VATRENI POJAS PACIFIKA

Autor: dr Rastislav Stojsavljević

Vatreni pojas Pacifika predstavlja seizmološku i vulkansku zonu koja okružuje veliki Tihi okean. Pruža se istočnim obodima Azije, od indonežanskih vulkana na jugu do vulkana na ruskom poluostrvu Kamčatka. Ova zona na severu prelazi preko Beringovog moreuza i od vulkana na Alutskim ostrvima se spušta ka jugu zapadnim obodom Severne, Srednje i Južne Amerike. U ovaj pojas spadaju i vulkani na ostrvima Novog Zelanda. Oko 40% aktivnih vulkana na Zemlji se nalazi u ovom pojasu. Oni mogu biti stratovulkani, koje karakterišu razorne eksplozivne erupcije, ali i tzv. „havajski“ tip vulkana sa mirnim izlivima lave.

U „Vatreni pojas Pacifika“ spadaju i trusna područja sa povećanom seizmološkom aktivnošću. Oblasti koje su najviše izložene uticaju zemljotresa je Indonezija, Japan, kalifornijska obala SAD, kao i tihookeanska obala Južne Amerike, sa obalom Čilea na prvom mestu.

Razlog za pojačanu vulkansku i seizmološku aktivnost ogleda se u dodirima tektonskih ploča. Tihookeanska tektonska ploča se podvlači pod Evroazijsku i Severnoameričku ploču. Ovo uzrokuje duboke i široke zone subdukcije u obodnim delovima kontinenata. Na mestima dodira tektonskih ploča nastale su mlađe nabrane planine koje se pružaju indonežanskim ostrvima Java i Sumatra, kao i uvidu Snežnih planina na ostrvu Nova Gvineja.

Zapadna zona obuhvata najvažnije indonežanske vulkane Krakatau, Tobu i Tamboru. Pojas se nastavlja severno na filipinska ostrva sa 12 aktivnih vulkana. Severno su japanska ostrva (Honšu, Kurilska) gde se nalazi 49 aktivnih vulkana. Najpoznatiji su Fudžijama, Bandaj-san, Asama i Kirišima. Poluostrvo Kamčatka ima 28 aktivnih vulkana. Najpoznatiji je Ključevskaja Sopka. Na krajnjem jugu, zapadna vulkanska zona predstavljena je sa pet vulkana na novozelandskim ostrvima.

Istočna zona počinje vulkanima na Alutskim ostrvima na kojima se nalazi 25 vulkana. Zona se nastavlja preko Aljaskih planina i Kordiljera na jug kroz zapadni deo Severne Amerike. Kordiljeri se završavaju planinama Sijera Madre u Meksiku, južno od Meksičke visoravni. Meksička visoravan predstavlja vulkansku oblast južno od glavnog grada Meksiko Sitija. Najpoznatiji vulkani u ovoj oblasti su Popokatapetl, Orizaba i Kolima.

Zapadna vulkanska zona pacifičkog pojasa nastavlja se severnim obroncima Anda u severnoj Kolumbiji i Venecueli. Planinski venac Anda proteže se na jug obodnim stranama Južne Amerike. Najznačajniji vulkani u ovom području su Kotopaksi u Ekvadoru, Misti u Peruu, Akonkagva u Argentini. U Tihom okeanu se nalaze i Havajska ostrva sa vulkanima Mauna Loa, Mauna Kea, Hualalaj i Kilauea.

Vulkan Toba nalazi se u središnjem severnom delu indonežanskog ostrva Sumatra, formiralo se posle erupcije vulkana pre više od 70 000 godina. Vulkan Soputan je stratovulkan koji se nalazi na severnom delu ostrva Sulavesi u Indoneziji, na istoimenoj planini, 2 160 km severoistočno od glavnog indonežanskog grada DŽakarte. Vulkan Soputan je udaljen samo 3 km od vulkana Sempu, pa se može reći da spadaju u isti vulkanski sistem.

Vulkan Krakatau (Krakatoa) nalazi se u Sundskom moreuzu, između ostrva Sumatre i Jave. Karakatau je poznat po svojoj katastrofičnoj erupciji koja se desila 1883. godine. To je jedna od najpoznatijih svetskih erupcija vulkana svih vremena. Snažna tutnjava počela je da se širi s ostrva Krakatau u maju 1883. godine. Nekoliko meseci posle, tutnjava je postala još glasnija. Brodovi koji su tuda prolazili izveštavali su o eksplozijama, koje su bile toliko glasne da su mornarima pucale bubne opne. Sundski prolaz, prometna brodska ruta između ostrva Jave i Sumatre, počele su ispunjavati plutajuće vulkanske stene. Gust oblak dima širio se nebom i zamračio celo područje na nekoliko dana. Brodovi su bili zatrpani, a mornari su morali u mraku lopatama da skidaju vruće blato i pepeo, udišući zagušljiv sumporni vazduh. Krakatau je raznela jedna od najvećih eksplozija ikad zabeleženih. Zvuk eksplozije čuo se u Australiji, na udaljenosti od 3 500 km. Erupcija sama po sebi nije bila toliko smrtonosna, već su ogromni talasi (cunami), koji su bili i viši od 40 m kad se vulkan urušio, uništili 163 sela uz obale Jave i Sumatre.

Vulkan Batur nalazi se u severoistočnom delu ostrva Bali. Osim toga, vulkan Batur je ujedno i jedan od najimpresivnijih kaldera na svetu. Unutar kaldera leži vulkan Batur i istoimeno jezero.

Vulkan Tambora nalazi se na ostrvu Sumbava u Indoneziji. Tambora se klasifikuje kao stratovulkan. Vekovima se magma gomilala ispod Tambore da bi ona dostigla visinu od 4 300 m i tako postala najviši vrh u Indonežanskom arhipelagu. Aprila 1815. godine na ovom vulkanu se desila snažna erupcija. U proleće i leto 1816. godine, Severna Amerika je bila obavijena suvom, crvnkastom maglom toliko gustom da se sunce moglo gledati golim okom. Prosečna globalna temperatura je opala za više od pola stepena. U jugoistočnoj Evropi i istočnom Mediteranu je izbila epidemija tifusa koja je trajala od 1816. do 1819. godine, a pripisana je klimatskim promenama. U istoriji klimatologije je 1816. godina poznata kao „godina bez leta“.

Vulkan Usu se nalazi na najsevernijem japanskom ostrvu Hokaido, u okviru Šikotsu-Toja nacionalnog parka, na jugozapadnom delu ostrva. Apsolutna visina ovog stratovulkana je 731 m. Formiran je tokom kasnog pleistocena. Vulkanska aktivnost Usu vulkana je počela je pre oko 10 000 godina. Nakon dugog perioda mirovanja, od nekoliko hiljada godina, vulkan je započeo 1663. godine svoju aktivnost. Imao je nekoliko erupcija tokom XX veka.

Planina Fudži je stratovulkan i predstavlja najvišu planinu u Japanu apsolutne visine 3 776 m. Nalazi se u blizini obale Pacifika, na centralnom delu ostrva Honšu. Planina se nalazi u graničnom delu oblasti Šizuoka i Jamanši, zapadno od Tokija, iz kog se može videti po vedrom danu. Fudži je deo velike planinske zone Fudži, koja se proteže od Marijanskih ostrva i Izu ostrva kroz poluostrvo Izu do severnog Honšua. Na Fudžiju se sučeljavaju Filipinska tektonska ploča, Pacifička ploča, Evroazijska (Amurska) ploča i Severno-američka (Ohotska) ploča. Ovo je razlog velike trusnosti ovog područja.

Bandaj-san je andezitski stratovulkan u južnom delu severoistočnog luka ostrva Honšu, uzdižući se iznad severne obale jezera Inavoširo. Četiri glavne erupcije su se dogodile tokom poslednjih 5 000 godina, od kojih su dve u istorijsko vreme, 806. i 1888. godine.

Kirišima je jedan od najaktivnijih vulkana Japana. NJega sačinjava grupa od 20 vulkana, kao što su׃ Takačihonomajn, Nakadake, Ohatajama, Karakunidake, Tairoke, Ohači i Šinmodake, koji se nalaze severno od zaliva Kagošima. Vulkani pokrivaju oblast površine oko 60 km² koja je izdužena u pravcu severozapad-jugoistok.

Kikai vulkan se nalazi u okviru Rjukju ostrva. Po svojim razmerama, kaldere često dostižu džinovske dimenzije. Širina im dostiže više kilometara, a dubina i nekoliko stotina metara. Kaldera vulkana Kikai ima površinu od 230 km².

„Sedam ostrva Izu“, arhipelag priključen Honšuu, proteže se ka jugu, na oko 300 km od Tokio zaliva, i predstavlja administrativni deo Tokija. Ostrva su vulkanskog porekla i ređajući se od severa ka jugu, to su: Ošima, Tošima, Niijima, Šikinejima, Kozušima, Mijake-jima i Mikurajima.

Mauna Loa ili Dugo brdo je jedan od pet vulkana, koji čine ostrvo Havaji. Ako se zanemari postojanje okeana u određivanju visine planina, Mauna Loa bi bila najviša planina na svetu. Visina Mauna Loe iznad mora iznosi 4 170 m, a od dna okeana do nivoa vode, visina kupe iznosi 5 400 m, što je ukupno oko 9 600 m. Vulkanska kupa Mauna Loe je dugačka 96 km i široka 48 km. NJena osnova u nivou mora zahvata površinu od 5 200 km², a na okeanskom dnu preko 13 000 km². U krateru Mauna Loe, lava se prosečno javlja svake tri godine, dok se lavični tokovi u proseku izlivaju svakih šest godina i nekada dopru čak do obale okeana, udaljene preko 30 km. Lava Mauna Loe je bogata gvožđem i vrlo žitka, a temperatura joj je viša od 1 000º C. Mauna Loa se nalazi u sklopu „Vulkanskog nacionalnog parka“. Prva istorijska erupcija se desila 1832. godine i od tada su 32 erupcije dokumentovane.

Vulkan Kilauea leži 30 km istočnije od kratera Mauna Loe. Najmlađi je vulkan na Havajima. Poseban oblik vulkanskog kratera predstavlja kaldera, koja nastaje kada se usled jake eksplozije krater uruši, i u njemu se obično formira jezero. Prilikom svake velike eksplozije formira se novi krater. Smatra se da je prva istorijska erupcija bila 1820. godine. Od tada do danas je dokumentovana 61 aktivnost vulkana.

Mauna Kea ili Belo brdo, nadmorske visine 4 202 m, je najviša planina na Havajskim ostrvima. Procenjena starost Mauna Kee je oko milion godina. Poslednja erupcija je bila pre 4 500 godina. Zbog velike visine, čistog i prozračnog vazduha, Mauna Kea je idealno mesto za posmatranje neba i zvezda. Na Mauna Kei se nalazi Međunarodni astronomski centar, dom najjačih svetskih teleskopa. U krateru Mauna Kee, koji je prekriven crvenkastom vulkanskom prašinom, trenirali su američki astronauti pre iskrcavanja na Mesec, jer su pejzaži vrlo slični.

Vulkan Sveta Helena je aktivni stratovulkan, smešten u jugozapadnom delu američke savezne države Vašington, na Kaskadskim planinama. Nalazi se između gradova Sijetl i Portland. Velika erupcija ovog vulkana desila se u maju 1980. godine.

Popokatapetl je jedan od najaktivnijih vulkana u Meksiku. Ime je astečkog porekla i na jeziku navatl znači „breg koji se puši“. To je jedan od najaktivnijih vulkana u Meksiku. Zabeleženo je više od 20 velikih erupcija ovoga vulkana od dolaska Španaca u Meksiko 1519. godine.

Vulkan Orizaba je najviši planinski vrh u Meksiku. Ovaj stratovulkan nalazi se na krajnjem istočnom delu Transmeksičkog vulkanskog pojasa, na administrativnoj granici između saveznih država Puebla i Verakruz. Poslednja erupcija desila se sredinom 19. veka, tako da se Orizaba smatra aktivnim vulkanom u stanju mirovanja.

Od oko 170 vulkana u Južnoj Americi, aktivno je više od 30. Vulkan Kotopaksi je stratovulkan, koji se nalazi oko 20 km južno od Kita, glavnog grada Ekvadora. NJegova apsolutna visina iznosi 5 897 m i ubraja se u najviše svetske vulkane. Lokalni stanovnici Anda, još pre dominacije Inka u XV veku, nazivali su ga „Svetom planinom“. NJegov vrh je duboko poštovan zbog pretpostavke da na njemu žive bogovi, a obožavan je i kao pošiljalac „kiše“, koja je zemlji obezbeđivala plodnost. Od početka XVIII veka imao je više od 50 erupcija koje su stvorile brojne uvale, formirane od ostataka lave oko vulkana.

Akonkagva je planina vulkanskog porekla, ali tokom istorije nije poznato da je imala erupcije. Sa svojih skoro 7 000 m nadmorske visine, Akonkagva je najviši vrh oba američka kontinenta, ali je i najviši vrh sveta izvan azijskog kontinenta. Najviši vrh se nalazi u Argentini, na oko 15 km od granice sa Čileom. Planina i njena okolina su deo Nacionalnog parka Akonkagva, osnovanog 1983. godine. Sam vrh planine nije pokriven ledom, ali je po padinama raspoređeno pet glečera, koji se strmo spuštaju ka dolinama.

Čimborazo je neaktivan vulkan koji se nalazi u Ekvadoru. Vulkan je okružen „Čimborazo rezervatom proizvodnje faune“, koji predstavlja zaštićeni ekosistem. Vrh Čimboraza je potpuno prekriven glečerima. NJegov glečer je izvor vode populaciji Boliavara i provincije Čimborazo u Ekvadoru.

Oblast vatrenog pojasa Pacifika usled trenja između tektonskih ploča poznata je po razornim zemljotresima. Ove prirodne katastrofe se mogu meriti dvojako. Merna skala koja meri oslobođenu količinu energije iz hipocentra ispod zemljine površine naziva se Rihterova. Ona je otvorenog tipa, a najveća merna jedinica ekvivalentna je snazi najjačeg izmerenog zemljotresa (9,6 stepeni). Merna skala koja meri rušilačko dejstvo na zemljinoj površini gde se zemljotres najjače oseća (epicentar) naziva se Merkali-Kankani-Zibergova skala (ili kraće Merkalijeva skala). Ona je zatvorenog tipa i ima 13 stepeni ( od 0 do 12). Stepeni ove merne skali su opisnog karaktera.

Koliko je „Vatreni pojas Pacifika“ podložan zemljotresima govori i podatak da od pet najjačih izmerenih zemljotresa u ljudskoj istoriji, svih pet se nalazi u ovoj zoni. Zemljotres u Čileu iz maja 1960. godine najjači je zemljotres koji se ikada dogodio. NJegova magnituda iznosti 9,6 stepeni po Rihteru. Razaranje je bilo strahovito. Premestile su se planine, reke su promenile svoja korita. Cunami visok 25 metara zahvatio je obale južnog Čilea. Pored Čilea, cunami talasi pogodili su i Australiju, Havaje, Novi Zeland, Japan i Filipine i napravili pustoš.

Četiri godine kasnije, u martu 1964. godine desio se zemljotres na Aljasci. Magnituda mu je bila 9,2 stepena po Rihteru. Ogromna su bila razaranja, a najviše je stradao grad Enkoridž. Zemljotres je izazvao cunami visok preko 60 m koji je pogodio obale Aljaske, a manji cunami talasi pogodili su obalu Kanade.

Zemljotres na ostrvu Sumatra u Indijskom okeanu desio se krajem decembra 2004. godine. Magnituda mu je bila 9,1 stepen po Rihteru i stvorio je ogroman cunami visine talasa preko 30 m. Cunami je pogodio obale Tajlanda, Šri Lanke, Maldiva i Indonezije.

Poluostrvo Kamčatku je pogodio jak zemljotres početkom novembra 1952. godine. Jačina je procenjena na 9 stepeni po Rihteru. Cunami stvoren tim zemljotresom obišao je ceo Pacifik.

Najnoviji Sendai zemljotres pogodio je Japan u martu 2011. godine. Magnituda mu je bila 9 stepeni po Rihteru. Najveća posledica ovog zemljotresa bila su oštećenja nuklearne elektrane Fukušima usled potresa i kasnijeg cunamija. Radijacija iz nuklearnih reaktora je istekla. U području 25 km od elektrane, radijacija je povećana čak 1000 puta. Čitavo područje je evakuisano.

Iz svega navedenog uočava se opasnost od prirdonih nepogoda, vulkana, zemljotresa i cunamija u Pacifičkoj trusnoj zoni. Iz tih razloga države koje se nalaze u ovom području preduzimaju određene arhitektonske mere i građevinska rešenja kako bi se zaštitilo stanovništvo, stambeni i privredni objekti i šteta smanjila na minimum.

Nesumnjivo je da su erupcija vulkana, razorni zemljotresi i cunami talasi pustošili ovu oblast s obe strane Tihog okeana tokom istorije. Nešto više od jednog veka, postoje instrumentalna merenja koja to i dokazuju. Istorijski izvori za ranija doba oslanjaju se na deskriptivne zapise. Veliki broj naučnih i istraživačkih stanica se nalazi u ovom području i radi na mogućem predviđanju ovih prirodnih nepogoda kako bi se blagovremeno preventivno reagovalo. Ukoliko su ove prirodne nepogode cikličnog karaktera i bez uticaja antropogenog faktora na Zemljin ekosistem, ostaje da se vidi njihova učestalost i razornost u budućnosti.