ZASTUPLJENOST KNJIŽEVNICA U NASTAVNIM PROGRAMIMA I ČITANKAMA ZA SREDNJE ŠKOLE U CRNOJ GORI

Autor: msr Vladimir Papić

Raspad SFRJ i rastakanje srpskohrvatskog jezičkog saveza u četiri bliska i paralelna jezička i književna univerzuma, umnogome je uticao na formiranje svesti o književnom kanonu. Potreba da se područje nastave književnosti svede na klasike svetske i klasična i savremena dela zasebnih nacionalnih književnosti, doveo je do toga da marginalne lokalne književne pojave postaju centar nastavnog interesovanja, dok važne figure književnosti drugih južnoslovenskih naroda „preko noći” nestanu iz programa i udžbenika (v. Papić 2022). Ipak, pozicija autorki u programima maternjeg jezika i književnosti svakog pojedinačnog naroda pokazuje da su one još uvek na margini i kada su njihova dela vrhunska estetska dostignuća, nekada i uspešnija od onih, programom propisanih, dela muških autora unutar iste nastavne oblasti. Rodna senzitivnost u nastavi književnosti stoga dominantno biva prezentovana kroz analizu ženskih likova i njihove pozicije u društvu u delima muških autora, a ne kroz književna dela samih autorki.

Reforma nastavnih planova i programa za osnovne i srednje škole u Crnoj Gori izvršena je u periodu od 2000. do 2009. godine. Prvi gimnazijski programi za nastavu Maternjeg jezika i književnosti objavljeni su 2005. godine (Program 2005), zatim Crnogorskog jezika i književnosti 2011, a aktuelni program za Crnogorski – srpski, bosanski, hrvatski jezik i književnost 2020. godine (Program 2020). Iako se o ženi unutar programa i udžbenika iz CSBH jezika i književnosti govori od „Legende o Vladimiru i Kosari” i „Testamenta” Đurđa Crnojevića do literarne obrade proživljenog razvoda u romanu Privatna galerija Balše Brkovića, ženskom autorstvu pripada neznatna pozicija u njihovim okvirima.

Uprkos tome što je prostor kulturne i akademske zajednice u Crnoj Gori skučeniji nego u ostalim bivšim jugoslovenskim republikama, crnogorske izdavačke kuće veliku pažnju posvećuju savremenoj književnoj produkciji, u kojoj stvara sve veći broj žena. Pored CID-ove teorijske edicije Femina, treba istaći izdavačke kuće Nova knjiga Podgorica i OKF Cetinje, u čijim izdanjima je zastupljen veliki broj savremenih autorki sa područja Crne Gore. U ediciji Sfinga podgoričke Nove knjige objavljena su, između ostalih, dela Ksenije Popović (Dječak iz vode i Uspavanka za Vuka Ničijeg), Vide Ognjenović (Kuća mrtvih mirisa), Slavice Perović (Life Lift, Beton bluz i Nova Nora), Lene Rut Stefanović (Šćer onoga bez đece), kao i drame Nataše Nelević, dok su u ediciji Retrovizor štampane drame Radmile Vojvodić, kao i antologija dramskih tekstova u Crnoj Gori od 1994. do 2005. Dramski tranzit, u koju je priređivačica Nataša Nelević uvrstila drame Jegorov put Vide Ognjenović i Montenegro Blues Radmile Vojvodić. Izdavačka kuća OKF Cetinje je, pored dela autorki poput Bosiljke Pušić, Dragane Kršenković Brković i Dragane Tripković, objavila antologiju Crnogorske poetese u kojoj je Bogić Rakočević predstavio žensku poeziju na tlu Crne Gore od Jelene Balšić do autorki rođenih na samom kraju HH veka. I u ediciji Nova Luča (FCJK i Zavod za udžbenike Podgorica) težilo se prezentovanju dela autorki poreklom iz Crne Gore, među kojima se našao i roman Pada Avala Biljane Jovanović. Posebnu pažnju u regionalnim književnim krugovima privuklo je i prozno stvaralaštvo Jasenke Lalović, čija je trilogija Brda od pelina doživela veliku popularnost i u Srbiji, u izdanju beogradske Lagune.

U samim nastavnim programima i čitankama namenjenim nastavi maternjeg, odnosno CSBH jezika i književnosti na srednjem nivou obrazovanja, za autorke nije bilo previše mesta. U prvom razredu gimnazije tumače se 73 dela 53 autora, među kojima su samo dva književna teksta čije su autorke žene – Odgovor svom duhovnom učitelju Nikonu Jelene Balšić i Himna Afroditi starogrčke pesnikinje Sapfo. U drugom razredu se kao izborno delo zabavne književnosti nudi roman Mi deca sa stanice ZOO Kristijane F., delo jedine autorke pored 42 muškarca. U trećem razredu se tumače odlomci iz dela NJegošu, knjiga duboke odanosti Isidore Sekulići i zbirka Tražim pomilovanje Desanke Maksimović, dok u nastavni program za četvrti razred gimnazije nije uvrštena nijedna žena.

U udžbenicima CSBH jezika i književnosti za gimnaziju (Čogurić i dr. 2017) nalazi  se  i  tekst  Jefimijine Pohvale  Svetom  knezu  Lazaru,  kao  primer srednjovekovne književnosti na tlu Srbije, koju aktuelni program u potpunosti izostavlja. U udžbenicima  Maternjeg  jezika  i  književnosti  za  prvi  razred (Jelušić –  Bečanović 2007)  prisutna  su  dela  Sapfo  („LJubavna  vatra”),  Jelene  Balšić,  Jefimije,  ali  i rimske pesnikinje Sulpicije („Venera je ispunila obećanje”), koja nije zastupljena ni u jednom drugom udžbeniku, niti nastavnom programu u regionu. U Čitanci za treći razred gimnazije (Raičević  i  dr.  2015) nalazi  se  i odeljak Kratka  antologija  modernog  pjesništva,  u  koji  su  uvrštene  pesme  Ane Ahmatove  i  Marine  Cvetajeve, dok  su u srodni  odeljak  čitanke  za  maternji  jezik (Pavlović – Jelušić  2008)  uvrštene  pesme  ovih dveju autorki,  kao  i  Gabrijele Mistral i Edne Sen Vinsent Milej.

Situacija u predmetnim programima za osnovne škole je drugačija, te se iz te perspektive čini da u Crnoj Gori cveta književnost za decu. Nasuprot nedostatku savremenih autorki u srednjoškolskim programima, u osnovnoj školi se tumače dela Đorđine Radivojević, Blage Žurić, Dragane Kršenković Brković, Bosiljke Pušić i drugih klasičnih i savremenih autorki književnosti za decu u okvirima svetske i južnoslovenskih književnosti. Iz ovoga možemo zaključiti da je kanonizacija autorki znatno lakša u okvirima dečje književnosti, dok prema njima postoji otklon u zvaničnim književnim tokovima.

Iako svi programi propisuju feminističku kritiku kao deo teorijske nastave književnosti u četvrtom razredu gimnazije, njoj je posvećena pažnja samo u teorijskom delu čitanke za Maternji jezik i književnost (Jelušić – Pavlović 2010). Pored teorijskih postavki o feminizmu, njegovim talasima i mogućnostima koje pruža feministička kritika, navedena su dela koja se mogu čitati u ovom ključu: od Sofoklove Antigone i Šekspirovog Hamleta, do dela Dobrice Ćosića, Aleksandra Tišme i Desanke Maksimović. U rečničkoj odrednici „Književnost u pokretu”, među delima crnogorskih pisaca navedeno je samo jedno čiji je autor žena – zbirka pripovedaka Vatra u Aleksandriji Dragane Kršenković Brković.

Udžbenici za gimnaziju koji nastaju prema programu važećem od 2011. godine (Vojinović i dr. 2017), ne sadrže mnoga dela autora svetske i srpske književnosti koja su bila uvrštena u čitanke za maternji jezik. Tako je Čitanka za četvrti razred gimnazije po programu Maternjeg jezika i književnosti duplo obimnija od one napisane prema programu iz 2011. godine i podeljena u tri celine koncipirane po ugledu na rečnik – sama književna dela uvrštena su prema abecednom redu prezimena autora, nakon njih slede rečnik savremenih književnih teorija i pregled esejističkih tekstova. U ovoj čitanci nalaze se tekstovi Matije Bećkovića, Dobrice Ćosića, Vilijema Foknera, F. M. Dostojevskog, Branka Miljkovića, Milorada Pavića, Miodraga Pavlovića i Aleksandra Tišme, koji se neće pojavljivati u udžbeniku iz 2011. godine. Umesto njih je pažnja posvećena delima crnogorskih autora s početka HHI veka – LJubomira Đurkovića, Andreja Nikolaidisa, Dragana Radulovića, Ognjena Spahića i Balše Brkovića, među kojima nema imena ni dela nijedne autorke, dok se u teorijske i ideološke postavke crnogorske književnosti u pokretu savršeno uklapaju njihova ostvarenja: na primer, deo programa je mogla postati Uspavanka za Vuka Ničijeg Ksenije Popović, roman zavidne umetničke vrednosti u postjugoslovenskim okvirima, koji umnogome nadmašuje kvalitet programom propisanih književnih tekstova HHI veka.

Iako je u nastavnim programima za gimnazije i srednje stručne škole u Crnoj Gori broj autorki nezavidan (oko 3,5% i to isključivo u izbornom delu programa), primetni su pozitivni trendovi koje nalazimo u prvim udžbenicima književnosti za srednje stručne škole štampanim u Crnoj Gori. U ovom trenutku su objavljene čitanke za prvi (Kalezić Radonjić i dr. 2020), drugi (Kalezić Radonjić i dr. 2021) i treći razred (Kalezić Radonjić i dr. 2023) u kojima se odustaje od nametanja dve nove grafeme i ijekavskog jotovanja (što je karakteristika udžbenika za osnovne škole i gimnazije), a broj tekstova nadmašuje gimnazijske udžbenike i sam predmetni program – u njima možemo pronaći dela Aleksandra Genisa, Josifa Brodskog, Nikole Kuna, Dušana Kovačevića, Zuke DŽumhura, Rumija, Torkvata Tasa, Voltera, Blejka, Leopardija, Poa, Haleda Hoseinija, Maka Dizdara, ali i pesmu „Mržnja” Vislave Šimborske.

Ove čitanke su obimnije od gimnazijskih i u njima je posvećena znatno veća pažnja najvažnijim delima koja se čitaju tokom školske godine – NJegoševom spevu Gorski vijenac u drugom i Andrićevom romanu Na Drini ćuprija u trećem razredu. Tako tumačenje NJegoševog najpoznatijeg dela obuhvata i potpoglavlje čitanke za drugi razred, nazvano Pjesnici NJegošu, u koje je uvrštena i pesma „Zublja NJegoševa da svetli sa Lovćena” Isidore Sekulić. Čitanka za treći razred srednjih stručnih škola nudi pregled moderne i avangardne svetske i južnoslovenskih književnosti, dok njen integralni deo čini i dodatak u vidu poglavlja Nulta veličina: mala antologija modernog ženskog pjesništva, u koje su uvrštena poetska dela autorki s kraja HIX i početka HH veka. Simboličan uvod predstavlja „Slovo o pesnikinji” Radmile Lazić, za kojim slede pesme Marije Krisinske („Simfonija u sivom”), Jelene J. Dimitrijević („Čekanje”), Elze Lasker Šiler („Ali tvoje obrve su nepogode”), Ivane Brlić Mažuranić („Suton”), Ejmi Louel („Srednje godine”), Čiu Čin („Promišljanja”), Akiko Josano („Boli porođajne”), Danice Marković („Galium verum III”), Virdžinije Vulf („Talasi”), Anđelije L. Lazarević („Melanholija”), Merijen Mur („Talisman”), Ane Ahmatove („Pesma poslednjeg susreta”), Gabrijel Mistral („Odsutnost”), Jelene Spiridonović Savić („Žena”), Neli Zaks („Vi posmatrači”), Anice Savić Rebac („Safijska oda”), Alfonsine Storni („Glas”), Marine Cvetajeve („Sa arhangelske visine sedla”), Huane de Ibarburu („Leto”), Jelisavete Bagrjane („Niko te nije zamenio”), Jovanke Hrvaćanin („Pjesme neviđenom – H”) i Milene Pavlović Barili („Spalićemo mesec”).

LITERATURA I IZVORI:

1. Vojinović, V., Vojinović, S., Vuković, A. (2017). Čitanka za četvrti razred gimnazije. Podgorica: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
2. Jelušić, B., Bečanović, T. (2007). Čitanka za prvi razred gimnazije: II dio. Podgorica: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
3. Jelušić, B., Pavlović, M. (2010). Čitanka za četvrti razred opšte gimnazije. Podgorica: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
4. Kalezić Radonjić, S., Jovetić Koprivica, S. Čečović, R. (2020). Čitanka s elementima teorije književnosti za prvi razred srednjih stručnih škola (I i II dio). Podgorica: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
5. Kalezić Radonjić, S., Jovetić Koprivica, S. Čečović, R. (2021). Čitanka za drugi razred srednjih stručnih škola. Podgorica: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
6. Kalezić Radonjić, S., Jovetić Koprivica, S. Minić, M. (2023). Čitanka za treći razred srednjih stručnih škola. Podgorica: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
7. Pavlović, M., Jelušić, B. (2008). Čitanka za treći razred opšte gimnazije. Podgorica: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
8. Papić, V. (2022). Kanon srpske književnosti u regionalnim nastavnim programima i udžbenicima za srednje škole. InterKult 2021: 259–274.
9. Program (2005). Maternji jezik i književnost: srpski, crnogorski, bošnjački i hrvatski jezik i književnost I, II, III i IV razred opšte gimnazije. Podgorica: Zavod za školstvo.
10. Program (2020). Predmetni program Crnogorski – srpski, bosanski, hrvatski jezik i književnost: I, II, III i IV razred opšte gimnazije. Podgorica: Zavod za školstvo.
11. Raičević, A., Karadžić, J., Čogurić, D., Čogurić, A. (2015). Čitanka za treći razred gimnazije. Podgorica: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
12. Čogurić, A., Vukotić, M., Deletić Milačić, A. (2017). Čitanka za prvi razred gimnazije. Podgorica: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.