Autor: Željko Injac, novinar
Odnosi između Vaseljenske patrijaršije i Vatikana uvek su bili osetljiva tema kako u verskom tako i u geopolitičkom smislu. U poslednjih sto godina, odnosi između Carigrada i Rima prolazili su kroz više složenih i dinamičnih faze koje su uglavnom bile vođene spoljašnjim geopolitičkim uticajima, ali i unutrašnjim verskim ciljevima. Danas, pod patrijarhom Vartolomejom i papom Franjom, svedoci smo jedne od najznačajnijih prekretnica u istoriji njihovih odnosa, koja uključuje zajedničku proslavu Vaskrsa 2025. godine – simbolični potez koji potencijalno nosi duboke geopolitičke posledice.
Istorijski kontekst odnosa Fanara i Vatikana
Poslednjih sto godina odnosi između Vaseljenske patrijaršije i Vatikana obeleženi su nastojanjima da se unapredi dijalog i prevaziđe više od hiljadu godina stari raskol iz 1054. godine. Ipak, ove veze su uvek bile više nego samo verske. Od kraja Otomanskog carstva i pojave moderne Turske, Vaseljenska patrijaršija je izgubila svoju političku moć, postajući skoro u potpunosti zavisna od podrške spoljnih aktera. U tom kontekstu, rimokatolički Vatikan je bio ključni igrač koji je Fanaru ponudio ruku pomirenja i saradnje, ali uvek sa određenim geopolitičkim implikacijama.
U periodu između dva svetska rata, pa i tokom Hladnog rata, Vatikan je u pravoslavlju, a posebno u Carigradu, video potencijalnog saveznika u suprotstavljanju komunizmu, posebno Sovjetskom Savezu i njegovoj dominaciji nad Ruskom pravoslavnom crkvom. Ovaj geopolitički element bio je presudan za određivanje strategije Vatikana. Vaseljenska patrijaršija, iako oslabljena, uvek je nastojala da održi prvenstvo časti među pravoslavnima, a saradnja sa Vatikanom ponekad je bila način za održavanje te pozicije u međunarodnoj areni.
Odnosi između Vaseljenske patrijaršije i Ruske pravoslavne crkve imaju duboke istorijske korene, ali su poslednjih vekova, a posebno u savremeno doba, postali jedan od najsloženijih i najkontroverznijih aspekata pravoslavnog sveta. Iako Vaseljenska patrijaršija, sa sedištem u Carigradu (Istanbulu), ima simbolično prvenstvo časti među svim pravoslavnim crkvama, Ruska pravoslavna crkva je, zahvaljujući svojoj brojnosti i političkom uticaju, postala najveća i najmoćnija pomesna crkva. Ovaj odnos između „prvog po časti” i „najvećeg po moći” često je obeležen napetostima, sukobima i dubokim geopolitičkim rivalstvima.
Istorijski kontekst odnosa Vaseljenske patrijaršije i Ruske pravoslavne crkve
Istorijski, Ruska pravoslavna crkva potiče iz vremena Kijevske Rusije, koja je pokrštena za vreme vikinga kneza Vladimira Rjurikoviča kada su između Vizantije i Rusije uspostavljeni dobri odnosi. Carigrad je tada bio religijski, kulturni, ekonomski i poligički centar ne samo pravoslavnog sveta, već i tadašnjeg sveta uopšte. U to vreme Moskovska patrijaršija nije postojala, već je Ruska crkva bila pod direktnom jurisdikcijom Carigrada. Rusija je bila lojalna Vizantijskoj crkvi do poslednjeg momenta, do pada Carigrada, pa čak i neko vreme nakon toga. Usponom Moskve kao političke i verske prestonice u 15. veku, dolazi do stvaranja nezavisne Moskovske patrijaršije 1589. godine što je označilo prvi korak u osamostaljenju Ruske crkve od Vaseljenske patrijaršije. No, duhovni uticaj Vizantije je ostavio dubok trag u ruskom pravoslavlju, kao uostalom i kod svih Slovena.
Od tog momenta, odnosi između Moskve i Carigrada postepeno postaju kompleksniji, sa periodima saradnje, ali i rivaliteta. Moskva, odnosno Rusko pravoslavlje je tokom vekova razvijalo svoj specifičan identitet zasnovan na konceptu „Trećeg Rima”, koji je nakon pada Carigrada 1453. godine u ruke Osmanlija, videlo sebe kao naslednika Vizantijske imperije i zaštitnika pravoslavlja. I zaista Ruska imperija i Ruska crkva su se tako i ponašale, gledale su da koliko je u njihovoj mogućnosti štite i posreduju za pravoslavne narode, pogotovo one koji su bili u ropstvu pod islamskim zemaljama. Obnavljali su svetinje po Izraelu i brinuli o drevnim patrijaršijama istoka.
Savremeni odnosi: Rivalstvo i napetosti
U savremeno doba, odnosi između Vaseljenske i Ruske pravoslavne crkve su dostigli novi nivo rivaliteta, posebno oko pitanja autokefalije (crkvene nezavisnosti) i jurisdikcije nad određenim teritorijama. Ruska crkva je tokom svoje istorije proširila svoju jurisdikciju na ogromne prostore Evroazije, uključujući i neke delove Evrope nad kojima je Srpska crkva imala crkvenu jurisdikciju, kao i rusku dijasporu. Vaseljenska patrijaršija, s druge strane, iako nema toliko vernika ili teritorijalnu snagu, insistira na svom prvenstvu po diptihu pravoslavnih crkava gde je na prvom mestu. No savremena teologija Fanara ide u pravcu papizma, te umesto prvenstva časti pokušava da prigrabi prvenstvo vlasti.
Najveći izvor savremenih sukoba između ove dve patrijaršije predstavlja ukrajinsko crkveno pitanje. Vaseljenska patrijaršija je 2018. godine donela odluku o dodeljivanju autokefalnosti Ukrajinskoj pravoslavnoj crkvi (PCU) sačinjenoj od nekoliko raskolničkih crkava koja je bila državni projekat Ukrajine, čime je direktno ugrozila jurisdikciju Moskovske patrijaršije kojoj i dalje pripada većina pravoslavnih vernika u Ukrajini. Ovaj potez je izazvao ozbiljan raskol u pravoslavnom svetu, dovodeći do prekida crkvenih odnosa između Moskve i Carigrada, ali i zatezanja odnosa nejelinskih crkava prema Fanaru. Jelinske crkve su do sada sve priznale taj frankenštajn projekat Ukrajinske pravoslavne crkve.
Ukrajina je od velikog verskog i geopolitičkog značaja za Rusiju. Kao „kolevka” ruskog pravoslavlja, Kijev je mesto gde su nastale Ruska pravoslavna crkva i ruska država, te za Ruse ima dubok istorijski i duhovni značaj. Dodelom autokefalije PCU, Vaseljenska patrijaršija je pokrenula pitanje legitimiteta i kontrole nad tim prostorom, što je, s obzirom na političku situaciju u Ukrajini i sukob sa Rusijom, samo dodatno pogoršalo odnose.
Odnosi Vaseljenske patrijaršije i Ruske pravoslavne crkve ne mogu se odvojiti od šireg geopolitičkog konteksta. Vaseljenska patrijaršija, koja se nalazi u Turskoj, u politički je nestabilnoj i slaboj poziciji. Turska država vrši nadzor nad Patrijaršijom iako joj je formalno omogućeno da funkcioniše kao verska institucija. U takvoj situaciji, Fanar je u velikoj meri zavisio od podrške zapadnih sila, posebno SAD i Evropske unije. Takva situacija je učvrstila veze između Vaseljenske patrijaršije i zapadnog sveta, posebno u svetlu novih sukoba sa Moskvom, gde se Fanar otvoreno stavio na stranu NATO-a i zapravo pomogao pogoršavanju situacije u Ukrajini i dubljoj nacionalnoj konfrontaciji Rusa i Ukrajinaca.
Zapad s druge strane optužuje Rusku crkvu da je tesno povezana sa političkom elitom u Kremlju. Pod vođstvom patrijarha Kirila, ona je postala jedan od najvažnijih stubova ruske države, pomažući u promovisanju ruskog identiteta i podržavajući spoljnu politiku Rusije.
Pored Ukrajine, Vaseljenska patrijaršija pokušava da uspostavi svoj uticaj na drugim teritorijama koje su dugo bile pod kontrolom Moskve. Ovo uključuje i pitanja pravoslavne dijaspore, naročito u Severnoj Americi i Evropi, gde Vaseljenska patrijaršija ima snažan uticaj, potpomognut političkim Zapadom, ali je u novije vreme dobila jaku konkurenciju u Ruskoj crkvi, čiji su vernici preplavili zapadni svet.
Još jedan osetljiv aspekt odnosa je situacija u balkanskim zemljama. Dok je Vaseljenska patrijaršija istorijski imala veliku ulogu u osnivanju pravoslavnih crkava na Balkanu, Ruska pravoslavna crkva je tokom 20. veka značajno proširila svoj uticaj, naročito tokom Hladnog rata.
U budućnosti, odnosi između Vaseljenske patrijaršije i Ruske pravoslavne crkve će nastaviti da budu obeleženi rivalstvom, ali i potrebom za nekim oblikom saradnje u okviru šireg pravoslavnog sveta. Ukrajinsko pitanje ostaje najveća prepreka ka mogućem pomirenju, ali postoje i drugi faktori koji bi mogli dodatno komplikovati ove odnose, uključujući pitanja pravoslavne dijaspore i borbe za verski uticaj na Balkanu.
Geopolitički pritisci će igrati ključnu ulogu u oblikovanju odnosa ove dve patrijaršije. Zapad će verovatno nastaviti da podržava Vaseljensku patrijaršiju kao sredstvo pritiska na Rusiju, dok će Moskva nastojati da odbrani svoju poziciju najbrojnije pravoslavne crkve u svetu. U tom kontekstu, i Vaseljenska patrijaršija i Ruska pravoslavna crkva će morati da balansiraju između svoje duhovne misije i geopolitičkih ambicija.
Patrijarh Vartolomej i papa Franjo: Verski dijalog i geopolitika
Pod patrijarhom Vartolomejom i papom Franjom odnosi između Vatikana i Fanara su dodatno intenzivirani. Patrijarh Vartolomej, poznat kao „zeleni patrijarh” zbog svoje navodne posvećenosti ekološkim temama, i papa Franjo, koji deli slične vrednosti, pronašli su zajednički jezik u brojnim pitanjima koja premašuju čisto verske okvire. Ovaj duhovni i politički savez između dva crkvena lidera doživljava kulminaciju najavom zajedničke proslave Vaskrsa 2025. godine, što predstavlja istorijski događaj, nakon obostranog ukidanja anatema.
Iako ova najava deluje kao korak ka verskom jedinstvu, ona takođe nosi sa sobom duboku geopolitičku dimenziju. Vaseljenska patrijaršija, koja se nalazi u današnjoj Turskoj i već dugo je pod političkim pritiscima, nastoji da obezbedi svoj uticaj kroz bliske veze sa zapadom. Papa Franjo, s druge strane, vidi ovaj potez kao deo svoje šire strategije uspostavljanja dijaloga sa pravoslavnim svetom, ali i kao način da se Vatikan pozicionira kao glavni igrač u religijskim i političkim pitanjima Istočne Evrope i Bliskog istoka.
Geopolitički aspekti odnosa Fanara i Vatikana
Geopolitički kontekst odnosa između Fanara i Vatikana je komplikovan i često odražava složene odnose velikih sila. Dok je u vreme Hladnog rata Vatikan težio da sarađuje sa Fanarom kao antisovjetskim akterom, u savremenom kontekstu ova saradnja dobija drugačiju dimenziju ali se nastavlja na stari antisovjetski narativ, pa se tako često mogu čuti kvalifikacije Ruske crkve kao KGB ispostave ili bastiona komunizma, koje su zapravo u službi diskreditacije uticaja Mokskovske patrijaršije. Pravoslavni svet je danas podeljen između različitih centara moći, od kojih su najznačajniji Moskva i Carigrad. Upravo u tom kontekstu, Vaseljenska patrijaršija pokušava da obezbedi svoju poziciju kao prva po časti među pravoslavnim crkvama, s tim što nakon mešanja u ukrajinsko pitanje to prvenstvo časti postepeno prelazi na prvenstvo vlasti u odnosu na druge pravoslavne patrijaršije, ali ne i u odnosu na Rim.
Najveći izazov za Fanar i patrijarha Vartolomeja je rastući uticaj Ruske pravoslavne crkve, koja pod vođstvom patrijarha Kirila teži da bude ne samo verski, već i geopolitički lider pravoslavnog sveta. Duhovna misija Ruske pravoslavne crkve je pojačana i prošila se na sve kontinente sveta. Širenje uticaja Ruske crkve je dobrim delom posledica i velikih migracija ruskog stanovništva, ali i stanovništva Ukrajine, pogotovo vernika koji pripadaju Moskovskoj patrijaršiji. To je resurs s kojim Fanar ne raspolaže, niti može u tom kontekstu biti konkurentan Ruskoj crkvi.
Vatikan, sa svoje strane, nastoji da održi dobre odnose i sa Moskvom i sa Carigradom, ali je svakako bliži Fanaru zbog njegove zapadne orijentacije. Papa Franjo je više puta pokazao spremnost na dijalog sa Rusijom, dok u isto vreme pažljivo gradi mostove sa patrijarhom Vartolomejom. Ovakav pristup omogućava Vatikanu da igra ulogu posrednika i da održi relevantnost u međureligijskim dijalozima, posebno u svetlu rastućih globalnih kriza. Praktično se Vatikan postavio kao arbitar u sukobu između Moskve i Fanara, dok papa Franjo povremeno svojim, gotovo proruskim izjavama, vešto balansira između Fanara i Moskve, ne odbijajući ni jedne ni druge.
Zajednička proslava Vaskrsa 2025. godine: Simbolika i moguće posledice
Najava zajedničke proslave Vaskrsa 2025. godine između Vaseljenske patrijaršije i Vatikana zaista nosi duboku simboličku poruku koja na prvi pogled može izgledati kao korak ka verskom jedinstvu. Međutim, pod lupom istorijskih, teoloških i geopolitičkih dimenzija, ovaj potez ima mnogo širu pozadinu i potencijalno dublje posledice, posebno u kontekstu odnosa između pravoslavnog istoka i katoličkog zapada.
Istorijski kontekst i značaj razlike u računanju datuma Vaskrsa
Od Nikejskog sabora 325. godine, pravoslavni istok je utvrdio da Vaskrs treba da se slaviti u nedelju nakon jevrejske Pashe, što je usklađeno sa biblijskim izveštajem o događajima koji su prethodili Hristovom vaskrsenju. To je ujedno i bila jedna od osnovnih tačaka jedinstva u računanju datuma Vaskrsa za sve hrišćane sve do reforme kalendara u 1582. godini, kada je rimski papa Grgur XIII uveo Gregorijanski kalendar. Ova kalendarska reforma je imala za cilj da koriguje neusklađenosti koje su se vremenom nagomilale u Julijanskom kalendaru, ali je ujedno i prekinula zajedničko proslavljanje Vaskrsa između zapadnih i istočnih hrišćana.
Pravoslavni istok je zadržao staro izračunavanje gde je Vaskrs uvek posle jevrejske Pashe, sledeći tako kanonsku tradiciju i odluke apostolskih pravila. Pravilo sedmog apostolskog kanona jasno kaže da episkop ili sveštenik koji bi slavio Vaskrs zajedno sa judejima treba da bude svrgnut. To je odraz drevne potrebe da se razdvoji hrišćanski Vaskrs od jevrejske Pashe, ali i da se obezbedi teološka doslednost u pogledu praznovanja najvećeg hrišćanskog praznika.
Zapadni hrišćani su nakon reforme kalendara napustili taj kriterijum što je dovelo do periodičnog poklapanja i odstupanja datuma Vaskrsa. Iako se ovo može smatrati tehničkim pitanjem, u stvarnosti ono predstavlja dublji teološki i duhovni problem za pravoslavlje, koje insistira na očuvanju drevnih kanona i predanja.
Vaskrs kao geopolitički instrument
Iako će 2025. godine Vaskrs biti slavljen istog dana kod Rimokatolika i Pravoslavnih, ovaj događaj se ne zasniva na bilo kakvom pomirenju u pogledu kalendara ili računanja datuma Vaskrsa, već je posledica slučajnog poklapanja. U godini koja sledi, 2025, Vaskrs će pasti na isti dan, a taj događaj će se iskoristiti kao simbol navodnog prevazilaženja razlika između istoka i zapada.
Za Vatikan, ovaj događaj predstavlja važnu priliku da pokaže svoju otvorenost za dijalog i jedinstvo sa pravoslavnim svetom. Papa Franjo je tokom svog pontifikata više puta isticao potrebu za ekumenskim dijalogom, a zajednička proslava Vaskrsa će biti još jedna prilika da se predstavi kao lider hrišćanskog jedinstva. Za Vaseljensku patrijaršiju, koju predvodi patrijarh Vartolomej, ovaj događaj je šansa da ojača svoju poziciju unutar pravoslavlja, posebno u odnosu na Rusku pravoslavnu crkvu, koja se suočava sa svojim geopolitičkim izazovima.
Međutim, ovaj potez bi mogao izazvati ozbiljno protivljenje u konzervativnim i tradicionalističkim krugovima unutar pravoslavnog sveta. Mnogi će videti zajedničku proslavu Vaskrsa kao simboličan gest koji ima za cilj da zamagli duboke teološke i kanonske razlike koje i dalje razdvajaju istočne i zapadne crkve. Posebno će biti osetljivo pitanje da li ovo približavanje predstavlja samo korak ka jačanju ekumenističkog projekta koji zanemaruje fundamentalne razlike u crkvenom učenju i praksi. Praznovanje Vaskrsa kod Rimokatolika i Pravoslavnih se periodično poklapa. Tako će recimo samo u prvoj polovini 21. veka Pravoslavni i Rimokatolici Vaskrs slaviti 14 puta zajedno.
Pozicioniranje Vaseljenske patrijaršije kao mosta između pravoslavlja i katoličanstva nije nova strategija, ali je sada dobilo novu dimenziju u kontekstu globalne krize i geopolitičkih promena. Patrijarh Vartolomej je u više navrata pokazao spremnost za dijalog sa Vatikanom i zapadnim hrišćanskim svetom, što je deo njegove šire strategije da obezbedi svoju poziciju liderstva u pravoslavnom svetu, posebno nakon sukoba sa Moskvom oko ukrajinskog crkvenog pitanja.
U tom kontekstu, zajedničko slavljenje Vaskrsa 2025. godine biće predstavljeno kao važan korak u uspostavljanju bližih odnosa između dve najveće hrišćanske tradicije. Iako to ne znači da će doći do rešavanja svih spornih pitanja, ovaj događaj će sigurno doneti nove verske i političke posledice.
Iako inicijativa za zajedničku proslavu Vaskrsa deluje kao korak ka jedinstvu, ona ne rešava suštinske teološke i kanonske razlike između istočnog i zapadnog hrišćanstva. Ako se zaista želi prevazilaženje podela, potreban je dubok i iskren dijalog koji će uzeti u obzir dvomilenijumsku praksu pravoslavnog istoka i uvažavanje njegovih kanonskih i liturgijskih tradicija. Zapad, sa svoje strane, mora biti spreman da prihvati te razlike i pokaže poštovanje prema istočnoj teološkoj tradiciji, umesto da pokušava da nametne svoje standarde.
U ovom trenutku, ostaje da se vidi da li će navodna zajednička proslava Vaskrsa biti samo ekumenistički performans ili će zaista otvoriti put ka dubljem razumevanju i dijalogu. Mala je verovatnoća da će jedna ili druga strana napraviti radikalan korak ka promenama u pogledu kalendara, pa će verovatno i ovaj događaj ostati više simboličan nego suštinski.
Sama najava zajedničke proslave Vaskrsa 2025. godine između Vaseljenske patrijaršije i Vatikana neće proći bez značajnih reakcija u hrišćanskom svetu, naročito među pravoslavnim narodima. Pitanje koje se prirodno nameće je: šta je zapravo krajnji cilj ovog događaja i kakve će posledice on doneti u verskom i geopolitičkom kontekstu?
Događaj tobožnje zajedničke proslave Vaskrsa je više geopolitički manevar u službi učvršćivanja autoriteta Vatikana i Fanara u hrišćanskom svetu, nego manifestacija simboličnog jednistva 1000 godina razdvojenog hrišćanskog sveta.
Ostavi komentar