Uticaj američke demokratije na razvoj kulturne i političke misli u Srbiji
Autor: Predrag Rajić
Diplomatski odnosi između Kraljevine Srbije i Sjedinjenih Američkih Država, uspostavljeni su još u 19. veku. Godine 1879. Srbija je otvorila svoje prvo diplomatsko predstavništvo na tlu SAD – Generalni konzulat u NJujorku. Samo tri godine kasnije, srpski parlament, ratifikovao je prvi međunarodni sporazum između dve zemlje, koji je prethodno potpisao kralj Milan Obrenović. Iste godine, američki Senat je aklamacijom i bez primedbi, ratifikovao isti sporazum, a SAD su poslale i svog prvog ambasadora u Beograd.
Ipak, uticaj različitih elemenata američkog društva na srpski narod, a potom i obnovljenu, savremenu srpsku državu, bio je snažan i pre uspostavljanja formalnih veza. U Filadelfiji je 4. jula 1776. godine, doneta Deklaracija o nezavisnosti.
Trinaest dotadašnjih britanskih kolonija, proglasilo je nezavinsost od „Imperije u kojoj Sunce nikada ne zalazi“ i odlučilo se na formiranje, nove države i nove nacije – Sjedinjenih Američkih Država. U samoj Deklaraciji, rukom Tomasa DŽefersona, inspirisanog idejama DŽona Loka, upisana je determinanta američkog društva, temelj države i osnovno kulturno usmerenje.
Progresivističke ideje u SAD, uspele su da kreiraju sistem koji je položio ispit vremena i umnogome prevazišao svoje okvire. Demokratija se u SAD javlja kao artikulacija ljudskih potreba, ljudi koji su (kako i sama Deklaracija kaže) od Svevišnjeg, stvoreni jednaki, sa jednakim pravima, koja su neporeciva i koja im niko ne može oduzeti – pravo na život, pravo na slobodu i na potragu za srećom. Tako, u američkoj demokratiji, nalazimo pojedinca u vidu centralnog elementa sistema. On je taj zbog kog postoji sistem vlasti, oblikovan u državi, kako bi zadovoljio njegove osnovne i neporecive potrebe, čak ih i zaštitio ukoliko se ukaže potreba, a sama vlast se ogleda u bezličnim institucijama, koje mogu voditi veoma uspešni i umešni građani, koji će zbog svoje službe, onom istom pojedincu, zaslužiti poštovanje i mesto u istoriji, ali ne i privilegiju da od čuvara temeljnih sloboda, postanu i vladari čijom će voljom biti ograničavana prava koja su označena kao neporeciva.
Ma koliko gornja konstatacija izgledala samo kao ideal koji je neostvariv u praksi, ukoliko uključimo metod „pretežnosti“ i uporedimo okolnosti vremena, poziciju pojedinca u drugim društvima i detaljno proučimo istorijski razvoj demokratskog poretka na američkom tlu, objektivno ćemo utvrditi da stavovi utkani u Deklaraciju nezavisnosti sve vreme postojanja SAD predstavljaju referentnu tačku, na osnovu koje se ceni, kako uspešnost političkog sistema, tako i svrsishodnost postojanja samog državnog koncepta.
Ukidanje ropstva, uvođenje slobode izbora, postepeno iščezavanje ograničenja prava glasa i posebno neposrednost prilikom izbora nižih nivoa vlasti u SAD, promene su koje značajno utiču i na Evropu s kraja 18. i početka 19. veka, kojom se oblikovala liberalna misao, našavši svoj izražaj u Francuskoj buržoaskoj revoluciji 1789. godine i decenijama komešanja potom.
„Vrli novi svet“, postao je idel za mnoge mislioce, koji su pokušavali da na razvalinama feudalne Evrope, stvore održivi sistem, po meri onog DŽefersonovog pojedinca. Društvo u kom svako ima jednaku priliku da ostvari svoje snove, sve vreme ne narušavajući prava drugog. Bio je to suštinski povratak korenima filosofske, jurisprudentske misli Starog kontinenta, koja se najbolje sažima u mislima antičkog velikana, člana „Društva mrtvih pravnika“ staroga Rima – Ulpijanusa, „Honeste vivere, alterum non laedere, suum quique tribuere“ („Časno živeti, nikoga ne povrediti, svakome svoje dati“). Istina, ovog puta, svoja prava tražili su i „varvari“ i robovi, koji to više nisu želeli da budu.
Srbiju, probuđenu iz dugogodišnje učmalosti i vođenu idejama nacionalne revolucije i žeđu za slobodom, nije zaobišao prekookeanski talas, koji se do naših krajeva spuštao sa zapadnoevropskih padina. Prvi srpski ustav donet na Sretenje 1835. godine, pisan je pod očitim uticajem belgijskog i francuskog najvišeg pravnog akta. Sretenjski ustav, bio je toliko liberalan, da je potrajao svega nekoliko sedmica, pošto su u njegovom progresivizmu opasnost videli i Beč i Petrovgrad i Stambol.
Najznačajnija, direktna sličnost do koje možemo doći upoređujući dva osnovna akta SAD (iz 1787.) i Srbije (iz 1815.) jeste, pored suštinske demokratičnosti, ono što Medison naziva – pravnom dvosmislenošću. Naime, američki ustav je trebao da predstavlja ne samo izraz volje naroda i ideala ka kojima se teži (što dominira Deklaracijom o nezavisnosti), već je morao i da zadovolji sve konstituente američke federacije i pomiri suprotstavljene interese.
Tako, dok čitamo (inače prilično kratak i određen) tekst ustava, na više mesta dolazimo do odredbi, koje su očito smišljeno pisane tako, da bi se u zavisnosti od volje većine i potrebe datog trenutka u kojem se primenjuje, mogle tumačiti shodno potrebi. Upravo u toj višeznačnosti normi leži jedan od ključnih razloga tako dugog opstanka američkog ustava. Zapravo, to je pravni akt koji je najduže u upotrebi na svetu, u poređenju sa svim, danas postojećim državama, a menjan je amandmanima za ovih 229 godina, svega 27 puta.
Isti princip, svesnog ostaljanja mogućnosti za različito tumačenje iste pravne norme, uviđamo i u srpskom Ustavu, pisanom od strane Dimitrija Davidovića, koji se prethodno školovao na Zapadu i pokušao da duh demokratije koji se sve više širio, prvobitno Amerikom, a potom i Evropom, probudi i u Srbiji. Zanimljivo je i to, da se u „Novinama Serbskim“, nedugo nakon ukidanja Sretenjskog ustava, pojavio prvi članak koji je govorio upravo o – američkom ustavu. U Nemačkoj, Austriji, Francuskoj, američki ustav je i dugo pre toga bio tema ne samo u pravnim krugovima, već i u širim, društvenim raspravama.
Američka spoljna politika je u drugoj polovini 19. veka bila više okrenuta ka Srednjoj i Južnoj Americi. Ipak u prvoj deceniji 20. veka fokus polako prelazi na Evropu, čime se kulturni uticaj širi i na Srbiju.
Srpsko društvo je u datom periodu bilo pretežno agrarno i tradicionalno, sa elementima patrijarhalnosti.
Svakako, komparacijom srpskog i američkog društva tog doba, doći ćemo do sijaset razlika. Ipak, moguće je primetiti razvoj demokratskih ideja u okviru političkih, kulturnih i drugih odnosa Srbije i SAD. Težnja ka parlamentarizmu, poboljšanju uslova rada, emancipacija žena, tehnokratski pogledi na izvršnu vlast, svakako su najznačajnije posledice uticaja vrednosti američke demokratije na srpsko društvo tog doba. Svakako, ne sme se zanemariti ni ekonomski aspekt, koji se oslikavao u potrebi za bržim razvojem kapitalističkih instituta i principa berzanskog poslovanja, zatim tehnološki razvoj koji je bio naročito primetan u srpskoj prestonici – Beogradu, ali i pragmatizam u spoljnoj politici naročito vidljiv prilikom okretanja Srbije od Austrije, Rusije i Turske ka Francuskoj i u manjoj meri Britaniji, za vreme vladavine kralja Petra I Karađorđevića. Svaki od datih fenomena zasebna je i posredna refleksija uticaja američke demokratije na Evropu, princip funkcionisanja sistema i sve veće dovođenje imaginarnog, prosečnog građanina u prvi plan.
Monarhistička Srbija je zapravo bila vrlo plodno tlo za ideje demokratske Amerike, zbog sličnosti fundamenata. U oba društva su naročito snažni bili hrišćanski principi, kroz čije je doslovno tumačenje i prosečnom srpskom intelektualcu onog vremena, moglo biti jasno, zbog čega se američka Deklaracija o nezavisnosti poziva upravo na Tvorca koji je pojedincu dao slobodu, koju vlast mora štiti, a nikada osporavati i otimati. Time se induktivnim pristupom zapravo dovodio u pitanje koncept – „Bogom dane“ vlasti pojedinca, koji u ime Boga vlada narodom, kakav je slučaj bio u Srednjem veku u zapadnoj Evropi, a zbog prisustva sličnog, istina islamskog koncepta kalife u turskoj imperiji, na jugoistoku Starog kontinenta i nešto duže.
Prvi svetski rat i snažno savezništvo SAD i Srbije, koje se ogledalo ne samo u vojnoj i finansijskoj pomoći srpskom narodu, već i kroz predstavu o srpskoj golgoti u američkim medijima i kulturi, samo su dodatno približili dve zemlje i otvorili mogućnost za povećanje obima uticaja na razvoj posleratne srpske elite. Nemali broj Srba, uglavnom iz dinarskih predela, koji su krajem 19. i početkom 20. veka odlazili kao ekonomski migranti u SAD, uglavnom u kalifornijske rudnike, utabao je put mladim srpskim intelektualcima koji su, umesto isključivo u bivše austrougarske i francuske univerzitetske centre, započinjali eru odlazaka i u SAD.
Tako, neposledno posle Velikog rata, uspostavlja se saradnja između američkog odeljenja Crvenog krsta u Francuskoj sa srpskim vlastima, a zahvaljujući Školi industrijske umetnosti u Pensilvaniji i Hauardu Stratonu, prvi srpski studenti, organizovano i o trošku domaćina, odlaze na školovanje u SAD. Godine, 1920. Ministarstvo obrazovanja kraljevine SHS, raspisuje konkurs za školovanje u Americi, na koji se prijavilo gotovo 2000 zainteresovanih.
Tako su se u otadžbinu vratili prvi Srbi sa diplomama univerziteta Prinston, Kolumbija, MIT Boston. Svakako najznačajniji srpski naučnici, koji su se školovali i radili u SAD su Mihajlo Pupin i Nikola Tesla. Za razliku od Tesle koji se nije previše zanimao za politiku i diplomatiju, Pupin je bio čak i počasni konzul Kraljevine Srbije u SAD od 1912. godine, dok je njegov uticaj na kreiranje granica kraljevine SHS i nepriznavanje Londonskog sporazuma od strane zvaničnog Vašingtona, svakako nemerljiv.
Američka kultura se počela ubrzano širiti, pre svega razvojem medija i informacionih tehnologija. Tokom 20. veka, američka muzika, film, moda, postali su apsolutno dominantni u najvećem delu sveta, čak i u onim zemljama koje niti su kulturološki bliske Americi, niti baštine demokratski, politički obrazac.
Tokom Drugog svetskog rata, SAD su pružale političku i vojnu podršku Ravnogorskom pokretu i Jugoslovenskoj vojsci u otadžbini. Sistem američke demokratije, slobode mišljenja, političkog organizovanja i delovanja, postao je ideal srpskim kulturnim delatnicima nacionalne orijentacije, pogotovo kao protivteža dvema, antidemokratskim, ekstremno levim ideologijama, komunizmu i nacional-socijalizmu, koji su u trećoj, četvrtoj i petoj deceniji prošlog veka preuzeli primat u Evropi. Demokratske tendencije, koje su, kao što smo videli, još od Sretenjskog ustava imale svoje mesto u srpskoj kulturnoj i političkoj eliti, tražile su u tom tragičnom periodu istovremeno i zaštitnika i inspiraciju u američkoj demokratiji. Paradoksalno, baš u vreme kada su SAD dobile priliku da snažnije i konkretnije utiču na zbivanja na Starom kontinentu, zahvaljujući prodoru Crvene armije, i pobedi komunizma u Srbiji, demokratska misao ne samo da je zapala u krizu, već je bila i zabranjena, prokazana, zatirana, a njeni najznačajniji nosioci zatvarani, proterivani, cenzurisani, ketmanski raspoloženi, a neretko i likvidirani.
Baš tada, netom po završetku Drugog svetskog rata, veliki broj srpskih intelektualaca, što konzervativne, što liberalne, ali u oba slučaja demokratske provenijencije, našli su svoje utočište upravo u SAD. Jedna od najvećih organizacija koja je okupljala američke Srbe, politički aktivne, bila je Srpska narodna odbrana (SNO). SNO je osnovao Mihajlo Pupin još 1914. godine, a njeni članovi bili su još neki eminentni Srbi koji su radili u SAD, poput Jovana Dučića koja je izdavala časopis „Sloboda“, koji se bavio pitanjima srpske političke i kulturne zbilje, kao i mogućnostima ponovnog uspostavljanja višepartijskog, demokratskog sistema u matici. Na čelu časopisa bio je i čuveni novinar, publicista i upravo jedan od posleratnih intelektualaca-emigranata iz SFR Jugoslavije u SAD – Dragiša Kašiković.
Tokom Hladnog rata, američka demokratska ideja nije bila vodilja samo antitotalitarno orijentisanim Srbima u domovini i rasejanju, već je ostvarivala izvestan uticaj čak i na same komunističke revolucionare. Ovo je naročito vidljivo na primeru Milovana Đilasa, jedne od ključnih ličnosti Komunističke partije Jugoslavije (docnije Saveza komunista Jugoslavije), koji je u prvoj polovini 50-ih godina prošlog veka počeo najpre sa prikrivenom, a potom i otvorenom kritikom totalitarne prirode KPJ, zbog čega je izgubio društvene i partijske pozicije, bio lišen slobode, a naposletku i napustio zemlju. Iako se u njegovim, reformskim stavovima, kroz koje je pokušao da utiče na demokratizaciju partije, ne može videti direktan uticaj američke demokratije, on se naposletku ipak potvrđuje, najpre kroz podršku slobodarskoj i prodemokratskoj revoluciji u Mađarskoj 1956. godine, zatim preko podrške studentskim demonstracijama u Beogradu 1968. koje su velikim delom bile inspirisane liberalnim pokretima u SAD, a naposletku i odlaskom u SAD gde je kao gostujući profesor na univerzitetu Prinston često upoređivao totalitarnu zbilju Jugoslavije i demokratski poredak SAD.
Savremena Srbija, u kojoj je uspostavljen demokratski politički sistem, baš kao i u prošlosti, uglavnom na indirektan način konzumira dostignuća američke demokratije.
Ono što sprečava Srbiju da direktno primeni rešenja iz američkog sistema, prevashodno su ograničenja objektivističko-pravne prirode. Srpski pravni sistem je kontinentalnog tipa, počiva na temeljima rimskog prava i pripada germanskom pravnom krugu, dok je američki nastao na anglo-saksonskim pravnim osnovama i precedentnog je karaktera. Dakako, ovo je samo jedna od prepreka direktnoj primeni američkih političkih rešenja. Druge se odnose pre svega na različit istorijski razvoj SAD i savremene srpske države, kao i na daleko snažniji uticaj totalitarnih ideologija 20. veka na srpsku politiku, čega su SAD bile lišene.
Američka demokratija, predstavlja najstariju i najkorenitiju demokratiju u konkurenciji savremenih država. NJen uticaj na, u velikoj meri globalizovani svet danas je teško merljiv, prevashodno jer se prenosi indirektno i zbog toga što su američka egzistencijalno-konstitutivna rešenja često u inostranstvu gledana kroz prizmu ekonomskih i političkih poteza, a ne suštinskih, filosofsko-fundamentalnih ideja.
Za Srbiju, zemlju koja sve vreme svog postojanja teži demokratskom sistemu, Amerika predstavlja kako uzor, od kog svesno preuzimamo određene kulturne i političke tekovine, tako i izvor uticaja radi kog inertno unapređujemo sopstveni društveni okvir, čak i onda kada toga nismo do kraja svesni.
Ostavi komentar