Autor: Miroslav M Jovičin, istoričar
Hidrološke prilike grada
Novi Sad je najmlađi grad ne samo među vojvođanskim gradovima, već i u celoj Dunavsko-karpatskoj dolini. NJegovo izmešano građanstvo je već 1746. godine u formi molbe od carice Marije Terezije zatražilo građanski status i prateće slobode, što im je carica za veliki novac podarila. Bio je to jedini slučaj da su privilegije date jedinoj varoši u Monarhiji u kojoj su u većini živeli Srbi. Zahvaljujući tim privilegijama Novi Sad je krajem XVIII veka dobio zrelu fizionomiju razvijajući se, kako reče novosadski arhitekt Daka Popović, stihijski, amerikanskom brzinom, kakva nije bila poznata u celoj Dunavsko-karpatskoj dolini. Kada bismo imali za zadatak da stilski odredimo arhitekturu tokom njegova prva dva veka imali bismo prilično težak zadatak, jer je grad gotovo ceo izgoreo na svoju prvu stogodišnjicu i malo je preteklo autentičnih građevina iz najranijeg doba. Ipak, uz priličnu dozu opreza i kontrolisane pretencioznosti možemo ustvrditi da je mladi Novi Sad sa Petrovaradinom bio proizvod baroknog doba. Taj stil je sa gotovo dva veka zakašnjenja u naše krajeve, sa svim elementima državnog života, donela pobednička austrijska vojska. Na istorijsku scenu neuredne balkanske čaršije laganim korakom stupa zeitgeist Srednje Evrope.
Naš grad se postepeno od prvobitnog jezgra obrazovanog pre elibertacije, širio suvim pravcima, izbegavajući vodene prepreke. Putni pravci su bili uslovljeni geo-hidrografskim prilikama i ekonomskim potrebama grada. Dva osnovna kopnena pravca su vodila prema Futogu i Temerinu, treći je vodio na jug pontonskim mostom preko Dunava, koji je na tom mestu postojao još od 1525. godine. Hagenov most je bio postavljen 1788. godine i uz izvesne prepravke služio je sledećih 130 godina. Ponton je postavljan svakog proleća a sklanjan pred zimu, čim bi zapretila opasnost od zaleđivanja. Dešavalo se da su brodovi, posebno u doba prvih paroplova, udarali u most i rušili ga nošeni maticom kada bi im ponestajalo pare. Zimi i u vreme havarija saobraćaj preko Dunava bi se odvijao čamcima i skelom u organizaciji garnizona iz tvrđave, kada su to vremenski uslovi dozvoljavali. Vremenom se spram potreba grada obrazovalo još nekoliko putnih pravaca: prema Sirigu, zatim prema Pirošu (Rumenki) i važan pravac ka Šajkaškoj i Titelu.
Prvih desetleća grad se formirao od kvartova, gradskih četvrti koje su se oblikovale oko jezgara verskih zajednica Novog Sada. Organizacija grada prema nacionalnoj pripadnosti stanovnika davala je ovakvu sliku: većinski Srbi su sa ostalim pravoslavnima, Cincarima, Grcima i nekoliko porodica pravoslavnih Jermena i rumunskih Vlaha živeli u današnjoj Dunavskoj ulici, delu Zmaj Jovine, zatim u ulicama Laze Telečkog, Miletićevoj, Grčkoškolskoj i Ulici zlatne grede, Pašićevoj ulici i oko Temerinskog puta; desno i levo od Temerinskog puta razviće se još nekoliko pravoslavnih kvartova: potez desno do Dunava na mestu Almaškog kraja bila je Podbara, a levo Salajka i na zapad do nje Rotkvarija. Kada su Srbi iz Banata u većem broju pristizali u varoš, naselili su se zapadno od Rotkvarije prema Sajlovu, u naselje koje su po svome zavičaju nazvali Banatić.
Novosadski katolici i Jevreji živeli su u delu Zmaj Jovine ulice prema Trgu slobode, zatim na samom trgu, ulici Kralja Aleksandra, Trifkovićevom i Pozorišnom trgu, Šafarikovoj i Jevrejskoj ulici i Futoškom putu. U Novom Sadu je izvornih Mađara tokom osamnaestog veka bilo veoma malo, tek nekoliko porodica. NJihov broj se povećao pomađarenjem Šokaca, grupacije rimokatolika slovenskog porekla koji su posle Požarevačkog mira došli iz srednje Bosne. Pred kraj devetnaestog veka, tačnije 1889. godine, kada su u grad počeli da se u znatnijoj meri doseljavaju Mađari iz Potisja, između Futoškog puta i Dunava osnovano je mađarski kvart Daranjijevo naselje, kasnije Adamovićevo, ili Telep. Nastavili su nacionalno-verski kvartovi da se pružaju u tri putna pravca: Srbi su nastanjivali temerinski i piroški (rumenački) putni pravac, dok su rimokatolici Nemci, protestanti i Jevreji naseljavali obe strane futoškog puta. Ovakav versko-nacionalni koncept naseljavanja grada održao se sve do Prvog svetskog rata, pa i posle, u periodu Kraljevine Jugoslavije.
Novi Sad posle Bune
Prva kolektivna tragedija Novog Sada dogodila se tokom Mađarske bune. Sudbonosan događaj u životu Novog Sada i njegovog stanovništva odrediće tok njihove istorije, života, navika i značajno će promeniti izgled grada. Novi Sad kakvog danas znamo poprimio je fizionomiju u obnovi posle bombardovanja.
Kraj prvih stotinu godina građanstva Novog Sada završava se tragičnim bombardovanjem 12. juna 1849. godine. Tada je porušeno i izgorelo gotovo sve što je izgrađeno u toku tog perioda: preostali su samo čađavi zidovi sakralnih objekata bez baroknih tornjeva i krovova; izgoreo je i vladičanski dvor koji je pre jednog veka podigao Visarion Pavlović, Sekulini dvori (kuća pulovnika Sekule Vitkovića) i mnoge druge građevine. Posle gubitka ljudskih života, veliku i nenadoknadivu štetu predstavljao je nestanak kulturnih vrednosti, kao što su arhive, crkvene knjige, privatne biblioteke, nameštaj, umetničke slike, portreti Novosađana.
Novi Sad je dugo vidao svoje rane. U naredne dve godine iz Srema i kneževine Srbije vratio se najveći deo izbeglog građanstva; pristizali su i novi ali je njihov broj rastao sporo, mada konstantno: 1869. bilo ih je 19.119; 1880. godine 21.325; 1890. godine 24.717; 1900. godine 28.763; 1910. godine 33.089. Novi Sad je u demografskom razvoju znatno zaostajao za Suboticom, ponešto za Somborom koga je pretekao tek uoči Prvog svetskog rata. Inače, tokom druge polovine XIX veka nije se populacijom izdvajao od desetak drugih gradova na području današnje Vojvodine. Na mahove su više stanovnika od njega imali Vršac, Senta, Bečkerek, Kikinda. Menjao se i nacionalni sastav žitelja. Razlog tome je, prvenstveno, promena u državno-pravnom ustrojstvu monarhije. Pošto je Ugarska Nagodbom stekla veliku, mada ne potpunu, samostalnost, njeni vladajući krugovi počeli su da različitim merama, političkim, ekonomskim, prosvetnim, kulturnim jačaju mađarsku državnost, da bi između ostalog intenzivnije sproveli asimilaciju manjinskih naroda. Broj Mađara u Novom Sadu je i ranije rastao. Srbi su 1847. godine činili više od polovine, 1857. polovinu a 1869. otprilike trećinu žitelja. Uoči Velikog rata u gradu živi više od 13 000 Mađara, 6 000 Nemaca, preko 11 000 Srba, oko 1700 ostalih. Brojke nisu u potpunosti tačne (Jevreji, kojih je bilo 2 300, kao i pripadnici nekih drugih narodnosti upisivani su kao Mađari) ali govore o promenama u nacionalnoj strukturi grada.
Za deset godina Bahove vlade grad je uglavnom bio obnovljen, više provizorno nego monumentalno i definitivno, ali obnova se odvijala povećanom brzinom, karakterističnom za mlada i prosperitetna naselja. U Novom Sadu je uporedo sa obnovom pulsirao nov politički i privredni život. Novi Sad je tada zadesio peh provincijskog gradića u usponu, jer dok se obnavljao, istovremeno su se izgrađivali Budim i Pešta, spremajući se na municipalno ujedinjenje. NJihove najlepše građevine projektovali su vrsni bečki arhitekti, kao što su Ibl, Šulek, Fesl i drugi, dok su trećerazredni baumajstori iz Beča obnavljali Novi Sad, pošto domaćih arhitekata nije bilo. Na skroman imidž postkataklizmičkog Novog Sada uticalo je loše majstorstvo graditelja, nerafiniran ukus i nizak nivo stambenih potreba štedljivih investitora. Tu se misli na domaće praktične trgovce i špekulante kojima je malo stalo do estetike, već su gledali da što pre pod krov stave kuće, dućane i magaze. Ispostavilo se da se ponajmanje štedelo kada su obnavljani hramovi i drugi sakralni objekti, nešto manje novca se izdvajalo za poslovni prostor (magaze i dućane), dok su kuće građene što skromnijim sredstvima. Kod koje god se moglo iskorišćeni su bilo kakvi ostaci, većinom su građene na starim temeljima, u mnogim slučajevima poslužili su i nagoreli zidovi. Novi stanovi Novosađana su kao i pre Bune bili više nehigijenski nego čisti, bez protočne vode i kupatila, malih i nefunkcionalnih soba, mračnih i skučenih stepeništa sa drvenim basamcima. Uz malobrojne izuzetke koji su bili voljni da izdvoje koju forintu više zarad higijene i komfora, Novi Sad je sredinom XIX veka u arhitektonskom pogledu bio ambijent niskoestetske prosečnosti.
Kao posledica jačanja kapitalističkih društvenih odnosa u Austriji privreda u Novom Sadu, trgovina, zanatstvo, baštovanluk i druge delatnosti ponovo cvetaju. Zanatstvo se oslobađa cehovskih stega i ograničenja, modernizuje se i delimično prerasta u industriju skromnih razmera. Zanatstvo od industrije u povoju dobija konkurenciju, od koje se brani raznim oblicima zadrugarstva, dok se relativno malobrojni industrijski radnici od samovolje vlasnika brane svojim vidovima udruživanjima i zaštite – radničkim društvima, sindikatima.
Rast i modernizacija novosadske privrede podstakli su osnivanje novčanih zavoda, štedionica i banaka, dok je svež kapital stimulativno uticao na razvoj industrijske prouzvodnje kroz finansiranje modernije i efikasnije tehnologije. Novosadska privreda se u drugoj polovini XIX veka našla na višem stepenu razvoja, manufakturne radionice su gotovo preko noći prerasle u industrijska postrojenja. Od važnijih privrednih objekata Novi Sad je neposredno posle Bune imao parni mlin, fabrike opeke, nameštaja, sirćeta i špiritusa, svile, sapuna, više štamparija, knjigoveznica, alata za poljoprivredu i dr. Reklama, kao produkt duha novog industrijskog vremena, prihvaćena je od menadžmenta nekih novosadkih proizvođača: lokalne novine na srpskom, nemačkom i mađarskom jeziku sve češće reklamiraju domaće, ali i proizvode iz drugih delova države i sa drugih strana. Novosađanima je krajnje egzotično delovala reklama sapuna za tursko tržište fabrike sapuna Albus, na turskom jeziku, pisana arabeskom.
Pored nespornog napretka uporedni podaci sa dometima privrede na drugim područjima pokazuju da je Novi Sad spadao među najnerazvijenije gradske zajednice u ugarskom delu dvojne monarhije. Zli dusi prošlosti još uvek su bili prisutni u odnosima većinski srpskog Novog Sada i asimilatorski orijentisanih vlasti u Budimpešti. Loš odnos centralne vlasti prema gradu uslovio je da Novi Sad dobije komunalno-tehnološke novine među poslednjima u Ugarskoj: 1853. godine stiže parobrodski rečni saobraćaj, 1852. godine pošta, 1857. telegraf, 1880. telefon. Železnicu i železnički most naš grad dobija 1883. godine zahvaljujući srećnoj okolnosti što se našao na strateškom pravcu nemačkog povezivanja sa Konstantinopoljem i Orijentom.
Na komunalnom planu Novi Sad je takođe sramežljivo napredovao. Električnu centralu i rasvetu grad dobija relativno kasno, 1910. godine, petnaest godina posle Sente (prva u Vojvodini 1895), Zrenjanina (1896), Subotice (1896), Vršca (1897), Kikinde (1906), Sombora (1908). Do tada su, od 1888. godine, novosadske ulice osvetljavane petroleumom i gasom. Od 1911. godine u Novom Sadu saobraća električni tramvaj – i u tome ga je Subotica pretekla za dvanaest godina. Fijakeri koji su se pojavili još pre Bune, biće dugo nezaobilazno i osnovno prevozno sredstvo koje se kao folklorna atrakcija zadržalo sve do druge polovine HH veka. Pored činjenice da vodovoda i prave kanalizacione mreže još uvek nema, kao glavni problem grada označeno je meliorisanje limana koje se sastojalo od isušivanja i nasipanja manjih bara, izgradnje nasipa na obali Dunava i od primene savremenih principa u izgradnji regulacionog plana grada. Nekoliko glavnih ulica su kaldrmisane, groblja se izmeštaju iz crkvenih porti na periferiju grada; tržnice su ostale u centru grada i oko njega – zelena pijaca, živinska, riblja, stočna, žitna, drvarska. Novi Sad ni posle Bune nije u potpunosti izgubio svoj prepoznatljivi kolorit i šarm Balkana.
U poslednjim decenijama devetnaestog veka sa intenzivnom mađarizacijom, u Novi Sad su počele da se množe privatne, ali i da pristižu prve državne investicije. Grad je rastao, podignuto je i više zgrada reprezentativnijeg izgleda, mada ne po merilima velikih evropskih gradova: Zadužbina vladike Platona Atanackovića, Platoneum (kuća Serviskih, obnovljena 1852); Miletićeva osnovna škola u Nikolajevskoj porti (1871); Hotel Majer, (1893); novo zdanje katoličke crkve Imena Marijinog, novosadska katedrala (1895); Gradska kuća (1895); zgrada Centralnog kreditnog zavoda na uglu Miletićeve i Grčkoškolske (1896); Srpska gimnazija (1900); zgrada suda sa zatvorom (danas Muzej Vojvodine, 1900); pravoslavni Vladičanski dvor (1901); Zadužbina Marije Trandafil – danas sedište Matice srpske (1912). Zapadno od gradskog jezgra na Futoškom putu, u delu grada nastanjenim jevrejskim nemačkim i mađarskim stanovništvom zidaju se Honvedska kasarna (1895), Jodna banja (1889); Katastar (oko 1900), Bolnica (1909); Sinagoga (1909); Mađarska gimnazija (1912), koje izgledom i veličinom ne zaostaju za zdanjima u centru.
Hidrološke karakteristike Novog Sada
Novi Sad je najveće naselje ne samo u Srbiji, već i u čitavom regionu izgrađeno na aluvijalnoj terasi. Izvesni delovi grada podignuti su čak i na inundacionoj ravni, ili pak nasutim delovima ove niske površine. Čak i srednji mesečni vodostaji Dunava, tokom aprila, maja i juna imaju veće visine od najnižih delova aluvijalnih ravni, dok je najviši vodostaj na nivou od 79,51 m nadmorske visine, viši od mnogih delova grada. Iako branjen nasipima, grad je tokom prošlosti u više navrata bio izložen devastirajućim poplavama, prvenstveno kao rezultat izlivanja Dunava, ali u znatnom obimu i od podzemnih voda. Imajući u vidu ove činjenice i saznanja o značajnim problemima u vodosnabdevanju grada, nameće se potreba podrobnije analize hidroloških prilika Novog Sada.
Podzemne vode
Pošto su površinski vodni potencijali u velikoj meri zagađeni, u praksi vodosnabdevanja velikih svetskih gradova sve je inteznzivnija eksploatacija podzemnih vodnih resursa. Podzemni prirodni rezervoari su jedini preostali izvori za sistemsku eksploataciju zdrave vode za ljudsku upotrebu. Međutim, ako su podzemne vode previše blizu površine mogu imati i negativno dejstvo na stambenu izgradnju, industrijsku i poljoprivrednu proizvodnju. Ako su te vode pak mineralizovane ili termalne, daju svojim korisnicima prvorazredni turistički i zdravstveni značaj. Za novosadsko područje od upotrebne vrednosti značajne su plitke podzene vode, poznate kao freatske izdani, a od dubljih veliku važnost imaju one vode na dubini do 300 metara, koje se nalaze u arteskim izdanima.
Freatske izdani
Ovaj tip prirodnog vodnog rezervoara predstavlja gornji, najplići vodonosni horizont, formiran u rastresitim sedimentima iznad prvog vodonepropusnog sloja. Ova izdan prisutna je na čitavom novosaskom području, a čini deo jedinstvene izdani zastupljene u Bačkoj. NJena široka rasprostranjenost svakako ne znači da svuda ima istu dubinu i isti režim.
Na najnižim delovima inundacione ravni, u nasutim meandrima koji omeđuju Ratno ostrvo (nadmorska visina od 74 m), izdanska voda se zadržava na topografskoj površini. U prošlosti, pre izgradnje meliorativne kanalske mreže u sisitemu crpnih stanica Vrbak i Kalište, dubina vode u ovim udubljenjima bila je znatno veća, dok je u susednim delovima inundacije izdanska voda bila na manjoj dubini. Višegodišnjim merenjima i analizama ustanovljeno je da se ova voda nalazi na prosečnoj dubini od 2,90 m, odnosno na 73,82 m nadmorske visine. Navedeni podzemni vodotokovi su u neposrednoj vezi, samim tim i u zavisnosti od Dunava i režima njegovog vodotoka. Srednja vrednost godišnjeg vodostaja Dunava u Novom Sadu je 275 cm, odnosno ima nadmorsku visinu 74, 48 m, što znači da je u proseku viša za 60 cm od odgovarajućeg nivoa izdani. To pokazuje da tokom dužeg dela godine reka više snabdeva vodom izdan nego što se izdanska voda sliva u reku. U neposrednom obalnom pojasu voda koja iz reke ulazi u izdane pročišćava se ceđenjem kroz slojeve sitnozrnog peska i postaje pogodna za humanu upotrebu.
Sekundarni značaj za punjenje ove akumulacije imaju padavine. Iz stručne analize koja je tretirala prikupljene višegodišnje podatke sledi zaključak da se najviši nivo izdani poklapa sa maksimalnim intenzitetom padavina. Ipak, paradoksalno zvuči podatak da najniže stanje izdani nastupa po pravilu krajem zimskog perioda, jer povećanu zimsku sumu padavina (pre svega kišu) apsorbuje nadizdanski sloj i zadržava je u zoni tzv opnenih voda. Zimske padavine izlučene u vidu snega do otapanja se zadržavaju na površini tla bez infiltriranja, da bi tek tokom toplijih dana tokom marta i njihove otopine pothranile izdani.
***
Arteske izdani
Za postojanje i ponašanje arteskih voda na području Bačke najveći značaj imaju gornji sedimentni slojevi sačinjeni od vodonosnog peska, šljunka, peskovito-šljunkovitih glina i slojeva glina bez primesa. Ovaj kompozitni sloj predstavlja poklopac arteskog izdana, dok je dno od čvrstih glinenih laporaca sive boje. Oba omotača čine izolator koji sprečava prodiranje vode iz viših horizonata u prepontijske sedimente u kojima su konatne vode, po pravilu mineralne i sa povišenom temperaturom. Glinoviti i peskoviti slojevi se među sobom smenjuju i postepeno prelaze jedni u druge, tako da čine jedan kolektor, od stručnih autoriteta nazvan Panonski kolektor. Panonski basen bi trebalo zamisliti kao bezbroj povezanih hodnika jednog lavirinta, iz kojeg je teško izaći, isto tako je teško pratiti kretanje vode koja kružeći protiče kroz ove horizonte.
Činjenica da su arteski horizonti u većoj ili manjoj meri povezani, nameće zaključak da se oni pothranjuju freatskim vodama iz bliskih i srodnih freatskih izdana. Plići arteski i subarteski horizonti napajaju se vodama iz korita Dunava i njegove aluvijalne ravni, dok dublji mogu da imaju direktne površinske izdanke, čak na i pod obroncima obodnih planina Panonskog basena (Fruška gora, jugozapadni obronci Karpata i dr.). Zahvaljujući bočnim pritiscima, kao i pritisku koji vrše gasovi, arteske vode se u cevima dižu do topografske površine.
Veći broj arteskih i subarteskih bunara na području grada se nalaze na različitim dubinama. Za eksploataciju su najinteresantnija dva sloja: prvi se nalazi na dubinama između 110 i 130 metara; radi se o peskovitom vodnom horizontu i moćnoj subarteskoj izdani sa žućkastom, ali bakteriološki ispravnom vodom. Na retkim lokacijama se javlja i kao prava arteska, bela voda, npr. na Bulevaru cara Lazara kod Sportskog centra Vojvodina.
Drugi, znatno češći i značajniji arteski vodonosni horizont javlja se na dubini između 170 i 220m, a duž ulice Futoški put nalaze se na dubini izmeću 225 i 260 metara. Sa ovih dubina, potiskivane pijezometrijskim pritiskom obično izbijaju prave, samoizlivajuće arteske i subarteske vode. Ove vode su žućkaste boje, temperature između 17 i 19° S, bez mirisa su, ali sa karakterističnim prijatnim blago slankastim ukusom koji osvežava, ispravne za sistemsko vodosnabdevanje. One sa dubina od 225 metara mogu dostići i temperaturu od 24° S, uz koju ide i povišen salinitet.
Većina novosadskih areteskih bunara ima izdašnost od 40 do 60 L/min. Najveću izdašnost na teritoriji grada imaju areteski bunari u Petrovaradinu. Izvan gradskog naselja postoje bunari daleko veće izdašnosti. Posebno veliku izdašnost imaju bunari u perifernim delovima Fruške gore i Sremskim Karlovcima, dok bunar u Ledincima izdaje čak 600 litara u minutu. Mnogi davno izbušeni bunari imaju smanjenu, potpuno beznačajnu izdašnost i u fazi su iščezavanja. Naime, arteski bunari najveću izdašnost imaju prilikom otvaranja bušotine, da bi im u narednim decenijama pritisak i izdašnost postepeno slabili. Kada je žila jaka, arteske vode se pod pritiskom gasova koji vlada u izdani same dižu cevima sa dubine 70 – 300 metara do topografske površine i same se izlivaju, zbog čega ih stanovništvo u našim krajevima često naziva živa voda. Nakon pedesetak godina izlivanja pritisak toliko oslabi da ne može izneti vodu do površine, pa eksploatacija prestaje ili se ugrađuju pumpe. Uz njihovu pomoć sada se crpi subarteska voda.
U neposrednoj blizini Novog Sada, na potesu od Kovilja na istoku, do Begeča na zapadu, konstatovano je postojanje šest nivoa arteskih izdani, raspona između 25 i 328 metara dubine. Takođe je konstatovano da je geološki osnov ovih šest horizonata veoma heterogen.
Prvi arteški bunar u Novom Sadu izbušen je 1880. godine i bio je dubok 64 metra. Četiri godine docnije buši se drugi, dubok 110 metara. Godine 1897. počinje bušenje prvog bunara jodnog kupatila, čije su cevi dovodile vodu sa dubine od 193 metra. U sklopu obimnog projekta izgradnje javnog kupatila i Novosadske (Jodne) banje izbušeno je još šest bunara sa lekovitom mineralnom vodom, kao i veći broj arteskih bunara na drugim lokacijama u gradu. Na osnovu pregleda profila bušotina jodnog kupatila u Novom Sadu konstatovano je da ovde postoji sedam vodonosnih horizonata, tako da prvi počinje na dubini od 25 m, dok se sedmi završava na 278 metara dubine.
***
Površinske vode
Na području Novog Sada jedini prirodni površinski hidrografski sistem je Dunav. Pored Dunava značajan objekat je i kanal Savino Selo – Novi Sad iz sistema Dunav – Tisa – Dunav, ali pošto ovaj hidrosistem hronološki ne ulazi u okvire naše teme, o njemu ovde sa razlogom neće biti reči.
Dunav čini južnu i istočnu granicu gradskog područja Novog Sada. Ovamo dolazi iz pravca zapada, da bi između Novog Sada s jedne strane, i Sremske Kamenice sa druge, potisnut čvrstim fruškogorskim masivom skrenuo ka severu, a na istočnoj periferiji grada još oštrijim lukom, zaobilazeći Petrovaradin ka jugoistoku. Tako matica reke kod Novog Sada većom dužinom erodira sremsku obalu, da bi se kod Petrovaradinske tvđave, tek za kratko, odbila ka suprotnoj obali, napadajući je nizvodno do lokacije nekadašnjeg Žeželjevog mosta.
Širina rečnog korita na navedenom sektoru je najuža u ovom delu toka Dunava i kreće se između 500 i 800 metara. Kod mosta Petrovaradinske duga reka se sužava na svega 280 metara pri srednjem vodostaju, što je izuzimajući sektor Đerdapa najuže korito Dunava u Srbiji. Na ovom mestu je najveća dubina reke, koja pri srednjem vodostaju iznosi 14, a pri visokom 17 metara. Prosečna dubina na novosadskom području je oko 10 metara. Uzano rečno korito i matica na sremskoj strani načinili su zagat, od koga se uzvodno vrši akumulacija peščanog nanosa uz novosadsku obalu. Tako je nataloženo Kameničko, odnosno Ribarsko ostrvo i nizvodno od njega peščane plaže Štrand i Bećarac – plaža. Ulaz u rukavac Šodroš, a naročito u Zimovnik (deo rukavca od Štranda do Brodogradilišta) predstavljaju mesta sa intezivnim zasipanjem.
Pored ranije konstatacije da se na ovom sektoru vrši erozija uz desnu obalu, a akumulacija uz levu, treba istaći da su mesta ulaza vodotoka u rukavce izuzetno sklona zasipanju. Zahvaljujući svojoj brzini dunavska voda nosi veliku količinu peska i drugog nanosnog materijala. Na ulazu u rukavce voda zaostaje, naglo joj se smanjuje brzina zbog čega baš na tim mestima nastaju intenzivne akumulacije materijala. Navedeni procesi su razlog što su dunavski rukavci kod Novog Sada, Zimovnik i Šodroš, u odnosu na vremena o kojima ćemo govoriti, znatno oplićala.
***
Značaj Dunava i priobalja za Novi Sad u prošlosti
U kojoj meri je Novi Sad vezan za svoju reku vidi se po tome što se ona kao dominantni detalj nalazi na grbu grada. Dunav je Novom Sadu bio jeftina veza sa svetom, izvor hrane i vode, u njemu se kupalo, zabavljalo i umiralo, o njemu se pevalo, njega su proklinjali. Međutim, u kontekstu učešća Dunava u promeni konfiguracije gradskog terena i atara zanimljivo bi bilo opisati istorijsku interakciju grada i reke. Ovi prostori su od izvanrednog značaja za današnji Novi Sad, jer se na njima nalazi najveći broj vodozahvatnih bunara iz sistema Vodovod i kanalizacija Novi Sad i zbog toga im posvećujem sledeće redove.
Bilo je nekoliko velikih i devastirajućih poplava Novog Sada, a najveće su zadesile varoš i okolinu 1770, 1827, 1876. godine. Kada je plavio grad, Dunav je predstavljao veliku opasnost po imovinu i živote Novosađana i ova činjenica je bila presudna da varoške vlasti ustanove službe za praćenje vodostaja. Tako je 1812. godine osnovana vodomerna služba i stanica na Dunavu kod Novog Sada, prva te vrste u današnjoj državi. Instrumente vodomerne stanice činio je jedan kameni stub na kome se očitavao vodostaj, podignutog na obali Dunava ispred kapele Sv. Ivana Nepomuka, kod samog ulaza u brukšanac. Vodomerni stub je zajedno sa kapelom i čitavom tvrđavom brukšanca srušen 1925. godine. Šančevi su nasuti i grad je dobio 160 jutara novog građevinskog prostora. Na njemu su nikle lepe, reprezentativne zgrade, kao što su sanatorijum lekara dr Matanovića, pa na uglu Dunavske ulice i Beogradskog keja sanatorijum dr Uzelca. Uz nju su podignute zgrade Bokšana i industrijalca Kramera.
Pored plavljenja, Dunav je nanosio razni naplavni materijal koji je formirao novi reljef, ade i ostrva. Ove reljefne forme bi ostajale bezimene ukoliko su bile kratkog veka, a ukoliko je njihov vek bio duži, to u slučaju akumulativno-peščanih ada znači pojavu vegetacije. U slučaju erozivnih ostrva znači probijanje vodenih tokova koji jasnije odvajaju novonastalu adu od kopna, tada bi ostrva i bare dobijale najčešće neinventivna imena (Varoška ada, Veliko ostrvo, Adice i sl.) ili bi, u najboljem slučaju, bile determinisane prisvojnim pridevom mesta kod kog su nastale (Kamenička ada, Novosadsko ostrvo i sl.). Tek kada bi namena prevazišla onu standardnu ribarsku ili trščarsko-šumarsku funkciju; odnosno ako bi ostrvo ili bara imalo neku drugu specifičnost, tada bi se to manifestovalo i u nazivu (Slana bara, Protina elba), ali sve to samo po sebi čini se nije uvek dovoljno za utvrđivanje hronološkog kontinuiteta jednog toposa budući da je veličina ostrva i bara često iz godine u godinu varirala. Otuda više primera kako se kroz istoriju grada dešavalo da različiti geografski pojmovi nose iste ili slične nazive.
Severoistočni obod grada, predeo između današnjeg Temerinskog puta, Kanala i Dunava, interesantan je primer za to. Ako se izuzme nekadašnji potes Salašine, na ovom području se kao i u više drugih delova današnjeg grada (Podbara, Liman) prostirala močvara. Ono prvo što upada u oči prilikom upoređivanja nekadašnje i sadašnje slike ovog područja je izmenjeni tok Dunava u predelu današnjeg železničkog mosta. Današnje korito reke je bilo samo jedan omanji rukavac, dok je glavni plovni put, duž kojeg se i prostirala granica grada, produžavao na sever, te je skretao na istok kod Kaćkog rita. Na mestu Dunava na kojem je otprilike danas ušće Kanala, Franc Šams u svom Opisu Petrovaradina, te Dominik Teleki u svojim Putovanjima kroz južnu Ugarsku iz 1794. godine lociraju dva ostrva. Prvo je bilo Ratno ostrvo, pripadalo je tvrđavi i što je posebno značajno, nalazimo ga na više karata u osamnaestom veku, između ostalog i na karti Mađarske iz 1769. godine, te na tada najverodostojnijoj prvoj vojnoj karti Habzburškog carstva iz osamdesetih godina XVIII veka. Dušan Popović u svojoj knjizi Srbi u Sremu do 1736 / 7. godine navodi da su Ratno ostrvo činili sledeći geografski pojmovi: Kasapska greda, Preleva, Zatonja i Fok (ili Vok). Glavni tok reke je bio sa leve strane Ratnog ostrva, Dunav je u širokom luku obilazio ostrvo da bi se u svoj današnji tok vratio negde kod Sremskih Karlovaca. Nimalo ne čudi činjenica da se i u Sremskim Karlovcima korito Dunava tokom osamnaestog veka nalazilo na mestu današnjih Bogoslovije i Stefaneuma. Ovu tvrdnju krepi činjenica da su Novosađani u grupama bežali od bombardovanja i ispred mađarskih husara sa Tvrđave u Karlovce juna 1849. godine čamcima od današnjeg supermasketa i pivare na Temerinskoj petlji.
Danas je Ratno ostrvo samo naziv za potes koji je spojen sa kopnom i konture tog ostrva se možda još jedino daju naslutiti upoređivanjem sa strukturom tla, odnosno sastavom vegetacije okolnog zemljišta, dok je nekada, poput svog beogradskog imenjaka, imalo nesumnjivo veliki strateški značaj u zaštiti tvrđave. Stoga je na ovom petrovaradinskom Ratnom ostrvu (Kriegsinsel, Fortifikation Insel, Császársziget, Eugen Insel i Jenősziget, kako ga na starim kartama još nalazimo), kao sastavni deo tvrđave u vreme izgradnje Mostobrana na novosadskoj strani (od 1694. godine) bilo je izgrađeno manje četvrtasto utvrđenje, takozvani ostrvski šanac (Inselschanze, Le Fort de l`isle) za koji Franc Štefan Engel u svom putopisnom delu Opis Slavonije i Vojvodstva Srema kaže da je … malo utvrđenje u obliku roga, građeno od dobre građe… Između 1753. i 1766. godine na Ratnom ostrvu behu izgrađeni, između ostalog, i bedemi sa šančevima.
Ne može se baš reći da je ovo utvrđenje služilo svojoj nameni, tako da je i u raspoloživim civilnim izvorima ostalo malo podataka o njemu. Sledeći bitniji momenat bio bi ujedno i znak početka gubljenja vojnog značaja tog ostrva kada je u vreme Marije Terezije 1. maja 1778. godine veći deo Ratnog ostrva, sa izuzetkom dela sa pomenutim malim utvrđenjem, predat Petrovaradinskom komunitetu, odnosno njegovom građanstvu na nasledno korišćenje. O tome postoji očuvan prepis primopredajnog akta. Ovim aktom, izdatim 20. februara 1779. godine, između petrovaradinske Opštine i Građevinske uprave Tvrđave (Fortifikations Bauamt) regulisana su pitanja: o razgraničenju civilne i vojne teritorije na Ostrvu, o korišćenju drveta i trske sa tog područja, o novčanim obavezama civilnih korisnika Ostrva prema vojsci i dr. Ostrvsko utvrđenje uništio je Dunav tokom poplava 1827. i 1832. godine. U tom pogledu može kontradiktorno da zvuči tvrdnja iz arhivskih spisa kako su u drugoj polovini devetnaestog veka, prilikom radova na skraćivanju plovnog toka Dunava, odnosno radova na njegovom sprovođenju sa desne strane Ratnog ostrva porušena izvesna pomoćna utvrđenja koja su se tu nalazila, što navodi na pretpostavku da je promena toka reke tekla postepeno.
Postepeno je Ratno ostrvo prelazilo u interesnu sferu građana i Magistrata Novog Sada: pomenutim skraćivanjem plovnog toka Dunava jedino se katastarska čestica br. 4645 nekadašnjeg Ratnog ostrva našla na desnoj strani dunavske obale, dok su Petrovaradinci udaljeni od svojih ratnoostrvskih poseda, odnosno isto ostrvo je približeno Novom Sadu budući da se dotadašnji tok Dunava već na karti iz 1856. godine pominje kao rukavac (Dunavac, Donauarm), istina kao tada još uvek dosta širok krak reke. Administrativnim pripajanjem Petrovaradina Novom Sadu 1929. godine ovo ostrvo je još uvek ostalo kao teritorija koja pripada Poreznoj opštini Novi Sad 4 (Petrovaradin), da bi nakon Drugog svetskog rata opština Petrovaradin i formalno izgubila tu svoju teritoriju. Uprkos svemu tome, izvesni vojni značaj ovog ostrva još dugo se zadržao budući da se na topografskoj karti iz sredine dvadesetog veka na tom mestu nalazi vojno strelište, a u arhivskoj građi pominje se održavanje vojnih vežbi na Ratnom ostrvu i u Kaćkom ritu još i 1944. godine.
Što se tiče drugog ostrva koje Šams i Teleki pominju, njegova identifikacija danas je malo problematičnija pošto izvesni dostupni nam prikazi tog područja iz osamnaestog veka to ostrvo prikazuju nizvodno, u nastavku Ratnog ostrva, te ga u kasnijim izvorima možemo naći kao Majursku adu (Varošku, Gradsku, Petrovaradinsku adu). Budući da se na izvesnim kartama ovo ostrvo ne navodi, odnosno da se na pojedinim kartama predstavlja kao močvara, jasno je da je ovo ostrvo bilo češće plavljeno. Međutim, po nekim drugim prikazima ovo drugo ostrvo bilo bi sa leve, novosadske strane nekadašnjeg toka Dunava, preko puta Ratnog ostrva. U kasnijem periodu tu nalazimo više manjih ostrva. To je teritorija koja se ponegde može naći i kao Gornja bara. Otprilike na mestu današnje Rafinerije na pojedinim kartama se može videti Kapetanova ada. Za ovu adu nalazimo kroz istoriju više arhivskih dokumenata koji svedoče o sukobima Novog Sada i Tvrđave u vezi sa vlasništvom nad tom adom: 1749. godine se imala utvrditi granica između Grada i Tvrđave. Dok Vasa Stajić u svojoj knjizi Privreda Novog Sada 1748-1880. godine citira dokument:
…Kapetanova ada je 24. oktobra 1787. prodana na licitaciji Savi Vukoviću, i zvaće se odsad Vukovićeva ada… dotle, međutim vojna topografska karta s kraja devetnaestog veka razlikuje Kapetanovu adu, severnije od nje Kasapsku adu (Fleischhackerinsel; Mészáros sziget, otprilike na mestu današnje pivare i supermarketa kod temerinske petlje, prim M. J.), te još severnije Vukovićevu adu (na prostoru između današnje gradske deponije i odvajanja puta za Nemanovce).
U arhivskoj građi nalazimo više dokumenata po kojima je Novi Sad izdavao Kapetanovu adu kao gradsko zemljište, odnosno izdavao pravo sečenja trske na toj adi, ali je isto tako ostao sačuvan i kupoprodajni ugovor kojim je Kapetanova ada, već kao bivše ostrvo, 1905. godine prešla iz vlasništva Petrovaradina u vlasništvo grada Novog Sada. Objašnjenje za ove kontradiktorne podatke najverovatnije leži u tome da ova ada nije imala konstantna geografska svojstva, mesto i dimenzije. Već 1924. godine na nacrtu zadolmljenja Ratnog ostrva i Novosadskog rita nije ubeležena Kapetanova ada. Na njenom mestu, oko današnje punionice za butan-gas kod Rafinerije nalazi se mlada šuma, a tu je i ranije bila Rajina šuma, nekada čuvena po prvomajskim urancima, a u novije vreme po još uvek istorijski nerasvetljenim događajima neposredno nakon Drugog svetskog rata.
Vukovićeva ada je zajedno sa Kasapskom adom činila Novosadski, ili Veliki rit. Kasapsku adu u dokumentima možemo naći i kao Kasapsku pustaru, odnosno podatak da ista ada nikada nije pod vodom. Po istorijskoj građi i literaturi koja nam je na raspolaganju nemamo dovoljno dokaza, ali kao logična i realna nam se čini pretpostavka da su delovi Velikog rita, pre svega Kasapska ada na severu, te Varoška ada na jugu, nekada činili jedinstvenu celinu sa Ratnim ostrvom.
Veliki rit je zajedno sa Kaćkim ritom u prvoj polovini dvadesetog veka u više navrata, nažalost bezuspešno, bio predlagan za stavljanje njegove ptičje faune pod zaštitu države (1908, 1919. i 1942. godine). Ugarska kraljevska ornitološka ustanova je tim povodom podnela memorandum Ministarstvu poljoprivrede, ali su, po svemu sudeći, ekonomski interesi uvek bili preči, te iako ovo ministarstvo nije sasvim uspelo u inicijativama za kultivisanje ovog kraja (1898. i 1903. godine), isušivanje rita su realizovale kasnije vlasti. Danas je zakonom zaštićen samo deo rita u petrovaradinskom ataru i na levoj obali Dunava, delić nekadašnjeg Ratnog ostrva.
Ostavi komentar