Teorija Rimlanda

Autor: Milorad Vukašinović, novinar i publicista

Nikolas Spajkman, američki geopolitičar holandskog porekla, uoči i za vreme Drugog svetskog rata uobličio je geopolitičku teoriju Rimlanda. Kao predstavnik realistične struje u američkoj politici stavove je zasnivao na radovima admirala Mehena o pomorskoj moći, zatim reviziji Mekinderove Geografske osovine istorije i teorije o Središnjoj zemlji, i obeležjima međunarodne politike doba u kojem je pisao svoje radove. Pojam Rimlanda prvi put je pomenuo u poznatom ogledu Geografija mira koji je objavljen godinu dana posle njegove smrti u NJujorku (1944).

Analizirajući međunarodnu politiku, uoči i za vreme rata, Spajkman je ukazivao na važnost tri velika svetska centra moći. To su: atlantski regioni Severne Amerike, evropska obala i dalekoistični obalski regioni Evroazije. Po njegovom shvatanju SAD moraju sprečiti dominaciju jedne države ili bloka država na prostoru Evroazije, a ključan preduslov za ostvarenje ovakve strategije je kontrola nad rubnim evroazijskim područjima – tzv. Rimlandom. Zanimljivo je da se u to vreme Spajkman nije zalagao za svetsku dominaciju SAD, već je zagovarao stav o održavanju „globalne ravnoteže snaga“ koja će uključivati i protivničke države – Nemačku i Japan. Poput admirala Mehena zagovarao je američko vojno prisustvo i mrežu vojnih baza na Grenlandu, Islandu, zapadnoj Africi i na Dalekom istoku.

Prema Nebojši Vukoviću (autoru knjige Logika imperije – prim. autora) suština  Spajkmanovog geopolitičkog stava iskazana je u njegovom „ratnom opusu“ koji je prožet idejom o aktivnom američkom učešću u svetskim poslovima, pa je primetna koncepcijska opsesija izbegavanja „geopolitički opkoljene i strateški defanzivne Amerike“. Mada nije osporavao istorijsko utemeljenje Mekinderove teorije o Hartlandu i osvajačkim misijama koje su se iz „unutrašnjeg kopna“ odvijale ka priobalnom pojasu, Spajkman je uočavao promene u novijoj svetskoj istoriji koje su se odvijale u obrnutom smeru – od evroazijskog oboda ka unutrašnjosti, ukazujući da se za vreme Drugog svetskog rata dogodio nemački prodor ka Sovjetskom Savezu, ali i japanski prodor ka Kini i Indokini. Upravo zato Spajkman detaljno opisuje geopolitički položaj Rimlanda kao prvenstveno posrednički i kontaktni, ali i kao položaj koji često ima ulogu tampon zone, kako između sukobljenih sila unutar samog Hartlanda, tako i između sukobljenih pomorskih sila (Velike Britanije i Japana). Iz jedne takve delikatne pozicije proističu i različite istorijske orijentacije (savezi) zemalja Rimlanda, a što je opstalo sve do danas.

Već smo napomenuli da je Spajkmanovo gledište o geopolitičkom značaju Rimlanda proisteklo iz njegove minuciozne analize radova Alfreda Mehena (1840 – 1914). On je formulisao jednu od najznačajnijih geopolitičkih teorija – koncept pomorske moći (Sea Power) koji je temeljno razradio u svojoj znamenitoj studiji Uticaj pomorske moći na istoriju, 1660 – 1783 (1890). U najkraćem, Mehen je smatrao „da je more glavni faktor u istoriji i krajnja determinanta bogatstva i snage država“. Za Mehena je pojam „pomorske moći“ tangentalno vezan za odvijanje „slobodne pomorske trgovine“ koju vojnopomorska sila mora da omogući. On je smatrao da prva etapa u američkom globalnom pohodu mora da bude strategijska integracija američkog kontinenta, a nakon toga svetska dominacija. Kao američke prirodne oponente doživljavao je kontinentalne sile Nemačku, Rusiju i Kinu. Pod uticajem ovih stavova Spajkman je teorijski artikulisao pojam Središnjeg okeana – kao unutrašnjeg mora koje objedinjava prostor koji se do danas kolokvijalno označava kao zona uticaja „atlantske zajednice“. Konačno, sa stanovišta američkih interesa, isticao je „geografsku predodređenost SAD za globalnu dominaciju“ koja proističe iz njenog položaja na severnoj polulopti (gde su najveće kontinentalne mase) ali i koja omogućava uticaj na obalama dva najveća okeana (Zapadna Evropa i Daleki istok). Spajkman je tako, još pre kraja Drugog svetskog rata, uspostavio tzv. binarni model globalnih odnosa.

Spajkmanova Rimland koncepcija je posle 1945. godine postala temelj brojnih američkih strateških dokumenata, prvenstveno Kenanove „Strategije obuzdavanja Sovjetskog Saveza“. U ovoj strategiji primetna su tri suštinska stava koja su preuzeta iz Spajkmanove doktrine. To su: onemogućavanje sovjetske dominacije nad celinom Evroazije, zatim potreba za globalnom restauracijom ravnoteže snaga, i aktivno američko učešće u odbrani rubnih delova Evroazije. Kenan je izdvojio pet najvažnijih svetskih regiona: SAD, Veliku Britaniju, Japan (kao maritimne sile), Nemačku sa regionima koji se na nju oslanjaju (Rajnska oblast, Silesija, Bohemija i Austrija) i Sovjetski Savez. Kenan je još 1948. godine označavao bezbednosne interese Amerike u slučaju oružanog konflikta sa Sovjetima i ukazivao na vitalna područja atlantske zajedinice: Kanadu, Grenland , Island, Skandinaviju, britanska ostrva, zapadnu Evropu, Iberijsko poluostrvo, Maroko, zapadnu obalu Afrike sve do izbočine, zemlje Južne Amerike od izbočine ka severu, zemlje Mediterana i Srednjeg istoka, uključujući Iran, Japan i Filipine. Ovde je reč gotovo o potpunom preklapanju sa Spajkmanovom teorijom o „geopolitičnosti Rimlanda“ kao ključnom faktoru svetske dominacije.

Mada je posle završetka Hladnog rata jedna grupa uticajnih teoretičara proglasila kraj istorije, nema sumnje da se geopolitička doktrina o Rimlandu u američkoj politici i dalje iskazuje kao vrlo aktuelna. Ovde je pre svega reč o američkom pokušaju „obuzdavanja Kine“ na Dalekom istoku, zatim turbulentnim dešavanjima u strateški važnom regionu Bliskog istoka, ali i događajima na postjugoslovenskom prostoru koji je nesumnjivo deo „globalnog Rimlanda“.

Na kraju dodajmo da bi Spajkmanove radove o „globalnom Rimlandu“ bilo poželjno dopuniti analizom uticaja još dva bitna faktora o kojima iz razumljivih razloga nije pisao. To su pojava nafte i gasa kao ključnih energetskih resursa i uspon islama kao svetske religije, a što nesporno usložnjava ne samo geopolitički položaj Rimlanda, nego iz osnova menja opisane geopolitičke paradigme o kojima je bilo reči u ovom izlaganju.

LITERATURA: Nebojša Vuković, Logika imperije, Konras/Nacija–pres, Beograd 2007; Milomir Stepić, Geopolitika. Ideje, teorije, koncepije, Institut za političke studije, Beograd 2016; Milorad Vukašinović, Misliti prostorno, SAJNOS, Novi Sad 2021.