Žene srednjeg veka: srpske zemlje; II deo – Srbija (Raška) i Srbi u Ugarskoj

Autor: Prof. dr Boris Stojkovski

Srednjovekovna Srbija, odnosno Raška, predstavlja negde paradigmu kada je reč o srpskom srednjem veku. Tako je i po pitanju žena u srednjovekovnoj Srbiji, o čemu, kako je već ranije sugerisano, ima izuzetno malo podataka. Gotovo bez izuzetka u pitanju su vladarke i žene iz najviših društvenih slojeva.

U prethodnom razmatranju položaja žena u srednjovekovnim srpskim zemljama ciljano je izostavljena Duklja. Ona je bila prva među srpskim zemljama koja se uzdigla na Balkanu, a zavladala je i Raškom. Prvi srpski krunisani kralj bio je Mihailo Vojislavljević (kako se dinastija često naziva sa manje ili više prava) koji je od pape dobio krunu od 1077. godine. NJegov sin Bodin je bio takođe značajan politički činilac toga doba i upravo se za njega vezuje svakako najznačajnija dukljanska žena, inače italijanska princeza.

NJeno je ime bila Jakvinta, poreklom iz južne Italije, ćerka Arhiriza iz Barija, vođe normanske stranke u Apuliji. To je bilo doba kada su se Normani, pod vođstvom Roberta Gviskarda, sukobljavali sa Vizantijskim carstvom na Balkanu, a zbog svog geografskog položaja Duklja tu nije imala zanemarljivu ulogu. O Jakvinti, kao i o većini žena onoga vremena, znamo jako malo, tek ono što nam donosi ne uvek pouzdani Letopis popa Dukljanina. U ovom se izvoru navodi da je Jakvinta imala veliki uticaj na svoga muža, kralja Bodina, jer ga je navela da ubije svoga brata Branislava. Nakon smrti kralja Bodina, karljica Jakvinta je postala udovica, a vlast je nasledio njihov najstariji sin Mihailo, poznat i kao Mihailo II Vojislavljević u delu literature, koji je ubrzo zbačen s prestola. Razlog je bila opšta mržnja koja je pratila njegovu majku, kraljicu Jakvintu, a umesto Mihaila na vlast u Duklji, prema popu Dukljaninu došao je Bodinov brat Dobroslav. Ubrzo je i on izgubio vlast, a za vladara u Duklji je potom došao Vladimir, koji se oženio ćerkom raškog župana Vukana, ali je kasnije otrovan upravo od strane kraljice Jakvinte. Tada na vlast dolazi Jakvintin mlađi sin Đorđe, ali ga je u tom opštem metežu Grubeša zbacio, a Jakvintu je proterao u Carigrad gde je i umrla. Dakle, ono što se o ovoj ženi zna jeste da je nastojala da obezbedi presto svojim sinovima i da se veoma aktivno mešala u politiku.

Iz prednemanjićkog doba, dinastije znane kao Vukanović, postoje pomeni dvaju veoma značajnih žena, koje su uticale pre svega na srednju Evropu. Kao što je Jakvinta, kao strankinja, davala pravac politici srpske kraljevine, tako su i Jelena i Marija iz srpske vladarske kuće činile u Ugarskoj i Češkoj. NJihov otac bio je srpski veliki župan Uroš I (1112–1145). Jelena je bila udata za ugarskog vladara Belu II Slepog, a njena sestra Marija za češkog kneza Konrada II od Znojma. Na minijaturi iz Ilustrovane hronike (bečki rukopis ovog važnog srednjovekovnog ugarskog izvora) predstavljena je kraljica Jelena i pored nje kralj Bela II Slepi na državnom saboru u Aradu 1131. godine. Tom prilikom pogubljeni su i neprijatelji dinastije, koji su po naređenju kralja Kolomana učinili da tadašnji princ Bela bude oslepljen, što se vidi na minijaturi. Mogući podsticaj na ovo osvetničko pogubljenje velikaša koji su oslepeli kralja dala je sama kraljica Jelena, koja nije bila bez uticaja u politici. NJen brat Beloš bio je ugarski palatin, ban Hrvatske i Slavonije, i jedan od najuglednijih velikaša. Predvodio je niz pohoda, uključujući zajednički srpsko-ugarski pohod protiv Vizantije koji je završen porazom Ugara i Srba na Tari 1150. godine. Belošova jedna ćerka se čak udala u Rusiju (tamošnji izvori je nazivaju banovna), i to su prvi srpsko-ruski dinastički odnosi, a i sam Beloš, kao ugarski palatin je i ratovao u Rusiji podržavajući jednog od pretendenata na kijevski vladarski tron.

Marija je, sa druge strane, 1134. godine udata za rečenoga kneza Konrada od Znojma iz dinastije Pšemislovića. Ovaj brak je češkom plemiću bio izuzetno značajan jer ženidbom sa sestrom ugarske kraljice podizao je svoj ugled u borbi za presto čeških zemalja. Povodom tog venčanja oslikana je freska kneginje Marije u rotondi svete Katarine u Znojmu. Ktitorska kompozicija se nalazi oko lučnog ulaza u apsidi, na kojoj su predstavljeni supružnici i ktitori knez Konrad i kneginja Marija, okrenuti jedno ka drugom. Portret kneginje Marije predstavlja najstariji portret i prikaz neke Srpkinje koji je autentičan, savremen (srednjovekovni) i koji je sačuvan do danas.

Nemanjićko doba podarilo je niz slavnih i velikih žena. O nekima se zna vrlo malo ili gotovo ništa. Takav je slučaj Anastasije, žene Stefana Nemanje, više arhetipa i simbola pobožne vladarke i svetiteljke, nego istorijske ličnosti o čijem se poreklu ne zna ništa. Druge nemanjićke vladarke i princeze su bile gotovo po pravilu iz političkih brakova i dinastičkih saveza i donosile su Srbiji određenu spoljnopolitičku korist. Brakom upravo sa Evdokijom Anđel Stefan Prvovenčani je postao naslednik srpskog trona. Taj brak je umnogome doprineo da se podigne manastir Hilandar, a sam Stefan, budući carski zet uzdigao se vrlo visoko na hijerarhijskoj lestvici u Vizantiji. Za njega je stvorena i titula sevastokratora, koja je po časti i rangu odmah ispod carske. NJegov, pak drugi brak, sa Anom Dandolo (čija su smrt i pogreb oslikani u Sopoćanima), doneo je njemu i srpskoj državi kraljevsku krunu, jer je Ana bila unuka moćnog mletačkog dužda i pokretača osvajanja Carigrada. Međutim o njoj ne znamo gotovo ništa, a o njenoj prethodnici tek toliko da ju je Stefan oterao, a njegov brat Vukan sa kojim je tad bio u zavadi, srdačno dočekao u Zeti. Kasnije se udala za kratkotrajnog vizantijskog cara Aleksija V Duku Murzufla.

Kraljica Jelena, prozvana kasnije Anžujska, a u novije vreme Anđeo doista predstavlja svestranu ženu, kao i jednu od najbitnijih srednjovekovnih srpskih vladarki. Žena kralja Stefana Uroša I bila je poreklom iz Ugarske, tj. Srema, a u njoj je bilo i franačke (latinske), ugarske, ali i vizantijske krvi. Politički je bila veoma aktivna, ali i značajna zbog mnogo čega. Obrazovanje žena u srednjovekovnoj Srbiji možemo reći da počinje sa njom, jer je u manastiru Gradac radila na sakupljanju mladih pravoslavnih srpskih devojaka, dok je obrazovanje devojaka rimokatoličke vere vršeno u njenim zadužbinama na primorju. Politički uticaj kraljice Jelene išao je i ka Srbiji i ka papstvu. Donirala je jednu ikonu Svetih Petra i Pavla koja je i danas u Vatikanu, prepiske vršila sa papom oko osnivanja nove biskupije na Primorju, podržavala franjevce i benediktince i njihovu graditeljsku i misionarsku delatnost u njenim zemljama, ali je i uticala na promenu stava Srbije pre bitke u Pelagoniji 1259. godine, podržavala Dragutinov brak sa Katelinom Ugarskom, a izgleda ne i Milutinov brak sa Simonidom.

Značajan za spoljnopolitičku orijentaciju bio je i odnos sa ženama kraljeva Dragutina i Milutina. Dragutin je, kao zet i vazal ugarskog kralja, dobio na upravu Beograd, Mačvu i još neke oblasti, jer je sklopio brak sa ugarskom princezom Katelinom, ćerkom kralja Stefana V. Ovaj mu je brak doneo rečene teritorije, vojnu pomoć u borbi protiv oca kralja Uroša, a Katelini večnu slavu u crkvi Svetog Ahilija u Arilju gde je portretisana na ktitorskoj kompoziciji. O njoj inače govori samo arhiepiskop Danilo II i još neki izvori posredno, dok ugarski izvori ćute.

Što se, pak Milutina tiče, njegove žene su i danas predmet rasprave u istoriografiji. U suštini one su bile sve samo kraljevske supruge, bez nekog većeg uticaja i redom su bile:

1. Jelena, prva kraljeva žena, verovatno Srpkinja plemenitog roda, oslikana je u Đurđevim Stupovima i najverovatnije je bila majka jedno vreme prestolonaslednika Konstantina;
2. ćerka sevastokratora Jovana Anđela, ime joj nije poznato, a u pisanim izvorima ostaje nedokazana, te je njeno postojanje čak sasvim upitno i odbačeno od dela istoričara;
3. Ana Terter, bugarska princeza (1284–1299) i možda majka Stefana Dečanskog;
4. Jelisaveta, ugarska princeza, Milutinova prija, tj. sestra njegove snahe Kateline, žene kralja Dragutina. Bila je isprva rimokatolička redovnica na Margitinom ostrvu, kada ju je, navodno, Milutin i oteo. Postala je tako i srpska kraljica, ali i majka Carice i kasnije bugarske Ane (potonje udate Šišman), i to joj nije bio jedini brak. Bila je i žena moravskog velikaša Zaviše od Falkenštajna. Jelisaveta je čak i proglašena blaženom od Rimokatoličke crkve u ranom novom veku;
5. Osim Evdokije jedna od znamenitih vizantijskih princeza bila je Simonida. Došla je 1299. godine, kao supruga kralja Milutina i njen miraz su bile zemlje koje je on osvojio, a to je značajan i veliki deo vizantijskih teritorija u Makedoniji. Dolazak ove mlade vizantijske princeze i nove srpske kraljice ubrzao je proces vizantinizacije u samoj Srbiji.

Carica Jelena je bila bugarska princeza koja se 1331. godine udala za tadašnjeg mladog kralja i kasnijeg cara Stefana Dušana, a i sama je od 1346. godine postala gospožda carica. Imala je aktivnu političku ulogu, a posle muževljeve smrti upravljala je jednom oblasti oko ključnog grada Sera i to kao potpuno samostalna vladarka. Interesi njene teritorije i državni interesi koje je zastupao i oličavao njen sin car Uroš, nisu se čak uvek ni potpuno poklapali. Borila se za sersku oblast sa despotom Jovanom Uglješom Mrnjavčevićem i vodila proaktivnu politiku.

Posle propasti srpskog carstva nastupilo je vreme najpre feudalne rasparčanosti, a zatim i despotovine, gde se izdvajaju žene u dinastijama Lazarević i Branković. Prva je svakako kneginja Milica, koju stari srpski letopisi dovode u vezu sa Nemanjićima i linijom Nemanjinog najstarijeg sina Vukana. Nakon smrti svoga muža kneza Lazara Hrebeljanovića na Kosovu 1389. godine, sve do punoletstva kneza Stefana Lazarevića, Milica je upravljala državom kao regentkinja. Bila je i diplomata, pregovarala mir između Turske i Srbije i opravdala kneza Stefana pred Bajazitom, mirila i svoje zavađene sinove, ali je bila i monahinja Evgenija i ktitorka. U njenoj zadužbini manastiru LJubostinji stvarala je Jefimija, ugledna, obrazovana žena vrlo visokog roda, ćerka kesara Voihne gospodara drame, docnije i despotica, žena despota Jovana Uglješe. Nakon muževljeve pogibije na Marici 1371. godine povukla se u manastir i počela da stvara. NJeno najpoznatije delo je zlatovez Pohvala knezu Lazaru, ali ima i drugih dela.

Sultanija Olivera je poslata Bajazitu za ženu nakon uspostavljanja vazalskih odnosa sa Turskom. Osmanski pisac Ašikpašazade ju je optuživao da je svoga muža nagnala na alkohol i blud, dok je Vizantinac Laonik Halkokondil pisao kako je gola plesala pred kavezom u kom je Tamerlan nakon bitke kod Angore 1402. godine zarobio sultana Bajazita. U jednom se momentu vratila u Srbiju i izgleda tesno sarađivala sa bratom despotom Stefanom Lazarevićem. NJihova sestra Jelena Lazarević Balšić Hranić bila je i diplomata prvog muža Đurađa II Stracimirovića Balšića, a pomagala je sinu Balši III u vođenju politike. Jelena je bila ktitorka Bogorodice Goričke, manastira koji je podignut oko 1440. godine. Diplomata je bila i za svog drugog muža bosanskog vlastelina Sandalja Hranića, te njegov izvesni pratilac u Budimu 1412. godine na velikom sastanku vladara i viteških igara. NJena prepiska sa svojim duhovnikom Nikonom Jerusalimcem je priređena i kompilovana u „Goričkom zbornikuˮ u kom se izdvaja Jelenino Otpisanije bogoljubno. Zanimljivo je da se zajedno sa Nikonom Jerusalimcem čudila da postoje neznaveni koji ne veruju da je Zemlja okrugla, odnosno sferičnog oblika.

Kad su Brankovići u pitanju, prva među važnim ženama je vizantijska plemkinja Irina Kantakuzina, koja je došla kao supruga despota Đurđa Brankovića. Poticala je iz jedne od najuglednijih romejskih kuća, ali je ostala negativno upamćena u narodnoj tradiciji kao Prokleta Jerina. NJeni rođaci, pak, poput brata Tome, ostali su u sećanju po dobrom. Toma je u jednom momentu osvojio čak i Srebrenicu za Despotovinu. Od despotovih kćeri ističe se sultanija Mara, koja je postala uticajna žena osmanskog dvora u vreme Murata II, a uživala je i određeno poverenje i respekt od strane Mehmeda II Osvajača koji ju je otpustio nakon očeve smrti. Mara nije bila valide sultanija, nije podarila muškog naslednika, ali je bila uticajna na dvoru, gde se tada govorio i srpski jezik. Međutim, kasnije je imala sukob sa svojim prougarskim bratom despotom Lazarom (1457–1459), a vodila je i borbu za svoje sinove. NJeno svojevrsno sedište je bilo u gradiću Ježevu (Dafni), gde su se okupljali srpski i grčki plemići u egzilu. Rilskom i svetogorskim manastirima neprestano je slala pomoć i bila svestrana ktitorka, a nagovorila je i Vlada Cepeša da bude ktitor Hilandara. NJeno mešanje u politiku ilustruje i Bitka kod Vasluja (1475), koju je sama Mara okarakterisala kao veliki osmanski poraz.

NJena sestra Katarina Kantakuzina, grofica Celjska bila je i feudalna vlastelinka, supruga Ulriha Celjskog, bliskog rođaka kraljevske kuće iz vremena kralja Žigmunda Luksemburškog. Danas po njoj ime nosi srpska gimnazija u Zagrebu, i to iz mnogo razloga. Varaždinski apostol, najstarija srpska knjiga sa tla današnje Hrvatske (1475) i mitra beogradskih mitropolita (danas u Muzeju SPC) nastali su po njenoj narudžbini. Bila je, po svedočenjima izvora, otmena i prava lepotica i dama tadašnjeg visokog društva, pa ju je hvalio i papa Pije II, a kada je sa mužem svečano dočekana u Zagrebu svi su bili njome očarani. Pored Zagreba upravljala je i Samoborom i još nekim posedima.

Od uglednih plemićkih porodica Srba u Ugarskoj izdvajaju se Brankovići i Jakšići, tako da je, poznavajući srednjovekovni način razmišljanja bilo i logično da se ove dve porodice i orode. Jelena, iz kuće Jakšića, postala je supruga despota Jovana Brankovića. Despotica Jelena Jakšić izdala je i jednu povelju manastiru Hilandaru, ali posle smrti prvog muža udala se za hrvatskog velikaša Ivaniša Berislavića koji je postao srpski despot. Nakon smrti muža, Jelena je ostala ugledna vlastelinka i sa sinom boravila najviše u Baču gde je imala kastelane, među kojima je bio i Jovan Dolić, potonji emisar i značajna ličnost u pokretu cara Jovana Nenada. Čete despotice Jelene 1514. godine učestvovale su u gušenju ustanka Đerđa Dože, a nakon turskog osvajanja Beča 1529. godine pobegla je na sever, gde je ubrzo i umrla.

Na kraju recimo i nekoliko reči o ženi čiji se kult brzo raširio i koja je dobila čak i epitet svete majke. U pitanju je svakako despotica Angelina Branković, ćerka Arijanita Komnina. Albansko-grčkog porekla, postala je žena despota Stefana Slepog Brankovića sa kojim je živela u Italiji, a nakon njegove smrti sarađivala je tesno sa carem Fridrihom III Xabzburgom. Potom je sa sinovima Jovanom i Đorđem, na poziv ugarskog kralja Matije Korvina, prešla u Ugarsku, u Srem. Osim rada u Sremu i Ugarskoj, bila je vezana za Vlašku, ali i Rusiju. U Vlaškoj je njen stariji sin Đorđe (vladika Maksim) organizovao crkvu, a Brankovići su preko Milice Despine, docnije, imali još veći upliv na vlaške vladare. To je vreme veoma intenzivnih srpsko-vlaških veza upravo preko Ugarske. Despotica je imala i snažne veze sa Rusijom, moskovskom velikom knezu slala je sinovljevo oružje, a Angelina je bila i zaštitnica svetogorskog ruskog manastira Svetog Pantelejmona. Sremski Brankovići zajedno su darivali i Hilandar, gde su se Angelina i sinovi pozivali i na nemanjićke tradicije, a obdarivali su i manastir Svetog Pavla, značajnu zadužbinu Brankovića.

U osvit novog veka, iako bez države, srpsko plemstvo je, uprkos činjenici da su bili sasvim uklopljeni u čvrstu feudalnu hijerarhiju Ugarske, ipak imali jasnu viziju i svest porekla. U tome su značajnu ulogu imale i žene, gde je bilo i strankinja, poput Angeline. Žene su u srednjovekovnoj Srbiji i kod Srba u Ugarskoj imale značajnu političku, kulturnu i dinastičku ulogu.