Autor: msr Ognjen Karanović, istoričar
Posle zauzimanja Beograda 1521. godine sultanu Sulejmanu II Veličanstvenom bio je otvoren put do Budima na kome se nalazila jedna stara i nekada respektabilna država, čiji nekadašnji vladari često ne bi dozvolili mogućnost nijednom zavojevaču da mu uopšte budu otvoreni bilo koji putevi na koje ne bi bio pozvan. Međutim, ti vladari bili su već odavno mrtvi, a na prestolu Ugarske sedeo je mladić koji ni u kom slučaju nije odavao utisak emotivno i karakterno stabilnog, samouverenog i pre svega odlučnog i odgovornog vladara. Sin Vladislava II, Lajoš II, bio je lakomislen i vrlo sugestivan mladi čovek koji je još od stupanja na presto Mađarske glavnu reč u državi prepustio velikašima, strahovito korumpiranim i potpuno indiferentnim ljudima prema svim potrebama i interesima Kraljevstva.[1] Posle osvajanja Rodosa 1524. godine sultan Sulejman ponudio je sklapanje mira Ugarskoj jer je spremao ratni pohod na Egipat. Međutim, papi Hadrijanu VI (1523–1534) i nadvojvodi Ferdinandu Habzburškom, bratu kraljice Marije, Lajoševe supruge, pošlo je za rukom da ubede ugarskog vladara da politiku usmeri u pravcu odbijanja sultanove ponude.[2]
Umesto da ova odluka bude samo deo razrađene i utvrđene strateške politike jedne ozbiljne države i vladara, Lajošev odgovor na sultanovu ponudu otkriva svu neodgovornost i lakomislenost ugarskog vladara, zbog toga što je morao biti svestan činjenice da svaka provokacija susednog Osmanlijskog carstva, koje je bilo u neviđenoj ekspanziji, može značiti smrtni rizik, kako po njegov presto tako i po državu čiji je bio vladar. Međutim, kralj nije o tome vodio računa, kao ni ostali iz njegove okoline. Decenije ustaljenog zanemarivanja obaveza prema obezbeđivanju odbrane južne granice, staranja o neophodnim logističko-strateškim pitanjima suzbijanja turske opasnosti na vojno-političkom i diplomatskom planu, a iznad svega potpuna apatija vladajućih feudalnih krugova prema pomenutoj problematici, tih godina dobila je akutnu fazu. Apsurdno, ali kao da iz događaja od samo tri do četiri godine pre novih političkih komplikacija u odnosima između Ugarske i Turske, niko iz aristokratsko-birokratskih i administrativno-upravnih krugova Kraljevstva nije prepoznao pouku i preko potrebno iskustvo. Izveštaji o rashodima državne (kraljeve) blagajne iz 1525. i 1526. godine pružaju informacije o tome da izaslanici Marka Jakšića, a i on lično, slično svom sestriću, srpskom despotu, gotovo „opsedaju“ kraljevog rizničara zahtevima za isplatom najamnina za najamničke čete, pod njegovom komandom i materijalnih sredstava za redovno funkcionisanje sistema odbrane.[3] Ostalo je zabeleženo da je Valentin Literat, Markov izaslanik, 16. marta 1525. godine dobio samo 2 forinta iz kraljeve blagajne, a 2. aprila isti iznos.[4] Kralj često nije bio u stanju ni da isplati troškove izaslanika pograničnih vojnih zapovednika.[5] Krajem 1525. godine Pavle Bakić, najugledniji srpski glavar u Turskoj i budući srpski despot, nakon što je postigao sporazum sa Pavlom Tomorijem, kapetanom Donjih krajeva, sa porodicom je prešao iz Turske u Ugarsku, donoseći vesti da je ratni pohod Sulejmana II sasvim izvestan.[6]
Bez obzira na sva predviđanja o izvesnom turkom pohodu, jasne znakove i vapaje pograničnih komandanata, kao i malobrojnih savesnih kraljevih savetnika i velikaša, kruna i nadležne vlasti u Ugarskoj nisu ništa učinili ni kada je pohod zaista i počeo početkom maja 1526. godine, čak ni do prvih dana jula, kada je „džinovska“ i dobro opremljena sultanova armija od sto hiljada ljudi, već bila u Beogradu.[7] Uoči prelaska sultanovih trupa preko Save, videvši strahovitu tursku opasnost na granici srpsko stanovništvo iz Srema iselilo se u Pomorišje, što je dodatno oslabilo ionako nepostojeću odbranu južne ugarske granice. Moguće je da svest o potrebi pružanja adekvatnog otpora novoj „muhamedanskoj“ invaziji nije nikada u potpunosti „ovladala“ razumom najviših državnih krugova Ugarske, dok je kod kralja izazvala potpuno zakasnelu reakciju.[8] Konačno, „do sudara“ dva stara neprijatelja došlo je na Mohačkom polju, južno od Mohača, 29. avgusta 1526. godine u poslepodnevnim časovima (oko 17 časova) i bitka je trajala dva sata, dakle relativno kratko, ali je predstavljala potpunu katastrofu po ugarsku vojsku i državu i to za relativno dug period.[9] Ugarske snage doživele su apsolutni poraz, a sama bitka pretvorila se u pravi masakr nad vojskom kralja Lajoša II. Pretpostavlja se da je poginulo oko 24 000 ugarskih vojnika, a među njima dva nadbiskupa, pet biskupa i mnogo velikaša, pa i sami vrhovni zapovednici Pavle Tomori i Đorđe Zapolja.[10] Kralj Lajoš preživeo je bitku i pokušao je da spas pronađe u bekstvu, ali ubrzo je stradao sasvim nesretnim slučajem. Naime, posle boja počela je da pada jaka kiša od koje su nadošli okolni potoci i bare i u jednoj tako nabujaloj rečici Čeli ugarski kralj je nastradao udavivši se.[11] Posle „Mohačkog masakra“ više nije bilo nikoga ko bi se suprostavio sultanu u daljem napredovanju, tako da je on, uništivši sve na svom putu, 12. septembra došao u Budim, gde je nekoliko dana boravio u kraljevom dvoru.[12] Početkom oktobra iste godine osmanlijska ordija na čelu sa sultanom Sulejmanom II Veličanstvenim prešla je Dunav, a potom se preko Beograda vratila u Carigrad vodeći sa sobom bogat plen i nepregledan broj robova.[13] Prema izveštajima, od uglednijih Srba u bici je verovatno poginuo Manojlo Bakić, brat Pavla Bakića, a Marko Jakšić, Radič Božić, pa i sam Pavle Bakić preživeli su masakr. Nemoguće je utvrditi tačan broj poginulih ili preživelih srpskih ratnika, jedino možemo konstatovati da ih je bilo u obe pomenute grupe.[14]
Poraz je bio potpun, a sudbina Mađarske bila je „ispisana krvavim mastilom na bezbrojnim leševima uvelog cveta mađarske plemićke elite“ palog na Mohačkom polju. Nije pretenciozno reći da je ovo „mađarsko Kosovo“ ili „ugarski Aženkur“ odredio ishod beskrajnog, gotovo stopedesetogodišnjeg ratnog klinča u koji su bili uhvaćeni Mađari i Turci. Ugarska je bila obezglavljena, bez jasno određenog naslednika krune, u haotičnim političkim prilikama, sa podeljenim i zavađenim plemstvom, „osakaćenim“ finansijama, opustošena, popaljena i uopšte unesrećena.[15] Mohačkim porazom otvoreno je jedno složeno i pravno-protivrečno pitanje naslednika krune, koje će u Ugarsku uneti višegodišnji razdor i konačno je „baciti na kolena“ 1541. godine, kada su Osmanlije osvojile najveći deo zemlje sa Budimom. Postojala su dva pretendenta – prvi je bio Jovan Zapolja, kao kandidat većeg dela plemstva i velikaša koji je imao i podršku svih neprijatelja Habzburgovaca iz inostranstva.[16] Zapolja i njegove pristalice prilično su računale na zaključke sabora iz 1505. godine, prema kojima nijedan stranac ne bi mogao da dobije ugarsku krunu. Drugi pretendent bio je Ferdinand Habzburški, izdanak stare nemačke aristokratske i carske dinastije, brat tadašnjeg rimsko-nemačkog cara Karla V i kraljice Marije, udovice ugarskog kralja palog na Mohačkom polju. Ferdinand i stranka koju su predvodili kraljica Marija i palatin Stefan Batori iz Požuna svoje interese potkrepljivali su argumentima nastalim na osnovu ugovora Habzburga i Hunjadija iz 1463. godine i Jagelonaca i Habzburga iz 1491. i 1515. godine, u kojima se predviđalo da Habzburzi naslede ugarski presto, ukoliko mađarski kralj umre bez muškog naslednika. Ne gubeći vreme, Zapolja je već 17. oktobra 1526. godine okupio svoje pristalice i plemstvo iz okolnih županija na čuveni dogovor u Tokaju, gde je na osnovu saborske odluke iz 1505. godine formalno proglašen za kandidata koji bi na predstojećem saboru, sazvanom u Stolnom Beogradu za 5. novembar, trebalo da bude izabran za novog ugarskog kralja.[17] Na dogovoru u Tokaju od pripadnika srpske vlastele bio je prisutan jedino Marko Jakšić, mada su u dato vreme i drugi velikaši srpskog etničkog porekla bili uz Zapolju.
IZVORI I LITERATURA
Grupa autora (1981). Istorija srpskog naroda (knjiga druga). Beograd: Srpska književna zadruga.
Ivić, Aleksa (1910). „Spomenici Srba u Ugarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji tokom XVI i XVII stoleća, prvi deo od 1527. do 1600. godine“. Zbornik istorijskih dokumenata III. Novi Sad: Matica srpska.
Ivić, Aleksa, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice 1703, Matica srpska, Novi Sad, 1929.
Lemajić, Nenad (2006). Bakići, porodica poslednjeg srpskog despota, Srpska elita na prelomu epoha. Sremska Mitrovica: Istorijski arhiv „Srem“; Istočno Sarajevo: Filozofski fakultet Istočno Sarajevo,.
Rokai, Petar; Đere, Zoltan; Pal, Tibor; Kasaš, Aleksandar (2002). Istorija Mađara. Beograd: Klio.
Stojanović, LJubomir (1905). Zapisi i natpisi III. Beograd: Srpska Kraljevska akademija. 151, br. 5590.
Ćorović, Vladimir (2002). „Srpska despotovina u Sremu, rukopis iz ostavštine“. Sveske Matice srpske, građa i prilozi za kulturnu i društvenu istoriju. 38, serija književnosti i jezika, sveska 10. Novi Sad: Matica srpska.
[1] Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica srpska, Novi Sad, 1929, 57–58.
[2] Isto, 57.
[3] Grupa autora, Istorija srpskog naroda, knjiga druga, Srpska književna zadruga, Beograd, 1981, str. 472.
[4] Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica srpska, Novi Sad, 1929, 58.
[5] Isto, 58.
[6] Pavle Bakić prešao je u Ugarsku u pratnji svoje porodice, ali i braće Manojla, Petra, Komnena, Dimitrija i Mihajla sa njihovim porodicama, noseći sa sobom ogromno pokretno imanje. O prelasku Pavla Bakića u Ugarsku, kao i o istorijatu porodice poslednjeg srpskog despota, vidi: Nenad Lemajić, Jakšići, Prilozi, Srpska elita na prelomu epoha, Istorijski arhiv „Srem“, Filozofski fakultet Istočno Sarajevo, Sremska Mitrovica, Istočno Sarajevo, 2006, 226. Inače, postojao je svojevrsni sistem obaveštavanja ugarskih vlasti o svim značajnijim pokretima osmanlijske vojske od strane srpskih obaveštajaca iz Turske koji bi svojim zemljacima u Ugarskoj prenosili tumačenja različitih „simbola“ po kojima se znalo da li sultan i osmanlijske vlasti imaju nameru da stupe u određeni ratni pohod protiv neke od zemalja. Pavle Bakić je date 1525. godine pružio jedno takvo tumačenje, jer je znao da sultan svake godine 1. decembra objavljuje naredbu da svi moraju biti spremni da stupe u ratni pohod naredne godine. Međutim, kad ne bi zaista imao nameru da ratuje, on bi nakon nekoliko nedelja uputio dopis lokalnim sandžakbegovima i vojvodama pomoćnih odreda da organizuju zborove „i zahtevaju novčanu pomoć od naroda“. Pomenute 1525. godine izostao je opisani dopis sultana, što je bio jasan znak da će sledeće godine Turska biti u ratu, vidi: Grupa autora, Istorija srpskog naroda, knjiga druga, Srpska književna zadruga, Beograd, 1981, 475, nap. 34.
[7] Isto, 476. Polovinu osmanlijskih trupa činile su regularne snage, a prethodnica turskih trupa na granici kod Beograda izbila je u drugoj polovini juna, gde su odmah počeli radovi na izgradnji mosta preko Save radi prebacivanja vojske u Srem. Sa glavninom trupa sultan je u Beograd stigao početkom jula, a granicu je, prema kraljevim nalozima, branio Pavle Tomori sa nasadistima, hiljadu konjanika i pet stotina pripadnika pešadije. Bez pojačanja, svi oni zajedno trebalo je da se suprotstave ranije pomenutoj sili, te da je sabotiraju u njenoj nameri da izgradi most i prebaci se preko reke na ugarsku teritoriju.
[8] Prema predlogu palatina Batorija, kralj Lajoš II je tek 20. jula krenuo sa svega 2 500 vojnika iz Budima u Tolnu, gde je čekao da mu se pridruže feudalci sa svojim odredima, vojne snage županija i najamnici. Vojska se nikada nije okupila u dovoljnom broju, mada se očekivalo da će se to dogoditi tokom puta duž Dunava prema Dravi, jer je namera ugarskih zapovednika bila da spreče sultanov prelazak preko Drave. Tomori se sa brodovima i kopnenom vojskom pridružio kraljevim trupama, a hrvatski ban Krsto Frankopan stigao je u poslednjem momentu. Pored njih, vojsci su se pridružili i Petar Perenji, Jovan Dragfi i pomoćne češke trupe. Zapolja nije uspeo da se približi bojištu, iako je pod svojom komandom imao znatan broj oružanih snaga. Kada su u pitanju srpske snage i velikaši, u bici su učestvovali Radič Božić, braća Bakić i Marko Jakšić. Za vrhovne komandante kraljevih trupa imenovani su grof Đorđe Zapolja, brat odsutnog vojvode erdeljskog i Pavle Tomori koji je sa deset hiljada vojnika pokušavao da uspori kretanje osmanlijske vojske, dok njen prelazak preko Drave nije uspeo da spreči. U taboru ugarskog kralja vladalo je veoma konfuzno, ako ne i haotično stanje, jer niko od prisutnih vojnih zapovednika nije posedovao dovoljne veštine komandovanja i taktičkog manevrisanja nad tako brojnom vojskom. Sam Tomori priznao je da „nije u stanju da upravlja velikom vojskom“. Pred samu bitku nije bio usvojen predlog Pavla Bakića i Radiča Božića da se ugarska vojska ne upušta odmah u borbu, već da se „od kola napravi zaklon i da se tako sačeka neprijatelj, dok ne pristigne pomoć i pojačanje“, ali je Tomorijev predlog da se odmah krene u borbu dobio podršku Ratnog saveta. Ukupno, ugarska vojska je brojala od 27 000 do 30 000 ratnika i predstavljala je jedva trećinu gigantske armije sultana Sulejmana II Veličanstvenog. Od uhoda saznavši za položaj ugarskih trupa sultan je izvršio i poslednje potrebne pripreme pred napad, vidi: Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica srpska, Novi Sad, 1929, 63–64. Uporedi i Grupa autora, Istorija srpskog naroda, knjiga druga, Srpska književna zadruga, Beograd, 1981, 477–478.
[9] Aleksa Ivić pogrešno navodi 19. avgust, kao datum kada se odigrala Mohačka bitka. Vidi: Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica srpska, Novi Sad, 1929, 64.
[10] Potrebno je da pojasnimo da je bitka bila završena već na početku i to na štetu ugarske vojske. Razlog za to stoji u činjenici da su se Mađari usled brojčane inferiornosti odlučili za tradicionalni oblik ratovanja, koji se sastojao u silovitom udaru malobrojnijih oklopljenih konjanika, čiji napad, pretpostavljalo se, Turci ne bi mogli da izdrže. Međutim, ovaj put „tradicionalna taktika“ nije dala povoljne rezultate, jer je konjicu zadržavala jaka artiljerija sa turske strane, zbog čega su Ugari bili onemogućeni u manevarskom smislu i prostoru, a uskoro i sasvim okruženi daleko brojnijim neprijateljem. Klasični red sukobljenih strana u bici ubrzo bio je pretvoren u haotično stanje, gde su se zapravo zasebno i međusobno u megdanima borile manje grupe ili pojedinci. Rezultat strahovitog turskog pokolja nad ugarskom vojskom sastojao se u teškom saznanju da je izginula gotovo sva pešadija i ogroman deo teške konjice. Sa druge strane, glavnina lake konjice i „plemićke vojske“ uspela je da očuva svoje kapacitete. Nakon bitke sultan je naredio dodatni pokolj zarobljenika, koji je revnosno sproveden, vidi: Grupa autora, Istorija srpskog naroda, knjiga druga, Srpska književna zadruga, Beograd, 1981, 478.
[11] Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica srpska, Novi Sad, 1929, 64.
[12] Grupa autora, Istorija srpskog naroda, knjiga druga, Srpska književna zadruga, Beograd, 1981, 478.
[13] Nakon zauzimanja Budima Turci su prešli na suprotnu obalu Dunava, pri čemu su opljačkali i spalili Peštu, ali i sva naselja prilikom povratka u Beograd, iako prema ugarskim izveštajima sultan nije dozvolio da se ta ista i druga mesta u Ugarskoj uništavaju u vremenu dok se njegova vojska kretala prema Mohaču. Sultan je imao nameru da poštedi i Budim, ali je on „stradao od turskih ratnika“. Osim u Sremu, sultan nigde drugo u Ugarskoj nije ostavio turske posade, vidi: Grupa autora, Istorija srpskog naroda, knjiga druga, Srpska književna zadruga, Beograd, 1981, 478, nap. 44. Uporedi i Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica srpska, Novi Sad, 1929, 65.
[14] Isto, 478. Prema podacima iz spiska lica koji su poginuli u Mohačkoj bici proizilazi da je život izgubio jedan od braće Pavla Bakića. Pošto se ostala Pavlova braća pominju u poznijim dokumentima, postoji pretpostavka da je reč o Manojlu Bakiću, mada se njegovo ime navodi u „Ferdinandovoj darovnici od 14. februara 1528. godine, iako je data darovnica u potpunosti preuzeta iz Lajoševe darovnice od 18. jula 1526. godine“, pa se osnovano sumnja da je njegovo ime samo „automatski“ prepisano u navedeni dokument, možda i bez implikacija. Uporedi i Nenad Lemajić, Bakići, porodica poslednjeg srpskog despota, Srpska elita na prelomu epoha, Istorijski arhiv „Srem“, Filozofski fakultet Istočno Sarajevo, Sremska Mitrovica, Istočno Sarajevo, 2006, 251, nap. 90.
[15] Mohačka bitka zaista je predstavljala važnu prekretnicu u istoriji Ugarske. Definitivno, nakon ove bitke Ugarska je izgubila svoj dotadašnji prvorazredni politički značaj u relacijama sa drugim evropskim državama, posebno u regionu, odnosno postala je država drugog reda. Samo petnaest godina posle Mohačke bitke Ugarska se praktično raspala na tri dela i taj događaj predstavlja direktnu posledicu poraza na Mohačkom polju, a u narednim vekovima izgubila je i svoju političku samostalnost za koju se grčevito borila. Mađarska će svoju slobodu ponovo osvojiti tek 1918. godine posle raspada Austrougarske. Vidi: Petar Rokai, Zoltan Đere, Tibor Pal, Aleksandar Kasaš, Istorija Mađara, Klio, Beograd, 2002, 188–530.
[16] Grupa autora, Istorija srpskog naroda, knjiga druga, Srpska književna zadruga, Beograd, 1981, 480. U krug pomenutih protivnika spadali su Venecija, papa, francuski i engleski kralj. Zapoljai Janoš (Zápolya, Szapolyai János), erdeljski vojvoda, sin Stefana Zapolje, pripadnik srednjeg plemstva, uz Stefana Verbecija, negdašnjeg palatina, bio je vođa udruženih i dobro organizovanih sitnoplemićkih porodica. O Zapolji, kao potencijalnom ugarskom vladaru bilo je govora još 1514. godine, nakon gušenja Dožinog ustanka, kada je postojala mogućnost njegove ženidbe sa ćerkom Vladislava II, Anom, koju su naredne godine na kraju ipak udali za Ferdinanda Habzburškog. Bio je izuzetno ambiciozan čovek koji nije toliko pažnje i revnosti pokazivao prema odbrani države i ratovanju protiv Turaka, koliko prema agitaciji i borbi za presto „krune svetog Stefana“. U vreme pre i posle Mohačke bitke kružile su različite glasine, kao npr. da bi stradanje Lajoša II bilo u Zapoljinom interesu, jer bi se onda oženio kraljicom, pa čak i to da njegovo kašnjenje na Mohačko polje nimalo nije predstavljalo „sticaj okolnosti“, itd.
[17] Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica srpska, Novi Sad, 1929, 66.
Ostavi komentar