Vek evroazijstva

Autor: Milorad Vukašinović, novinar i publicista

Pojava ruskog emigrantskog zbornika radova pod naslovom Izlaz ka Istoku (Sofija, 1921) najčešće se označava kao početak organizovanog delovanja evroazijskog pokreta. Nastala pod uticajem dramatičnih istorijskih događaja izazvanih ne samo građanskim ratom i revolucijom, nego i spoljnom intervencijom zapadnih sila, jedna grupa mislilaca (Trubecki, Savicki, Suvčinski, Florovski) započela je ogroman rad na uspostavljanju novog modela i pravca kulturno-civilizacijske, etnonacionalne, državotvorne, ideološke, ekonomske i u krajnjoj liniji geopolitičke orijentacije, koja bi bila utemeljena u „istinskoj ruskoj tradiciji“. Sve to podrazumevalo je „reviziju ruske istoriografije“ koja je bila pod neposrednim zapadnoevropskim uticajima, a koju su, podsetimo, najpre zahtevali ruski slovenofili (Dostojevski, Danilevski, Leontjev) zalažući se za neromansko-germanski pristup, da bi u vezi s ovim pitanjem evroazijci iskazali još rigidniji stav insistirajući na potpuno različitim istorijskim putevima Evrope i Rusije-Evroazije, o čemu je detaljno pisao Trubecki u svojoj knjizi Nasleđe DŽingis-kana. Pogled na rusku istoriju ne sa Zapada, već sa Istoka, koju je objavio u Berlinu 1925. godine.

Ne ulazeći ovom prilikom detaljnije u različite pravce evroazijskog pokreta u emigraciji između dva svetska rata, pa i podeli do koje je došlo 1929. godine (tzv. Klamarsko skretanje), ukazujemo na dva suštinska stava koji su duboko utkani u „uverenja evroazijaca“. Reč je o dve međusobno protkane negacije – negacije prošlog i negacije tuđeg. U evroazijskoj interpretaciji ruske istorije pojam prošlog vezuje se za carsku Rusiju, koja je istovremeno bila i uzrok i posledica prihvatanja tuđeg romansko-germanskog uticaja i sistema vrednosti (N. Trubecki, O istinskom i lažnom nacionalizmu), posebno od vremena vladavine Petra Velikog, kada se usled preuzimanja zapadnoevropskog modela zatire „ruska kulturna samobitnost“. Trubecki je pisao da je baš zbog toga vremenom nestao istinski ruski nacionalizam, kao i da su se ukorenjivali njegovi mutirani i lažni oblici. On je takođe uočavao i dubok kulturni raskol između elite i običnog naroda, a pokušaj slovenofila da na neki način premoste ovaj problem nije smatrao naročito uspešnim, jer slovenstvo nije isključiva komponenta ruskog identiteta. Trubecki je kao i većina evroazijaca ukazivao na tatarsko-mongolske i ugro-finske elemente u ruskom identitetu.

Petar Savicki je takođe u svom prvom ogledu Zaokret ka Istoku pokrenuo pitanje preispitivanja ruskog identiteta u izmenjenom istorijskom kontekstu. Reč je o problematizovanju geografske, kulturne i političke raspolućenosti Rusije između Istoka i Zapada, odnosno Evrope i Azije. To dvojstvo (raspolućenost) iskazalo se posle gotovo dvovekovnog nametanja evropejstva koje se slabo ukorenilo u najširim narodnim masama. Na tim pretpostavkama u „postrevolucionarnoj Rusiji“ nastala je ideja evroazijstva koja nije veštački spoj evropskih i azijskih uticaja na njen tok istorije, nego jedna samodovoljna i samobitna celina koja se može spoznati iz više različitih uglova. U članku Evroazijstvo koji je objavljen u Evroazijskom vremeplovu (Berlin, 1925) Savicki je na osoben način reinterpretirao ideje V. Lamanskog o postojanju tri makroceline u Evroaziji (Lamanski navodi tri sveta azijsko-evropskog kontinenta) urušavajući dotadašnje „evropocentrično stanovište“ o postojanju dva kontinenta – Evrope i Azije, koje deli planina Ural. Polazeći od fizičko-geografske integralnosti evroazijske kopnene mase, Petar Nikolajevič uvodi pojam Evroazije „kao trećeg kontinenta“ u okviru kojeg su Evropa i Azija periferne oblasti sa manje-više izraženim maritimnim uticajima sa Atlantskog, odnosno Tihog i Indijskog okeana. Milomir Stepić uočava da je teza o geografskoj integralnosti i centralnosti Rusije-Evroazije poslužila kao teorijski predložak za reviziju ruske istorijske i kulturne samospoznaje, tj. „da iz geografskog jedinstva proizilazi istorijsko, kulturno, ekonomsko i političko jedinstvo“ (Geografske osobenosti Rusije, 1927).

Za ovu priliku izdavajamo njegovu detaljniju geografsku analizu prostora Evroazije koju je objavio 1927. godine. Pod Azijom je podrazumevao sistem istočnih, jugoistočnih i južnih periferija Starog sveta u koje spadaju: Japan, Kina (iza Kineskog zida), Indokina, Indija (tada još u proširenim kolonijalnim okvirima Britanske Indije), Iran i tzv. prednja Azija, tj. Bliski istok i Mala Azija. U ovoj varijanti južnim granicama Evroazije, zajedno sa Rusijom (SSSR-om) obuhvaćeni su još Mongolija i čitav zapadni i jugozapadni deo Kine (pustinja Gobi, Sinkjang, Tibet), uz napomenu da Korejsko poluostrvo i Mandžurija nisu izričito pomenuti kao deo Evroazije, ne samo zbog toga što nisu u sastavu Rusije (SSSR-a) već i zbog maritimnih uticaja, pa je logično da pripadaju periferiji – tj. Aziji. Prema ovoj geografskoj analizi Evropa obuhvata samo Zapadnu Evropu i Centralnu Evropu, dok je prostor Istočne Evrope integralni deo evroazijskog kopna. Sa stanovišta razgraničenja Rusije-Evroazije i Evrope veoma je važno pitanje da li su evroazijci prihvatali zapadnu granicu Rusije do 1917. godine ili zapadnu granicu kasnije stvorenog Sovjetskog Saveza. Naime, nova granica Sovjetskog Saveza se u odnosu na prethodnu pomerila ka istoku, duž linije Odesa na Crnom moru – Narva u Finskom zalivu (amputirani su Finska, Estonija, Letonija, Litvanija, Poljska, Besarabija i zapadni delovi današnje Belorusije i Ukrajine). Vrlo je indikativno da se Balkan u oba slučaja nalazi zapadno od naznačenih granica i da ne pripada Rusiji-Evroaziji. Druga dilema je zaista suštinske prirode i odnosi se na to da li su evroazijci pod granicama Rusije-Evroazije podrazumevali granice države Rusije (SSSR-a), ili su svoja viđenja zasnivali na onome što kolokvijalno nazivamo ruskom (sovjetskom) interesnom sferom. Tako je Savicki u jednom tekstu iz 1919. godine pisao o liniji Trst – Češke planine – Poznanj „kao zapadnoj granici ruskih interesa“, iz čega sledi da se granica pomera ka zapadu, na strateško centralnoevropsko kontinentalno suženje duž linije Trst na Jadranu – Gdanjsk na Baltiku, što znači da u ovoj varijanti Balkan pripada Rusiji-Evroaziji.

Već smo napomenuli da je geopolitička uloga Sovjetskog Saveza bila u osnovi evroazijskog karaktera. Uopšteno govoreći, i pored međusobnih razlika, beli evroazijci su u emigraciji iskazivali rodoljubiv odnos prema sovjetskoj državi i novonastaloj realnosti izgradnje komunističkog društva. Procesi koji karakterišu sovjetsko društvo tokom tridesetih godina nailazili su na njihovo odobravanje, a u nekim segmentima i na otvorenu podršku. Nema sumnje da su beli evroazijci održavali tajne kontakte sa sovjetskom državom – posebno onim strukturama (crvenim evroazijcima u okviru GRU) koje su, uprkos komunističkoj ideologiji, nastojale da realizuju njihove ideje. Ima mnogo indicija da su beli evroazijci sarađivali na realizaciji kontinentalističkih projekata s nemačkim Institutom „Nasleđe predaka“ čije su prvobitne geopolitičke projekcije „nemačke centralnosti“ bile potpuno oslonjene na saradnju, a ne sukobljavanje sa Sovjetskim Savezom. Nema sumnje da je pakt Molotov–Ribentrop iz 1939. godine delo nemačkih i ruskih evroazijaca, a koje je u tadašnjim okolnostima obezbeđivalo „mirnu sliku Evrope“, oslobođenu atlantističkih uticaja. Nažalost, Hitlerova rasistička politika, lišena elementarne geopolitičke logike, gurnula je svet u katastrofu Drugog svetskog rata (1941–1945).

Podela interesnih sfera na evroazijskom kontinentu posle 1945. godine takođe govori o postojanju evroazijskih struktura u Sovjetskom Savezu. Mapa posleratnog razgraničenja sa Zapadom  samo se delimično poklapala sa kartom Savickog iz 1927. godine. Iako je Sovjetski Savez stavio pod kontrolu područje Istočne Evrope, izvan sovjetske zapadne interesne sfere, ostala su područja Trsta, Zapadne Nemačke i SFRJ, što je stratešku poziciju u Evropi činilo vrlo složenom. Situacija se veoma zakomplikovala posle raskola sa Titovom Jugoslavijom 1948. godine i kasnijeg sukoba sa Kinom, koja je od sedamdesetih godina prošlog veka stupila u neprirodni savez s atlantizmom. Nema sumnje da je ovakva geopolitička pozicija bila dugoročno neodrživa i kao takva je doprinela odluci o „samoraspuštanju Sovjetskog Saveza“ 1991. godine. Ipak, veoma brzo, jedna grupa ruskih teoretičara obnovila je interesovanje za evroazijstvo, razume se, u bitno drugačijim međunarodnim okolnostima. U izvesnoj meri ponovila se istorija. Kao što je klasično evroazijstvo nastalo na temeljima Oktobra 1917. godine, tako je „novo evroazijstvo“ nastalo na razvalinama „druge ruske revolucije“ 1991. godine. Za razliku od belih evroazijaca koji su bili osuđeni na emigraciju, neoevroazijci su, naročito u periodu jeljcinovske Rusije, bili prinuđeni na jednu vrstu „unutrašnje emigracije“ koja je bila posledica izrazito prozapadne politike vlasti. Do preokreta je došlo posle dolaska Vladimira Putina na čelo Rusije, kada je, naročito od 2007. godine, iskazano interesovanje za realizaciju odgovarajućih projekata kontinentalističke prirode. Na tim osnovama je formirana Evroazijska ekonomska zajednica koja je danas „najrespektabilniji činilac međudržavnog povezivanja na postsovjetskom prostoru“. Ovaj savez će, prema priznanjima vodećih zapadnih geopolitičara, imati sve više uticaja u budućnosti jer se klatno globalizacije sve više pomera ka Istoku, gde se pojavljuje novi težišni centar globalne ekonomije koji predvode Kina, Indija i Japan. Reč je o  svojevrsnoj protivteži globalizmu koji je suštinski savremeni postmodernistički projektovan koncept atlantizma.

LITERATURA: Aleksandar Dugin, Geopolitika postmoderne, Prevodilačka radionica Rosić, IKP „Nikola Pašić“, Beograd 2009; Srbija i Evroazijskisavez, Centar akademske reči, Šabac 2016; Milomir Stepić, Geopolitika: ideje, teorije, koncepcije, Institut za političke studije, Beograd 2016; Milorad Vukašinović, Misliti prostorno, SAJNOS, Novi Sad 2021.