Autor: msr Vladimir Papić
Potreba za klasifikacijom i valorizacijom ženskog književnog stvaralaštva u srpskoj kulturi prisutna je i živa kroz pregnuće pojedinaca i institucija. Nasuprot uvreženom pogrešnom stavu (koji je potvrđivao doskora važeći gimnazijski program), da su u srpskoj književnosti nakon Jefimije značajno delo ostavile samo Isidora Sekulić i Desanka Maksimović, nastaju časopis i portal Knjiženstvo (koji sadrži podatke o srpskim književnicama od srednjeg veka do 1915. godine), edicije Sopstvena soba Službenog glasnika i Savremenice IK Laguna, u kojima su iznova objavljena značajna dela zaboravljenih autorki srpske književnosti (Jelene Dimitrijević, Anđelije Lazarević, Jele Spiridonović Savić, Milice Janković, Milice Kostić Selem, kraljice Natalije Obrenović i Julke Hlapec Đorđević), kao i značajne antologije ženskog književnog stvaralaštva nastale u poslednjih nekoliko godina, među kojima se izdvajaju: Regiona: antologija ženske regionalne književnosti (2022) i Novosadska ženske proza: od ispovesti do putopisa (2020) Vladislave Gordić Petković, Ženska čitanka Vere Kopicl (2015), Nevidljiva zebra: novosadska ženska poezija (2021) Siniše Tucića, Nemiri između četiri zida: izbor iz pripovedaka srpskih književnica prve polovine HH veka (2021) Žarke Svirčev, ali i kontroverzna antologija Balkan Bombshells: Contemporary Women’s Writing from Serbia and Montenegro (2023) Vila Firta (Will Firth), objavljena u londonskoj izdavačkoj kući Istros Books. U drugoj deceniji HHI veka objavljena su i značajna teorijska dela koja tumače poziciju različitih vidova ženskog autorstva u srpskoj književnosti, među kojima ističemo interdisciplinarnu studiju Nataše Delač Končarević Ženska drama i (muško) društvo: status žene u društvu i umetnosti na primeru drama Milene Marković, Maje Pelević i Milene Bogavac (2020), čiji je predmet žensko dramsko stvaralaštvo, koje srednjoškolski programi književnosti u potpunosti ignorišu.
Vera Kopicl u radu „Pitanje rodne perspektive u obrazovanju: otvoreni proces” analizira aktuelne nastavne programe za književnost na srednjoškolskom (gimnazijskom) nivou obrazovanja u Srbiji, ističući da se tokom deset godina (od završetka GIZ VET projekta reforme srednjih stručnih škola, čiji je cilj bilo uvođenje rodne ravnopravnosti u školske kurikularne i vankurikularne aktivnosti) „stanje u ovoj oblasti nije promenilo, osim diskretnog prepoznavanja pitanja rodne osetljivosti bez naznaka suštinskih promena” (Kopicl 2022: 71). Sa ovim stavovima smo saglasni kada govorimo o intencijama novog Programa nastave i učenja, čija je prvobitna ideja i težnja za promenom pristupa u nastavi Srpskog jezika i književnosti na srednjoškolskom nivou obrazovanja, ostala nedovršena i neispunjena. Uvrštavanje dela autora i autorki koji do sada nisu bili zastupljeni u školskim programima, ne prati njihovu zastupljenost na prethodnom nivou obrazovanja (npr. Albaharijev Mamac se u 8. razredu tumači kao obavezna domaća lektira, dok se u 4. razredu gimnazije nudi u okviru izbornog dela programa).
U prvoj verziji programa za četvrti razred gimnazije, savremena srpska drama je u potpunosti zaboravljena i izostavljena, da bi se u njegovim izmenama pojavili reprezentativni dramski tekstovi LJubomira Simovića, Aleksandra Popovića i Dušana Kovačevića, dok je ženska linija srpske drame (u čiji kanon svakako ulaze dela osvedočene vrednosti autorki poput Vide Ognjenović, Biljane Srbljanović i Milene Marković) i dalje ostala zanemarena i van okvira obaveznog i izbornog dela nastavnog programa. Primećujemo i da je žensko dramsko autorstvo, iako vrlo živo i prisutno u programima za osnovne škole u regionu, najčešće zanemareni vid ženskog književnog stvaralaštva unutar srednjoškolskih nastavnih programa i udžbenika na čitavom bivšem jugoslovenskom području.
Osnova gimnazijskog programa objavljivanog u etapama od 2018. do 2020. godine ostaje ista kao u prethodnom (čije su poslednje izmene izvršene 2011. godine) , a kritički odnos prema njemu ogleda se i u praksi – određeni broj srednjoškolskih nastavnika književnosti koristi stare, u prethodnoj verziji odobrene udžbenike privatnih izdavača, sledeći neinovirane programske sadržaje, o čemu svedoče i spiskovi odabranih udžbenika na veb-stranicama srednjih škola u Srbiji.
Praćenje novog programa, usmerenog na ishode, kao i njegovih inovativnih ideja, najčešće nije u potpunosti sprovedeno ni unutar samih udžbenika. Zasad jedini udžbenici književnosti koji su nastali kao novi, od prvog izdanja sledeći aktuelni program, jesu Čitanka za drugi razred srednje škole (Milić–Vučić 2020), Čitanka za treći razred srednje škole (Stevanović i dr. 2022) i Čitanka za četvrti razred srednje škole (Stevanović i dr. 2024) Zavoda za udžbenike Beograd, dok su svi ostali udžbenici nastali preradom prethodno odobrenih, čime nije došlo do suštinskih promena u tumačenju književnosti, već samo do izostavljanja književnih tekstova koji nisu više aktuelni i uvrštavanja novih. Ipak, u praksi su prisutne i obrnute situacije – gde je program pratio inovacije koje su se pre toga našle u udžbenicima, čiji su autori unosili sadržaje koje su smatrali važnim u okvirima svetske i srpske književnosti. Na primer, u Čitanci za drugi razred gimnazije i srednjih škola Aleksandra Jovanovića (Jovanović 2005), prisutni su tekstovi Milosava Tešića, Radoslava Petkovića i Svetlane Velmar Janković, autora koji će se među programskim sadržajima gimnazije naći tek petnaestak godine posle. Na sličan način su svoje mesto unutar programa našla i dela Gorana Petrovića (čija je Sitničarnica „Kod srećne ruke” bila deo Čitanke za četvrti razred gimnazije IK Novi Logos, a „Priča o pričanju” IK Klet) i Borislava Pekića (čije se „Čudo u Jabnelu” već nalazilo u Logosovoj i Zavodovoj čitanci za četvrti razred).
Problem prilagođavanja sadržaja aktuelnom nastavnom programu ogleda se i u novim programskim sadržajima koji su usmereni ka negovanju rodne senzitivnosti. Program nastave i učenja za gimnazije nam kroz ove preporuke daje do znanja da je fokus pre svega na analizi ženskih likova i okolnosti u kojima se oni nalaze u različitim delima (dominantni muških autora), nego na stvaralaštvu samih autorki kroz istoriju srpske i svetske književnosti. U drugom razredu, pored potpoglavlja u kom se predlaže tematsko uvezivanje romantičarskih pesama sa motivom mrtve drage, ukazuje se na „prekoračenje konvencija o rodnoj ulozi žene u društvenoj i privatnoj sferi, odstupanje od rodnih stereotipa muških likova (LJevin)” u Tolstojevom romanu Ana Karenjina, kao i „narušavanje rodnih stereotipa unutar zadatih maskulinih modela” pri tumačenju Mihajlovićevog romana Kad su cvetale tikve, odnosno „preispitivanje rodnih stereotipa (ženska sloboda, potčinjenost muškaraca ženi…)” u Andrićevim „Anikinim vremenima” (Program 2020a: 7).
U trećem i četvrtom razredu nude se konkretni modeli tumačenja pojedinačnih dela, kao i njihovog uvezivanja, a pored problema nacionalnog identiteta, tradicije i njenih vrednosti, predloženo je i pitanje rodne osetljivosti tumačeno na programom predviđenim delima: „Nečista krv (lik Sofke), Koštana (naslovni lik), Seobe (lik Dafine), ’Zapis o darovima moje rođake Marije’ (lik Marije), Na Drini ćuprija (različiti ženski likovi, npr. Fata iz Velog Luga), Lutkina kuća (lik Nore), Gospođa Dalovej (naslovni lik), poezija Marine Cvetajeve, figura Isidore Sekulić u predratnom društvu i književnom i umetničkom svetu…” (Program 2020a: 21), odnosno: „Zločin i kazna (lik Sonje Marmeladove), Hamlet (lik Ofelije), Majstor i Margarita (lik Margarite, služavke Nataše, Fride), Koreni (lik Simke), ’Lilika’, Mamac (lik majke), Upotreba čoveka (lik Vere Kroner)…” (Program 2020a: 41). Ovakva inovacija nije dala zapažene rezultate – analiza ženskih likova bila je prisutna u istoj meri i na isti način u svim prethodnim verzijama čitanki, dok su novouvršteni tekstovi tematski ulančavani samo u udžbenicima IK Klet (Bajić i dr. 2020, gde je, na primer, delo Virdžinije Vulf stavljeno u dijalog sa „Krugom” Isidore Sekulić, a nije posmatrano samostalno unutar hronološkog sleda kom pripada.
Uvidom u važeće nastavne programe Srpskog jezika i književnosti u gimnazijama i srednjim stručnim školama, došli smo do zaključka da je prisustvo žena kao autorki programom predviđenih tekstova najdominantnije u programima za gimnazije – gde su one zastupljene svega 5,17% kao autorke, a njihova dela čine 6,5% ukupnih obaveznih i izbornih sadržaja u gimnaziji. U četvorogodišnjim stručnim školama autorke su prisutne 4,65%, a njihova dela 5,75%, dok se u trogodišnjim stručnim školama tumači jedno obavezno i jedno izborno delo čije autorstvo pripada ženama, što je 4,17% njihove prisutnosti u programima, odnosno 2,94% kada su u pitanju njihova dela. Ove brojke deluju poražavajuće, pre svega kada uzmemo u obzir prisutnost žena u savremenom književnom stvaralaštvu. Vera Kopicl daje predlog za unapređenje kurikuluma iz rodne perspektive, u kom pretežno navodi dela savremenih književnica i teoretičarki književnosti (gimnazijskim programom nije predviđen nijedan teorijski tekst neke autorke), među kojima su: Judita Šalgo, Milica Mićić Dimovska, Vida Ognjenović, Radmila Lazić, Gordana Ćirjanić, Milena Marković, Biljana Srbljanović, kao i teoretičarke i istoričarke književnosti poput Anice Savić Rebac, LJiljane Pešikan LJuštanović, Jelene Pilipović, Vladislave Gordić Petković, Radmile Gikić Petrović, Jasmine Ahmetagić, Gorane Raičević i drugih (Kopicl 2022: 84–85).
Tabela 1. Aktuelni nastavni program za gimnazije 2018–2020.
LITERATURA I IZVORI
1. Bajić, LJ., Pavlović, M., Mrkalj, Z. (2020). Čitanka: Srpski jezik i književnost za treći razred gimnazija i srednjih stručnih škola. Beograd: Klett.
2. Jovanović, A. (2005). Čitanka sa književnoteorijskim pojmovima za II razred gimnazije i srednjih škola. Beograd: Zavod za udžbenike.
3. Kopicl, V. (2022). Pitanje rodne perspektive u obrazovanju: otvoreni proces. Interkulturalnost i rodna ravnopravnost u obrazovanju 2022: 70–86.
4. Milić, B., Vučić, K. (2020). Čitanka za drugi razred srednje škole. Beograd: Zavod za udžbenike.
5. Petrović, P., Đurić, M., Suvajdžić, B., Stanković Šošo, N. (2021). Čitanka 4: udžbenik za četvrti razred gimnazije. Beograd: Novi Logos.
6. Program (2020). Pravilnik o izmenama Pravilnika o planu i programu nastave i učenja za gimnaziju. Prosvetni glasnik 12: 1–50.
7. Stevanović, G., Jovanović Bubanja, J., Kostić, T. (2022). Čitanka za treći razred srednje škole. Beograd: Zavod za udžbenike.
8. Stevanović, G., Jovanović Bubanja, J., Kostić, T. (2024). Čitanka za četvrti razred srednje škole. Beograd: Zavod za udžbenike.
[1] Iako autorka govori o srednjoškolskim programima, ona analizira samo gimnazijske, i to u njihovoj nevažećoj verziji (Prosvetni glasnik, 23. april 2020). Autorka ne uzima u obzir nastavne programe za književnost za srednje stručne škole u četvorogodišnjem i trogodišnjem trajanju, kao ni izmene programa za drugi, treći i četvrti razred gimnazije (Prosvetni glasnik, 24. avgust 2020), nastale nakon negativne reakcije javnosti na sadržaj njegove prvobitne verzije. Stoga i zaključci koje autorka izvodi nisu u skladu sa programskim i udžbeničkim sadržajima – umesto četiri autorke čija su dela zastupljena tokom gimnazijskog obrazovanja, nakon izmena programa ih je ukupno deset.
[2] Polemike koje su pratile kreiranje novih gimnazijskih programa vodile su se, osim oko Desanke Maksimović, i oko pozicije Agate Kristi. Delo ove autorke je bilo predviđeno kao programski sadržaj u prvom razredu gimnazije, ali je zbog negativnih komentara javnosti, koja je smatrala da je delo kraljice krimića „morbidno” i „krvavo”, ono zamenjeno romanima Dorotej Dobrila Nenadića i prvim delom trilogije Gospodar prstenova DŽ. R. R. Tolkina.
[3] Prethodno važeći program Srpskog jezika i književnosti za gimnazije podrazumevao je i dela autorki koja su izostavljena u aktuelnom programu – „Gospu Nolu” i eseje Isidore Sekulić, kao i pesmu „Ti koja imaš nevinije ruke” Vesne Parun.
[4] Za razliku od situacije u srednjim školama u Srbiji, učenici i nastavnici osnovnih škola su u obavezi da koriste nove udžbenike odobrene prema aktuelnom nastavnom programu, a u kojima su se našla i dela mnogobrojnih domaćih autorki: Milice Stojadinović Srpkinje, Desanke Maksimović, Grozdane Olujić, Ivane Nešić, Vide Ognjenović, Vladislave Vojnović, Isidore Sekulić, Svetlane Velmar Janković, Vesne Aleksić, Jasminke Petrović, Jelene Dimitrijević, Gordane Maletić, Dušice Lukić, Gordane Brajović, Hilde Dajč, Spomenke Krajčević i Ane Ristović.
[5] Iako je delo Virdžinije Vulf predstavljeno u dijalogu sa Isidorom Sekulić, u okvirima njegovog tumačenja u ovom udžbeniku nisu prisutna pitanja koja bi od učenika tražila uviđanje komparativne relacije između dva teksta.
Ostavi komentar