Autor: Prof. dr Boris Stojkovski
Osnivanje Carigrada 330. godine označilo je nastanak nove vizantijske civilizacije, čiji su glavni elementi bili helenistička kultura (pre svega oličena u grčkom jeziku i kulturi), hrišćanska vera i rimsko državno uređenje. U tom vizantijskom svetu svoje mesto imale su i žene. Definisanjem vizantijskog komonvelta i sfere uticaja na brojne zemlje koje su dolazile u kontakt sa Istočnim rimskim carstvom postaje jasnije i dokle se prostiralo vizantijsko shvatanje položaja žene. U te zemlje ubrajaju se Bugarska, Srbija i Rusija, a jedno vreme i zapadnoslovenska Velika Moravska, zatim na Kavkazu Jermenija i Gruzija (Iberija), kao i zemlje i narodi prednjeg i Bliskog Istoka.
Kada je reč o ženama, svakako je za vizantijski svet najvažnija Bogorodica – kultna zaštitnica Carigrada (kasnije i Svete Gore), koja se smatra praslikom žene i čije su vrline (devstvenost, čestitost i druge) smatrane onima koje bi trebalo da imaju sve žene. Carice, princeze, vladarke, svetiteljke, monahinje predstavljaju žene o kojima je ostalo najviše podataka u vizantijskoj istoriji. Građanski sloj, odnosno, carigradska ženska elita, takođe je bio veoma značajan, posebno za kraj Makedonske dinastije i početak vladavine dinastije Komnina. Dinastički brakovi, međutim, kao i porodica, vaspitanje dece, smatrani su, naravno, kao i svugde u srednjem veku osnovnom ulogom žene. Princeze rođene u purpuru (porfirorodne ili porfirogenite) bile su neretko zalog dinastičkih i državnih mirovnih ugovora i bile su objekat spoljne politike.
Obrazovanje žena svih slojeva je, međutim, jedan specifikum koji možemo videti u Vizantiji. Svakako, to ne znači da je većinsko stanovništvo bilo obrazovano, ali situacija nije tako sumorna kao kada je u pitanju zapadnoevropski (latinski) svet. Naime, iako je procenat pismenih bio izuzetno mali, situacija je bila znatno povoljnija nego na Zapadu, a to se posebno odnosi na žene. Štaviše, čak i žene na selu bile su u prilici da se delimično obrazuju, makar da nauče da čitaju i pišu. Šivenje, rad sa pređom i još neki drugi poslovi koji su smatrani dostojnim žena takođe su mogli da se nauče. Iako ne znamo mnogo o mreži nižih (osnovnih) škola u celom Vizantijskom carstvu, može se zaključiti da je postojala mogućnost da se ipak i žene nauče i opismene na osnovnom nivou. Opet, ne smemo nijednog momenta zaboraviti da se radi o krajnje skromnom procentu pismenog stanovništva.
Vizantijsko društvo imalo je, kao i svako srednjovekovno, i najniže slojeve. Robinje su bile među njima i njihov položaj jeste bio nešto humaniji nakon velike Justinijanove kodifikacije prava, ali ropstvo u Vizantiji, pa tako i položaj roblja (oba pola) bio je prilično nizak i roblje, iako je imalo manje-više zaštićen život, ipak je radilo najteže poslove i bilo vlasništvo gospodara. Nakon pada Carigrada 1204. godine pod latinsku vlast i zauzimanja nekih ključnih luka i ostrva Mediterana od strane italijanskih pomorskih sila, a pre svega Venecije i Đenove, procvetala je i trgovina robljem kao na Zapadu, pa su robinje raznolikog porekla, ali neretko i same Grkinje, prodavane u Veneciju, Đenovu i druge delove Mediterana, a zabeležen je i slučaj jedne srpske robinje na Kipru.
Prostitutke, glumice, cirkuske igračice/jahačice, gostioničarke, krčmarice takođe su bile najniže na lestvici društvene hijerarhije. Štaviše, neretko nije ni pravljena razlika između njih, a posebno su gostioničarke bile i prostitutke, ili su tako posmatrane. Jedini kuriozitet jeste što se nekoliko žena iz ovih slojeva romejskog društva uzdiglo do carske krune, što bi negde možda svedočilo o većoj društvenoj pokretljivosti u različitim slojevima vizantijskog sveta, ali to su pre bili izuzeci nego pravilo. Vizantijska civilizacija se po tome nije razlikovala od drugih srednjovekovnih. Uspinjanje na hijerarhijskoj lestvici bilo je jako teško i najčešće ipak onemogućeno.
No, crkva kao ustanova davala je značajno obeležje celom vizantijskom društvu, načinu života i oblikovala je svetonazor vizantijskog čoveka. Bogorodica je u tome imala ogromnu ulogu kao zaštitnica Carigrada, ali i kao neko ko je predstavljao obraz za svaku ženu. Odmah uz Bogorodicu bile su i svetiteljke, od kojih su mnoge bile rođake svetitelja. Dosta njih je poticalo i iz uglednih, pa i vladarskih kuća. Pobožnost, posvećenost porodici i hrišćanskim vrlinama, ali i mučeništvo i pokajanje bili su pravo merilo svetosti. Žena je mogla da nađe svoje mesto u crkvi, koje je bilo nekad i veoma visoko. Dihotomija odnosa crkve prema ženama, međutim, ostala je prisutna. Mnogi sveti oci imali su prilično isključiv stav prema mestu žene u društvu, porodici i crkvi, ali sa druge strane svetiteljke i ugledne žene bile su kako poštovane od crkve, tako su bile i njene ktitorke i zaštitnice. Monahinje su bile naročito uvažavane, jer su se odrekle ovog sveta i imale su da žive asketski. Monaštvo u Vizantiji, uključujući svakako i žensko, bilo je veoma obrazovano i manastiri su postajali i centri širenja kulture i pismenosti.
Sveta Nino Gruzijska, zatim, Sveta Nana Iberijska, u gruzijskoj crkvi, ali i diljem hrišćanstva smatrane su čak kao ravnoapostolne i uloga žene u širenju hrišćanstva bila je velika. Majka cara Konstantina Velikog, Jelena, takođe je kanonizovana i mnogo poštovana u crkvi. Đakonije su služile pri crkvama, iako nisu mogle da vrše same obrede svetih tajni, one su ipak imale značajnu ulogu u sasluživanju i pomaganju kako pri obredima i ritualima, tako i u svakodnevnom životu crkve. To ne znači da su žene postajale sveštenice, naprotiv, ali đakonije su dugo bile prisutne. Ktitorke i žene koje su štitile crkvu uglavnom su bile vladarke i plemkinje – zaštitnice crkve bile su čak i u slučaju kada je to bilo protiv samih careva ili i nauštrb crkvenog jedinstva.
Carica Jelena i njen pronalazak Časnog Krsta bili su trenutak kada je prva vizantijska žena ušla na velika vrata u kult i poštovanje cele Vizantije. Ova legenda kazuje kako je upravo ona otkrila Časni Krst na kojem je, prema hrišćanskom učenju, bio razapet Isus Hristos. Sa druge strane je stajala Hipatija (370–415), žena koja je prva matematičarka i žena astronom u istoriji, i sa kojom je krenuo i zadnji veliki uzlet paganske nauke, ali i koja je postradala od rulje fanatičnih hrišćana.
Žene su značajnu ulogu imale u vreme vladavine cara Teodosija II: njegova energična sestra Pulherija, a zatim i supruga Atenaida–Evdokija, koje su zaslužne kako za spoljnu politiku tako i za Carigradski univerzitet, nastao oko 425. godine. Jedinstvena po mnogo čemu bila je žena cara Justinijana (527–565) Teodora, poreklom kurtizana. Postala je carica, očigledno vrlo uticajna u vreme najvećeg uspona Vizantije i bila je čak i zaštitnica jeretika – monofizita, koje je zvanična crkva surovo proganjala.
Žene Iraklijevske dinastije mahom su bile vlastoljubive vladarke, sa akcentom na Iraklijevu drugu ženu Martinu, ali već se kasnije situacija promenila. Žene i ikonoborstvo predstavljaju jednu posebnu priču. Carica Irina – svetica i zločinac u isto vreme, bila je veliki borac za crkvu i još veći borac za što veću samostalnu vlast, što je uključivalo i ubistvo sopstvenog sina i cara. Još jedna sveta carica, Teodora, bila je 843. godine najzaslužnija za konačnu obnovu poštovanja ikona. Na kraju, za ovaj period posebno je bitna i Teoktista – građanka po poreklu i, još bitnije, majka Teodora Studite, velikog teologa.
Kasija je još jedna fascinantna žena ovoga doba, nesuđena carica, koja je postala vrlo plodna pesnikinja i čak teolog, kanonizovana kao svetica i poštovana u celom pravoslavnom svetu. Ona je uvod u mnogobrojne žene Makedonske dinastije: ljubavnice, carice, kakve su bile Zoja Karbonopsina, te krčmareva kći i žena triju careva Teofana, ali i dve poslednje vladarke i istovremeno dva poslednja izdanka Makedonske dinastije carice Zoja i Teodora. Vizantija je svoju misionarsku delatnost na okolne i udaljene narode vršile u ovo vreme i preko žena. Kneginja Olga iz Kijeva se pokrstila u Carigradu i dobila ima Jelena, po ženi cara Konstantina Porfirogenita. Carica Teofana je bila vizantijska princeza udata u Nemačku, gde je imala značajnu ulogu, dok je Ana Porfirogenita u Kijevu postala žena prvog hrišćanskog ruskog vladara Vladimira.
Teodota, majka Mihaila Psela i čovek u kući, kako ju je nazvao veliki vizantolog Šarl Dil, predstavljala je pobožnu, ali vrlo obrazovanu ženu koja je imala odlučujući uticaj na Mihaila Psela, jednog od najobrazovanijih ljudi koje je Vizantija ikada imala. Ana Dalasina imala je ogroman značaj za osnivanje dinastije Komnina i zacarenje njenog sina Aleksija 1081. godine. NJena unuka, koja po njoj nosi ime Ana Komnina, postala je spisateljica, istoričarka, a bila je renesansno obrazovana žena. Carica Irina Duka imala je nemali uticaj na zbivanja u Carstvu a ugarska princeza Piroška/carica Irina postala je zadužbinarka podigavši manastir Pantokrator. To su samo neke žene dinastije Komnina, koje su imale izuzetno veliki i važan uticaj na zbivanja u zemlji i inostranstvu.
Pad Vizantije 1204. godine i latinska prevlast nije umanjila značaj žena, naročito uglednih princeza, kakve su bile one iz Epira. Istovremeno je, nadahnuta vizantijskim kulturnim krugom, vladala i Itamar Gruzijska i njeno doba je vrhunac Gruzije u srednjem veku. Obnova i zacarenje Paleologa (1262–1453) predstavlja poslednji period romejske prošlosti. Vizantijsko carstvo tada je bilo više objekat nego subjekat politike. No, uprkos tome, obrazovane, ugledne i jake žene bile su prisutne. Osnivač dinastije car Miahilo VIII (1259–1282) i njegova politika, posebno prema crkvi i sukob sa patrijarhom Arsenijem, eskalirali su do progona crkve. Caru se suprotstavila njegova omiljena sestra Irina Evlogija (Komnina Paleologina) i Teodora Raulena, dve energične, sposobne, ugledne i obrazovane žene, zaštitnice i ktitorke pravoslavne crkve u Vizantiji. Vizantijske princeze u inostranstvu su, pak, ostale vrlo cenjene, bilo Epirke, ili trapezuntske žene, čuvene po svojoj lepoti. Gruzijske princeze sve su češće odlazile u hareme osmanskih vladara ili drugih istočnih gospodara, pokazujući da dolazi nova epoha, gde prestaje snaga Vizantije i zemalja njenog komonvelta, a jača osmanska.
Strankinje na vizantijskom tronu koje su obeležile ovu poslednju epohu jesu, u prvom redu, carica Ana Savojska, u čije vreme je izbio građanski rat sa Jovanom Kantakuzinom, ali i isihastički spor u kom je carica imala veliku ulogu kao Latinka, protiveći se novim monaškim tendencijama koje je predvodio Grigorija Palama. Druga je jedna Srpkinja, Jelena Dragaš, kasnije monahinja Iponomija, kanonizovana u grčkoj crkvi i poštovana kao svetiteljka, inače jedina vizantijska carica srpskog porekla, iz ugledne porodice Dragaša–Dejanovića, naslednika Dušanovog sevastokratora Dejana.
Zaključak je da su žene u Vizantiji, domaćeg ili stranog porekla, ali i brojne Vizantinke na stranim dvorovima, ostavile značajan trag. Žene u Vizantijskom carstvu i zemljama vizantijske sfere uticaja (izuzeci su možda Bugarska i donekle Rusija) imale su značaj u politici, crkvi i kulturi. Uprkos vrlo oskudnim izvorima vidi se da je ipak postojao nemali broj obrazovanih i važnih žena, čija se reč čula i ostala do danas.
Ostavi komentar