Autor: Nemanja Starović, istoričar
Turska tradicionalno predstavlja jednu od najvažnijih država NATO saveza, često se govori da je druga snaga NATO alijanse, druga je po brojnom stanju svoje armije, po ljudstvu koji poseduje, nema sopstveni nuklearni potencijal, teško je porediti sa drugim članicama NATO saveza koje to imaju. Na teritoriji Turske se još od šezdesetih godina nalaze raspoređene nuklearne efektive i to pre svega u vojnoj bazi Indžirlig koja se nalazi na jugu Turske, i u poslednjih šest ili sedam godina prolazi kroz fazu krupnih i pomalo oštrih promena u svojoj spoljnoj politici koju vodi. Te promene su svakako posledica daleko većeg nivoa samopouzdanja koju Turska ima nakon jednog perioda veoma snažnog ekonomskog rasta početkom 21. veka, tačnije u periodu od 2002. godine kada na vlast u Turskoj dolazi Akt partija, partija pravde i razvoja, na čelu sa Redžepom Tajip Erdoganom sadašnjim predsednikom Turske.
To je za posledicu imalo krupne promene i to je Tursku konačno dovelo u dilemu u kojoj se ona trenutno nalazi, ta dilema se možda negde najbolje oslikava kroz izbor pred kojim se Tursko političko rukovodstvo danas nalazi, izbor koji Ankara želi da izbegne ili da odloži koliko god je to moguće, ali prostor za to postaje sve uži. Izbor se svodi na to da li će najsofisticiranije naoružanje koje postoji trenutno nabavljati iz tradicionalnog pravca, a to su Sjedinjene Američke Države, ili će se odlučiti za vojno tehničku saradnju sa Ruskom federacijom. Turska je pokušavala da to izbegne, pokušavala da vodi svoju samostalnu politiku, da ostvaruje saradnju što je to intenzivnije moguće sa svojim tradicionalnim saveznicima i drugim geopolitičkim
Da bi smo razumeli kako dolazi do ozbiljnog zaokreta u spoljnoj politici Turske poslednjih šest, sedam godina, koji je, pak, doveo do ove dileme u kojoj se Turska danas nalazi, a koja može biti veoma dalekosežna i može u krajnjoj liniji čak i pomeriti tu takozvanu liniju vatre koja sada negde prolazi i kroz centralnu Aziju, Ukrajinu itd, nije zgoreg samo da se podsetimo i nekoliko stvari vezanih za strukturu, političku, društvenu i bezbednosnu strukturu današnje Turske republike.
Prva stvar koja je bitna, to da je Turska republika nastala dvadesetih godina u veoma specifičnim uslovima, raspadom Osmanskog carastva do kojeg je došlo nakon Prvog svetskog rata. Prvi svetski rat jeste predstavljao kraj za više carstava, kako za Rusko carstvo, Nemačko, Austrijsko, tako i za Tursko. Međutim, po Sporazumu iz Sevra iz 1920. godine, sile pobednice su odlučile da bukvalno rasparčaju Osmansko carstvo uključujući tu i tursko etnički prostor u Anadoliji. Dakle, po mapama koje su tada definisane i usvojene u Severnu 1920. godine u jednoj fabrici porcelana u predgrađu Pariza, bilo je predviđeno da sve velike sile pobednice – Britanija, Francuska, pa i Italija, Grčka, susedna Jermenija – dobiju svoje delove teritorije na turskom etničkom prostoru, nakon čega bi za nezavisnu Tursku preostao samo jedan manji deo severa Anadolije. U takvoj situaciji dolazi do velikog nacionalnog pokreta na čijem čelu stoji vojni general Mustafa Kemal Atatur. On u naredne tri godine uspeva da se izbori za nezavisnost Turske, i formiranje Turske republike na svemu onome što predstavlja turski etnički prostor i što jeste mapa današnje Turske koju možemo da vidimo. Sprovodi dubinske društvene reforme uspostavlja sistem kemalizma, i njegov lik i delo do današnjeg dana su zakonski zaštićeni u Turskoj.
Ideologija kemalizma ima nekoliko komponenti, ono što je najvažnije jeste da je uspostavljena na temeljima sekularizma, znači potpunog odvajanja vere od sistema državne vlasti, dok je, s druge strane, imala i jednu tvrdu i rigidnu komponentu koja bi se mogla sažeti u onoj paroli Turska Turcima. Dakle, on je izgradio Tursku republiku od dvadesetih godinama pa nadalje kao nacionalnu državu Turaka u kojoj nije bilo mesta za ostvarivanje bilo kakvih ličnih i kolektivnih prava nacionalnih manjina. To se nije odnosilo samo na Grke, koji su velikim delom proterani, već i na pripadnike drugih manjina, od kojih su možda su najveće posledice osetili Kurdi.
Sistem kemalizma koji podrazumeva sekularni pristup, vesternizaciju, jedan tvrdi Turski nacionalizam, i nakon Ataturkove smrti Ustavom ostaje definsisano to da je glavni čuvar ustavnog poretka u Turskoj armija. Upravo stoga će od pedesetih i šezdesetih godina nadalje armija stojati kao jedan važan politički činilac.
Mislim da je bitno spomenuti i jedan veoma važan faktor, a to je pokret Fetulah Gulena, odgovornog za neuspešni pokušaj puča 15.07.2016. godine. Radi se o jednoj od mnogih tajnih organizacija društava i verskih kultova koji postoje na teriotoriji Turske i koji počinje da deluje još početkom osamdesetih godina. Upravo u tim uslovima, kemalističke ideologije, kemalističke prakse i činjenice da velika većina Turaka, tzv. crnih Turaka (nasuprot belim) ne deli te vrednosti koje sistem promoviše. U takvim okolnostima, jedan harizmatični Fetulah Gulena, koji navodno ima završena samo četiri razredna osnovne škole, formira kult koji okuplja pre svega mlade ljude u tom momentu koji baštine između ostalog i vrednosti islama i islamske vere. On formira jednu dubinski tajnu organizaciju, s obzirom da oni ta svoja uverenja i vrednosti nisu smeli izkazivati u javnosti.
Ono po čemu je pokret Hizmet ili DŽenat, kako je sada zovu, teroristička organizacija Fetulaha Gulena specifična jeste veoma dobra organizovanost. Neki kažu da se sam Gulen ugledao na katoličku organizaciju Opuzdej u nekim metodama koje je primenjivao, ali činjenica je da za nekoliko decenija delovanja on uspeva da okupi više stotina hiljada ljudi, uspostavljajući tako čitavu obrazovanu mrežu.
Za razliku od svih predhodnih vojnih udara iz šezdesete, sedamdesete, osamdesete i devedeset i sedme godine, koji su sprovodili kemalistički oficiri, puč iz 2016. godine su organizovali Gulenisti koji su pripadnici ideja političkog islama, dakle islamisti. To je ono što ovaj puč definitivno izdvaja po svom karakteru, naravno osim toga što je uspeo, iako je više stotina ljudi izgubilo život, više hiljada povređeno i što je proizveo krupne spoljno političke posledice. Znamo da je u samom pokušaju puča je sproveden i pokušaj ubistva samog Redžepa Tajipa Erdogana, da je on napustio taj hotel u Marmanisu koji je granatiran i potom je u njega izvršen upad vojnih jedinica svega nekih pola sata pre nego što je do tog granatiranja došlo.
Vratimo se sad na odnos Turske i SAD. Ono što Turskoj nije odgovaralo u ulozi klijenta Sjedinjenih Američkih Država i u njihovoj spoljnoj politici u regionu u kojem Turska pripada jeste jedna nestabilnost koja je nastala praktično na svim Turskim granicama. Turska se nije slagala sa američkom intervencijom u Iraku 2003. godine, ali nije bila u poziciji da joj se otvoreno suprostavi. Možda još gora posledicama po Tursku jeste bila odluka da se podrži taj proces Arapskog proleća, odnosno revolucija u Siriji 2011. godine. Moramo znati da je Turska decenijama imala veoma dobre odnose sa Sirijom, sa režimom El Asada, a posle i njegovog sina Bašara El Asada, da su čak i odnosi između Erdogana i Bašara bili prilično srdačni. Praktično nisu imali otvorenih pitanja izuzev jednog koje je postojalo, ali nije opterećevalo svakodnevne odnose, a to je teritorijalno pitanje vezano za južni deo provincije Kataji, odnosno nekadašnji Sandžak Aleksandrete, koji je pripadao mandatnoj Siriji nakon Prvog svetskog rata, ali koji su Francuzi kao nosioci Sirijskog mandata poklonili Turskoj. Do danas je to deo Turske teritorije koji Sirija ne priznaje.
To jeste bilo otvoreno pitanje, ali je bilo ostavljeno sa strane i nikada nije potezano čak ni od samih Sirijaca. Dakle oni su situaciju u kojoj su imali jednog pouzdanog suseda na jugu došli do toga da, sledeći američku politiku, podrže revoluciju 2011. godine, revoluciju koja nije dala brze rezultate kako su im obećavali, koja nije dovela do brze promene vlasti i uspostaljanja nekog novog stabilno režima u Damasku, već je za svoj proizvod imala jedan surovi i oštri građanski rat koji traje već punih osam godina, i to jeste izvor nestabilnosti i opasnosti za samu Tursku. Taj konflikt je izazvao veliku migracionu krizu u jesen 2015. i proleće 2016. godine, koja je nama dobro poznata, jer je u tih šest meseci preko teritorije Balkana, odnosno preko teritorije Srbije prošlo negde oko milion migranata. Za Tursku ta kriza još uvek traje, s obzirom da se do današnjeg dana na teritoriji Turske nalazi preko tri miliona izbeglica iz Sirije, gde se i nalazi najveći broj sirijskih izbeglica.
Što se tiče političke situacije samoj Turskoj, po onome kako njihovi, a i brojni svetski mediji spekulišu novu partiju bi mogli zapravo formirati Ahmed Tautoglu i Abdulah Gul, nekadašnji predsednik Turske. Takva nova partija bi zapravo mogla i predstavljati najveću pretnju Redžepu Tajipu Erdoganu, jer bi je formirali bivši funkcioneri njegove partije, ljudi koji su u jednom momentu čak predstavljali veliki trojac Erdogan-Tautoglu-Gul, i koji bi mogli direktno napasti na deo biračke baze i biračkog tela Akt partije, čime bi mogao biti ugrožen i taj plan samog Erdogana da ne bude nikakvih izbora, osim onih u redovnom roku na leto 2023. godine. Konačno posmatrajući to iz geopolitičkog ugla od kojeg smo i počeli ovaj razgovor, sasvim je jasno da bi eventualno formiranje nove partije na čelu sa Ahmedom Tautogulom koja bi plagirala na glas Erdoganove partije zapravo predstavljalo formiranje nove političke snage koja bi spoljnu politiku Turske gledala isključivo u okvirima severno-atlanskog saveza, i koja bi bila daleko naklonjenija čvršćoj saradnji sa svojim tradicionalnim saveznikom iz Sjedinjenih Američkih Država. Turska predstavlja društvo koje ima i najnegativniji stav o Sjedinjenim Američkim Državama, iako se radi o tradicionalin saveznicima. Naime, 3% građana Turske smatra Sjedinjene Američke Države svojim iskrenim i važnim saveznikom, dok se daleko veći procenat njih opredeljuje za neke druge države, sa kojim Turska takve odnose nema.
Ostavi komentar