Vidovdan – istorija, mit i nasleđe

Vidovdan – istorija, mit i nasleđe

Autor:  Doc. dr Boris Stojkovski

Vidovdan predstavlja nesumnjivo jedan od ključnih datuma u srpskoj istoriji. Isto tako, on je, ne bez razloga, i jedan ugaoni kamen celokupnog srpskog nacionalnog identiteta. NJega, međutim, prate i brojne kontroverze. Stoga je izuzetno bitno razlučiti istinu od legende, značaj mita od njegove zloupotrebe sa bilo koje ideološke tačke gledišta, te argumentovano i u skladu sa naučnom metodologijom objasniti značaj ovog velikog dana srpske istorije.

Šta se, odnosno, ko proslavlja 15/28. juna po crkvenom kalendaru? Najpre, taj dan se proslavlja starozavetni Sveti prorok Amos. Po njemu nosi ime jedna od knjiga Staroga zaveta i smatra se da je Amos najstariji starozavetni prorok čije su reči sačuvane u vidu knjige. Delovao je u VIII veku p. n. e., borio se protiv idolopoklonstva Izrailjevog, i sukobio se sa carem Osijom, kao i sa prvosveštenikom Amasijom koji je Amosa teško povredio od čega je ovaj prorok i preminuo u svom rodnom mestu Tekuji blizu Vitlejema. Knjigu su napisali Amosovi učenici i sledbenici. Ona predstavlja kompilaciju različitih govora i proroštava koje je on izrekao u različitim prilikama. Postoji apsolutno nepotvrđena priča da je ovaj dan bio krsna slava kneza Lazara.

Sveti Vid (Vitus) bio je hrišćanski mučenik poreklom sa Sicilije koji je postradao u velikom progonu hrišćana pod carem Dioklecijanom 303. ili 304. godine. Prema njegovoj pasiji, tj. stradanju, Vida je otac želeo da odvrati od hrišćanstva, ali je on pobegao za Lukaniju, gde je uhapšen i odveden u Rim. Iako je činio mnoga čudesa, to ga nije spasilo stradanja. Zajedno sa njim, postradali su i njegovi pratioci, koje je u trenutku najvećih muka anđeo Gospodnji čudesno vazneo na nebo i odneo nazad u Lukaniju. Vit/Vid, tada još dečak, usrdno je umolio Boga da njega i njegove pratioce uzme k sebi, što je i učinjeno. NJegove mošti počivale su u Italiji, odakle su tokom VIII veka prenete u Sen Deni kod Pariza, a zatim u benediktinski samostan Korvej u Saksoniji. Kult ovog sveca se proširio i na okolna područja, pa je tako i Prag dobio katedralu Svetog Vita/Vida, koja postoji i danas i u koju je preneta ruka ovog sveca. U Vizantiji, pa i u slovenskom svetu, kult ovog sveca nije naišao na veći odjek. U brojnim carigradskim i uopšte vizantijskim sinaksarima ne pominje se Vit među svecima vizantijske crkve, kao ni u ruskim srednjovekovnim liturgijskim spisima. Jedino se među nekim rukopisima, koje su sastavljali grčki monasi iz Italije, nalazi pomen Svetog Vida. Tako je pomen ovog sveca ušao u Vizantiju, ali i Rusiju. Pod tim danom je u Vizantiji pominjan uglavnom Sveti prorok Amos, jedan prorok iz Starog Zaveta. U srednjovekovnoj Srbiji, kult ovog sveca je poštovan zahvaljujući staroslovenskim (ćirilometodijevskim) književnim uticajima, ali se razvijao iz primorskih delova srpskih zemalja gde je bio značajan broj rimokatoličkog stanovništva. Freska ovog svetitelja u Pećkoj patrijaršiji svedoči da je kult bio prisutan i pre Kosovske bitke, te da je ovaj svetitelj poštovan i među pravoslavnim Srbima. Međutim, vremenom, zbog toga što se na taj dan desila Kosovska bitka, kult Svetog Vida je (u široj javnosti uglavnom) zanemaren i zaboravljen, a na taj dan se raširilo slavljenje kulta kneza Lazara i kosovskih mučenika. Paradoksalno, ostao je naziv Vidovdan.

U pojedinim delima (uglavnom bez naučnog utemeljenja) javljala se tvrdnja da je ime Svetog Vida/Vita proizašlo iz navodnog vrhovnog boga slovenskog panteona-Svetovida. Međutim, dok za vezu ovog staroslovenskog božanstva sa hristijanizacijom zapadnih Slovena bi se i mogle naći neke paralele ili eventualni uticaji (iako ne postoji čvrsta argumentacija), kod Srba je potpuno drugačije. Nismo sigurno ni da je uopšte ovo božanstvo bilo poznato Srbima, makar ne pre IX veka, kada se njegovi pomeni nalaze u spisima franačkih autora. Dakle, ovakva veza je gotovo izvesno isključena, uprkos tome što ju je podupirao čak i Veselin Čajkanović.

Naravno, u srpskoj kulturi, duhovnosti i identitetu, Vidovdan je dobio značajno mesto kao spomen na Kosovsku bitku. Kosovski mit i kosovski zavet bez sumnje imaju značajno mesto u određivanju celokupnog srpskog identiteta. Međutim, s obzirom na to da je recepcija ovog praznika u kasnijoj istoriji bila često iskorišćavana u različite svrhe, prikaz i samog Vidovdana, kao i odjeka ovog dana kroz istoriju zaslužuje ozbiljnu kritiku iz ugla istoričara srednjeg veka.

Ključni događaj koji se, ne bez razloga, vezuje za Vidovdan je od 15. juna 1389. godine kada su se sudarile srpska i turska vojska. Srpsku vojsku je predvodio najmoćniji srpski velikaš nakon raspada Dušanovog carstva, knez Lazar Hrebeljanović. On je prvi vladar koji je uspeo da sakupi značajniji deo srpskih teritorija, i da nakon Maričke bitke 1371. godine, i velike katastrofe koja je zadesila do tada najznačajniju srpsku porodicu Mrnjavčevića, ipak konsoliduje državu. Sa druge strane se nalazio jedan od najznačajnijih osmanskih sultana Murad-ı Hüdavendigâr-Murat I. Na tronu doma Osmanovog je sedeo između 1362. i 1389. godine. Pokorio je veći deo srpskih zemalja, a nakon rečene Maričke bitke cela Makedonija je postala deo Turske. Osim toga, njegov najveći uspeh je bio taj što je univerzalno carstvo-Vizantiju, naslednicu Rimskog carstva, veliku pravoslavnu imperiju učinio vazalnom državom Osmanskog carstva. Dakle, nesumnjivo je reč o jednom velikom i moćnom vladaru, koji je upravo skončao od srpske ruke na Kosovu. I pre ove velike bitke, u dva navrata, 1386. godine na Pločniku, i dve godine kasnije kod Bileće, Muratove trupe su doživele dva poraza. U ovom potonjem boju, bosansku vojsku predvodio je Vlatko Vuković. Stoga je sasvim bilo logično da kralj Tvrtko pošalje svog najsposobnijeg vojskovođu i jednog od najmoćnijih feudalaca da predvodi levo krilo Lazareve vojske. Osim njega u redovima srpske vojske najznačajniji je bio gospodar Kosova, i zet kneza Lazara, Vuk Branković.

Što se broja vojnika tiče, o njemu se u istoriografiji već odavno raspravljalo i doneti su manje-više jasni zaključci da je broj vojnika daleko manji od onih desetina hiljada koji se sreću delimično u izvorima, a daleko više u legendi i tradiciji. Despot Stefan Lazarević sa teritorije koja je bila otprilike veličine teritorija kneza Lazara i gospodara Kosova Vuka Brankovića mogao je da sakupi 8.000 vojnika-odnosno pravih srednjovekovnih vitezova konjanika, a kralj Bosne Tvrtko I Kotromanić 9.000 vojnika. Ono što se neizostavno mora istaći jeste da su brojevi u izvorima vrlo često preterani, i da u srednjem veku skupiti toliku vojsku je podrazumevalo nadljudske snage i napore da se ti ljudi prehrane. Srednjovekovni izvori su skloni preterivanju, osmanski izvori neretko vojsku kneza Lazara predstavljaju kao internacionalnu od preko 200.000 vojnika. Nije potrebno detaljnije objašnjavati da u boju na Kosovu u srpskom taboru nije bilo Alemana, Franaka, Valonaca, Čeha i drugih evropskih vojski, kako stoji u ponekim docnijim osmanskim izvorima. Naravno, njihova je bila namera da uveličaju neprijatelja, kako bi opravdali pogibiju svog sultana. I u tome je zapravo bio pravi i najveći trijumf Srba u Kosovskom boju. Jedan od najvažnijih turskih vladara je poginuo, čovek koji je podjarmio i Vizantiju, stradao je u borbi protiv Srbije.

Najstariji izvor nastao je dvanaest dana posle bitke. Radi se o zapisu ruskog monaha Ignjatija, hodočasnika koji se zatekao u Turskoj. A postoje i drugi izvori iz iste godine. Sa druge strane, svi najraniji hrišćanski izvori, poput firentinskog pisma bosanskom kralju Tvrtku doista i govore o pobedi srpske vojske, pobedom s Neba. Smrt jednog sultana, i to tako opasnog po hrišćanski svet, odjeknula je zaista daleko. Te vesti svedoče da boj na Kosovu nije bio poraz. Problem je bio što Srbija nije imala više snage i resursa za dalju borbu, a najraniji izvori za bitku, savremenici dakle, to i potvrđuju. Poraz jeste bio dugoročna posledica, Srbija je postala turski vazal. Međutim, i vizantijski izvori prevashodan akcenat stavljaju upravo na sultanovu pogibiju što je i najbitnija vest vezana za ovu bitku.

Iako pozni u odnosu na bitku, pojedini srednjovekovni izvori već navode ime junaka koji je navodno ubio sultana Murata – Miloša Obilića. Konstantin Mihailović iz Ostrovice, srpski janičar koji je živeo u XV veku i pisao svoje Janičarove uspomene ili tursku hroniku upravo daje već neke obrise onoga što će tokom vekova ući u kosovsku legendu. Ime slično Milošu Obiliću javlja se i kod osmanskih izvora, te se sa sigurnošću može reći da do kraja srednjeg veka već postoji i pomen njegovog imena. Jasno je da je taj junak postojao i postoji velika mogućnost da je zaista u pitanju ratnik po imenu Miloš Obilić. O njegovom konkretnom položaju i funkciji u hijerarhiji Moravske Srbije sigurnih izvornih podataka nema.

Što se tiče razvoja kosovskog mita, on je neraskidivo vezan za kult samog kneza Lazara i njegovo određenje za carstvo nebesko. Za ovakvo shvatanje neposredno nakon Kosovske bitke postoji niz savremenih izvora. Naime, već u delima patrijarha Danila III, koji je delovao neposredno posle smrti kneževe (1390-1396) nailazimo na elemente koji ukazuju da je knez Lazar smatran svetiteljem. Već nedugo posle Kosova nailazi se na momente u kultnim spisima posvećenim poginulom knezu gde se on, kao i kosovski junaci nazivaju mučenicima. I Jefimija, ta čudesna žena srpskog srednjeg veka, pesnikinja pola veka starija od Kristine de Pizan, u svojoj nadaleko slavnoj Pohvali knezu Lazaru, već piše o Lazaru kao mučeniku i stradalniku za Hrista. I Lazarev sin, potonji knez i despot Stefan Lazarević u Zapisu na mermernom stubu na Kosovu, koji mu se pripisuje, ništa manje biranim rečima ne opisuje pogibiju svog oca, predstavljajući ga kao mučenika i svetitelja.

Sve je to poslužilo kao osnova za Kosovsku legendu. NJu je još 1601. godine Mavro Orbin u svom delu Kraljevstvo Slovena preneo u celosti sa gotovo svim do danas poznatim elementima kosovskog mita i legende. Potom u kasnijim stolećima razvija se Priča o boju kosovskom, koja će se kasnije prepisivati i čitati u mnogim srpskim zemljama. Naravno, usmena tradicija se lakše beležila i pamtila u epskim pesmama, gde se nataložio i veliki sloj brojnih predanja. Vredi pomenuti i da je najčuveniji svetski putnik u istoriji, Evlija Čelebija, takođe u svoj putopis uneo neke elemente kosovske legende, kada je posetio taj deo današnje Srbije, a ondašnjeg Osmanskog carstva.

Epska tradicija unela je niz elemenata koji nemaju veze sa istorijskom istinom. Motiv izdaje Vuka Brankovića, zapravo književni topos, ne odgovara njegovoj istorijskoj ulozi. On je, naime, još neko vreme odolevao Turcima, nikad nije ni imao puno Bajazitovo poverenje, a postoji i teza da je ovaj motiv vezan za odbijanje despota Đurđa Brankovića da uzme učešća u tzv. drugoj kosovskoj bici 1448. godine. Neki likovi poput Toplice Milana i Kosančić Ivana, kao i lik Kosovke devojke su plod fikcije narodnih pevača i kompilatora epske tradicije.

Često se među zlonamernim tumačima Vidovdana može naći i podatak kako crkva nikada, sve do kraja XIX veka, nije ni poštovala ovaj datum, niti o njegovom proslavljanju ima tragova. Datum kanonizacije u nauci nije utvrđen, formalno unošenje Vidovdana kao praznika posvećenom Svetom knezu Lazaru i svim svetim mučenicima srpskim, koncem XIX veka (1892.), nikako ne znači da on nije kanonizovan već mnogo ranije, jer ga je crkva već u poznom srednjem veku tako tretirala. S obzirom i na to sa kolikom zebnjom i brigom su njegove mošti prenete na Frušku Goru nakon velike seobe Srba, postaje jasno koliko je svaka ocena, koja pokušava da omalovaži kosovski mit i kult u srpskom narodu, potpuno paušalna i bez zasnivanja na naučnom metodologijom utvrđenim faktima.

Nažalost, nije retko da se u javnosti povezuju Vidovdani, od Kosovskog boja pa sve do izručenja Slobodana Miloševića u Hag 2001. godine. Dok neki od tih događaja i imaju vezu sa Kosovskom bitkom, kao recepcija ove bitke ili spomen na nju (sarajevski atentat, obeležavanje Dana Kosova u SAD-u i Velikoj Britaniji), pojedini događaji nemaju nikakve, sem datumske, veze, kao što je primera radi Rezolucija Informbiroa. Pokušaji da se ovaj značajan datum prikaže kao fatalan, sudbonosan, odlučujući, jednako su opasni kao i ideološki usmerene namere da se omalovaži i da se autošovinističkom metodom obriše ključan segment srpskog bića.