hijerarhija i porodična i državnička, dvema ženama (strankinjama) je dato da odu na grob  kraljice-majke (strankinje takođe) i da budu simboli bratske i sestrinske ljubavi, ali i mira i političkog jedinstva Srbije.

I druge dve vladarske porodice srpskog srednjeg veka Lazarevići i Brankovići dali su niz velikih žena. Pomenućemo samo kneginju Milicu. Nakon smrti svoga muža na Kosovu 1389. godine, sve do punoletstva kneza Stefana Lazarevića Milica je upravljala državom kao regentkinja. Bila je i diplomata, pregovarala mir između Turske i Srbije, mirila i svoje zavađene sinove, ali je bila i monahinja i ktitorka. U njenoj zadužbini manastiru LJubostinji pola veka pre Kristine de Pizan stvarala je Jefimija. Žena visokog roda, despotica, žena Jovana Uglješe gospodara Serske oblasti i dobrog dela Makedonije. Nakon muževljeve pogibije na Marici 1371. godine povukla se u manastir, i postala jedna od najznačajnijih kulturnih poslenica srednjega veka. NJena Pohvala knezu Lazaru je višestruki literarni i umetnički domet, a ostavila je i druge spise. Bila je vanredno obrazovana, visokog roda i dostojanstva, baš kao i njena patronka kneginja Milica.

Sultanija Olivera je svakako najslavnija i najnepoznatija princeza kuće kneza Lazara. Ašikpašazade ju je optuživao da je svoga muža nagnala na alkohol i blud, dok je Laonik Halkokondil pisao kako je gola plesala pred kavezom u kom je Tamerlan nakon bitke kod Angore 1402. godine zarobio njenog muža sultana Bajazita. U jednom se momentu vratila u Srbiju i izgleda tesno sarađivala sa bratom despotom Stefanom Lazarevićem.

Jelena Lazarević Balšić Hranić bila je i diplomata prvog muža Đurađa II Stracimirovića Balšića, a pomagala je sinu Balši III u vođenju politike. Jelena je bila ktitorka Bogorodice Goričke (podignuta oko 1440. godine). Diplomata je bila i za svog drugog muža bosanskog vlastelina  Sandalja Hranića, pratilac u Budimu 1412. godine, gde je njen muž učestvovao na velikom susretu i viteškim igrama koje je tamo priredio kralj i car Žigmund Luksemburški. Saradnja sa sestrom Oliverom je bila svestrana, a Jelena je ostavila dubok trag u književnosti. NJena prepiska sa njenim duhovnikom Nikonom Jerusalimcem je priređena i kompilovana u Gorički zbornika. Jelenino Otpisanije bogoljubno predstavlja remek-delo srpske epistolarne književnosti. Nikon Jerusalimac i njegovi odgovori Jeleni Bališić Hranić predstavljaju dokaz najzapadnijeg prodiranja palamizma i isihastičke duhovnosti.

I druge Lazareve kćeri Teodora Gorjanska i Dragana Bugarska bile su izuzetno značajne, a Mara Lazarević Branković je postala rodonačelnica druge značajne dinastije poznog srednjeg veka: Brankovića.

Najpoznatija od svih žena kuće Brankovića je bila Irina Kantakuzina, koja je došla kao supruga despota Đurđa i nazvana je prokleta Jerina. Zacelo se uvek iznova može postaviti pitanje zašto je prokleta? Verovatno jer je narod kulučio i podnosio dosta tereta kad je građeno Smederevo. Međutim, njeni rođaci poput Tome Paleologa ostali su u dobrom svetlu upamćeni. Sam Toma je ratovao u Bosni i čak u jednom momentu oslobodio Srebrenicu.

Sultanija Mara postala je uticajna žena osmanskog dvora u vreme Murata II, a uživala je i određeno poverenje i respekt od strane Mehmeda II Osvajača koji ju je otpustio. Sukob je imala sa svojim prougarskim bratom despotom Lazarom (1457-1459), a vodila je borbu za sinove. NJeno svojevrsno sedište je bilo u Ježevu (Dafni), gde su se okupljali srpski i grčki plemići u egzilu. Pomoć Rilskom i svetogorskim manastirima je neprestano slala i bila svestrana ktitorka. NJeno mešanje u politiku ilustruje i bitka kod Vasluja (1475), koju je sama Mara okarakterisala kao veliki osmanski poraz. Doista, u njeno vreme se i na osmanskom dvoru znao čuti srpski jezik.

NJena sestra Katarina Kantakuzina, grofica Celjska bila je i feudalna vlastelinka i velika kulturna poslenica. Varaždinski apostol, najstarija srpska knjiga sa tla današnje Hrvatske (1475) i mitra beogradskih mitropolita nastali su po njenoj narudžbini. Bila je prava lepotica i dama tadašnjeg visokog društva pa je naziva alioquin facie et moribus honestam papa Pije II, a kada je sa mužem svečano dočekana u Zagrebu nazvali su je domina nostra graciosa građani Zagreba.

Kraj srednjeg veka obeležile su još neke ugledne žene. Katarina Kantakuzina je bila prva koja je delovala na jugu Ugarske i u nemačkim zemljama, ostavivši neizbrisiv trag na Srbe, Hrvate i druge savremenike, a za srpsku kulturu je pružila mnogo. Jelena Jakšić, despotica, ktitorka i feudalna vlastelinka nije mnogo daleko od nje. Despoti Jovan Branković i Ivaniš Berislavić bili su njeni muževi, a princeze iz kuće Brankovića u postale snajke Centralne i Istočne Evrope koje su potomke imale u Rusiji, Poljskoj, Litvi. Na taj način, kao što su princeze kuće Vukanovića imale veliki uticaj u Centralnoj i Istočnoj Evropi XII veka, tako i srpske vlastelinke u Ugarskoj u poznom srednjem veku nanovo šire taj srpski uticaj preko uglednih potomkinja i njihovih dinastičkih brakova. Despotica Jelena Jakšić izdala je i jednu povelju manastiru Hilandaru i time stala uz red samih Nemanjića i drugih srpskih velikana koji su pomagali ovu svetu srpsku carsku lavru.

Nakon smrti svoga prvog muža srpskog despota Jovana Brankovića, brata despota Đorđa (vladike Maksima), Jelena se udala za hrvatskog velikaša Ivaniša Berislavića koji je postao srpski despot. Brak sa rimokatolikom, Jelenu je navodno doveo plača, ali posle nekog vremena i do političke realnosti da je njen muž bio gospodar svih njenih poseda. Nakon smrti muža, Jelena je ostala ugledna vlastelinka i sa sinom boravila najviše u Baču gde je imala kastelane, među kojima je bio i Jovan Dolić, potonji učesnik i saradnik u pokretu Cara Jovana Nenada. Čete despotice Jelene 1514. godine su učestvovale u gušenju ustanka Đerđa Dože. Opstanak nje i njenog sina na južnim granicama potrajao je sve do turskog osvajanja Bača 1529. godine, kada je usledio beg na sever Ugarske. NJen sin je optužen za izdaju jer je napustio posed i granicu Ugarske, ali tu je negde Jelenu sačekala i smrt jer nakon 1529. godine prestaju informacije o njoj.

Despotica Angelina, još jedna sveta srpska strankinja, kanonizovana kao sveta majka. Albanskog porekla, postala je žena despota Stefana Slepog Brankovića i sa njim delila turobnu sudbu. Ugarska plemkinja, ktitorka, diplomata, koja je živela u Italiji, sarađivala tesno sa carem Fridrihom III  Xabzburgom, a potom sa sinovima Jovanom i Đorđem na poziv Matije Korvina prešla u Ugarsku, u Srem. Vlaška i Rusija su se nalazile u orbiti Angeline Branković, u prvoj je njen sin Đorđe (vladika Maksim) organizovao crkvu, uz jeromonaha Makarija začeo rumunsku knjigu, a Brankovići su preko Despine Milice, postali fundament celokupne vlaške, a potom i rumunske kulture. Upravo preko majke Angeline održavani su odnosi i sa Rusijom, a Angelina je bila zaštitnica svetogorskog ruskog manastira Svetog Pantelejmona.

Najstarija srpska crkva na tlu Ugarske bila je posvećena Svetom Luki i sagrađena u sedištu Brankovića, mestu Kupinik. A za ovu dinastiju, Angelinu i sinove joj Jovana i posebno Đorđa (Maksima) vezuje se podizanje 1508-1509. godine manastira Krušedol i začetak Svete Gore fruškogorske čiji manastiri i danas predstavljaju bisere srpske duhovnosti, tradicije i kulture. Kult Svete majke od XVI  veka do danas je opstao, a uz druge značajne i znamenite žene srpskog srednjeg veka, Srpkinje i strankinje, pokazatelj je i značaja koji su žene imale na istoriju, politiku, društvene procese, kulturu i obrazovanje u srednjovekovnoj Srbiji, ali i Ugarskoj, Vizantiji, Italiji, Austriji, pa i daleko van njenih granica u Vlaškoj, Rusiji, Češkoj.