TEMELJNI POJMOVI POLITIKE

Autor: prof. dr LJubiša Despotović

AUTORITET:

Politička konotacija pojma autoritet vodi poreklo od latinske reči auctoritas koja ima više značenjskih nivoa. Često se prevodi kao: jemstvo, uzor, verodostojnost, važnost, volja, nalog, zapovest, ugled, dostojanstvo i sl. Odnosno, kao potestas, dignitas ili iura, i inklinira ka poretku vlasti ili pravnom poretku kao takvom. Zato je, sa razlogom, u kontekstu nauke o politici ovaj pojam uvek išao uz analizu fenomenologije vlasti i moći i njoj svojstvenih atributa legaliteta i legitimiteta. Jedno od takvih značenja je i određenje autoriteta kao pojma koji izražava svojstvo neke vlasti da se njene odluke poštuju i prihvataju „bez spoljne i normativne pretnje“ jer se radi o tzv. aktivnom autoritetu. Zbog toga je u jednom delu diskursa o vlasti često prisutna maksima da je reč o „vlasti bez autoriteta ili pak o autoritetu bez vlasti“, pri čemu ne bismo smeli mešati pojmove autoritativni i autoritarni, jer je u pitanju relacioni odnos u kome se iznova procenjuje odnos vlasti i moći prema autoritetu koji bi trebao biti trajniji i opštiji pojam.

Vlast se uvek definiše kao prevashodno politička kategorija a pojam autoriteta kao moralna, dok i jedan i drugi nužno impliciraju društvo kao bazični kontekst izvan kojeg ne mogu postojati. Kao bitno moralna kategorija, autoritet podrazumeva relacioni odnos sa pojmom slobode i društvenom ravnotežom, jer su to uslovi za postojanje autonomije pojedinca i slobodno prihvatanje autoriteta kao takvog. U tako definisanom kontekstu društvenosti i autonomnosti, autoritet se može definisati kao sposobnost da se izazove saglasnost drugoga. Odnosno, „autoritet implicira poslušnost u kojoj ljudi zadržavaju svoju slobodu“, kao, „način postojanja jedne slobode radi jedne druge slobode“, jer je „autoritet sloboda koja se sprovodi“ (Stepanov: 64)

Autoritet je moguće tipologizovati po osnovu sledećih karakteristika – tipova: po obliku, poreklu i sadržaju.

a. Po obliku autoritet se može podeliti na:

– Crkveni autoritet: izražava svojstvo crkvene vlasti da se ona prihvata i zasniva na moći crkve kao verske institucije koja se, pre svega, temelji na autoritetu sveštenstva i proklamovane vere, na apsolutnom i neupitnom poštovanju verskog učenja i crkvenih dogmi, kao i bezpogovornom pokoravanju vernika Bogu, odnosno crkvi i kleru, kao njegovom jedinom zastupniku na zemlji. Kao, prevashodno, verska institucija više nego zajednica vernika, crkva insistira na svom autoritetu a priori, koji kasnije pridobija i druge atribute institucije, da ima svoju političku, pravnu, socijalnu, psihološku i slične dimenzije koje treba da podupiru i učvršćuju njen autoritet.

– Duhovni autoritet: za razliku od crkvenog autoriteta koji je hijerarhijskog tipa, duhovni proističe isključivo iz duhovne snage njegovog nosioca i duhovnih vrednosti koje u sebi baštini. „Cilj duhovnog autoriteta je istina a sredstvo sloboda“. On se odista prihvata slobodno kao samosvesni čin pokoravanja višem duhovnom principu kao vrednosti, čuvajući pri tom sopstvenu slobodu i personalnost. Radi se o istinskim vrednostima slobodnog čoveka koje on nepogrešivo prepoznaje kada se one pojave kao njegov mogući izbor: dobrota, pravednost, istinoljubivost, duhovna lepota, blagoslovenost, nenametljivost, blagost i sl. Zato je pravi primer duhovnog autoriteta kod Srba bio njihov blaženopočivši Patrijarh Pavle, kao istinski nosilac blagosti i duhovne lepote, koji je svaki vernik prepoznavao bez ikakve potrebe objašnjenja ili institucionalnog posredovanja. Svojim čistim životom svedočio je hrišćansku veru a duhovnu snagu crpeo iz iskrene ljubavi koju je imao za svako ovozemaljsko biće.

– Hijerarhijski autoritet: prevashodno je vezan za instituciju i organizaciju. Hijerarhijski poredak počiva na autoritetu institucionalne moći da određuje nagrade ili kazne za njegovo nepoštovanje. On može biti lažan ili stvaran, racionalan ili iracionalan, demokratski ili nedemokratski sve u zavisnosti od potreba same institucije ili organizacije koja ga sprovodi. „Moć višeg ili najvišeg položaja u hijerarhijskoj strukturi legitimiše hijerarhijski autoritet. Crkveni i hijerarhijski autoritet su spoljašnji i usmereni autoriteti“ (R. Stepanov: 65). Oba su zasnovana na pokoravanju i suprotna slobodi pojedinca da bira i kreira svoj odnos sa institucijom ili organizacijom u koju često stupa činom svog rođenja o čemu su odlučivali drugi, ili po sili društvene inercije, kao imperativnom relacijom koja nije bila uspostavljena kao čin odluke njegove slobodne volje i izbora.

– Politički autoritet: vrsta autoriteta koja se stiče u polju koncentrisane političke moći koji je uspostavljen institucionalnim poretkom vlasti kao takve. Ova vrsta autoriteta konstituiše se u polju politike kao izraz moći institucije, organizacije, vođstva, grupe ili pojedinca kojom uspostavljni poredak vlasti koriste kao izvor moći čime grade svoju autoritativnu poziciju dominacije.

b. Autoritet možemo podeliti i po poreklu:

– Spoljašnji autoritet: potiče iz egzosfere organizacija ili institucija, autoritaran je po svom karakteru i nameće se nalogom i podrazumeva odnos pokoravanja. Veoma je sličan hijerarhijskom, političkom i crkvenom autoritetu. Autoritar po karakteru, dolazi kao spoljni faktor odnosa koji podrazumeva pokoravanje i poslušnost.

– Unutrašnji autoritet: potiče iz unutrašnjeg prostora lične dužnosti pojedinca i njegove autonomije da se suprotstavi spoljašnjem autoritetu u odbrani vlastitog identiteta, slobode, personalnosti, i svojevoljnog izbora bez obzira na institucionalni pritisak ili organizacioni autoritet koji spolja pokušava da naruši njegov unutrašnji integritet.

– Tradicionalni autoritet: odnos je pokoravanja pojedinca tradicijom uspostavljenog poretka moći, koji se često prenosi putem naslednog prava, a preko dominantnih mitova, živih predanja ili generacijski uspostavljenog kontinuiteta. On je deo socijalne inercije koja traje, neka vrsta dosadne dremeži i političke ustajalosti poznatog koje ne želi da se menja.

– Demokratski autoritet: „demokratski autoritet zasniva se na moći koja se stvara tokom demokratskog procesa i uz demokratsku proceduru. Ovaj autoritet neguje analitički duh, superiornost kritičkog mišljenja i tolerancije“ (R. Stepanov: 66 ).

– Moralni autoritet: proističe iz moralnog kapaciteta njegovog nosioca i poput duhovnog autoriteta. Ti kapaciteti imaju temeljnu odluku da su trajni, osvedočeni i respektabilni. Iz ovakvog autoriteta proističe ponašanje koje bi trebalo da se karakteriše kao neka vrsta pravila ili norme koja štiti vrednost ispred sebe i obezbeđuje etičko ponašanje unutar društvene zajednice.

Postoje još i tzv. dodeljeni i stečeni autoriteti gde se, kod prvog, on zadobija kroz formu koja se stiče na osnovu položaja i poverene funkcije, a kod drugog reč je o autoritetu koji se stiče tokom vremena a prikazuje se kao neka vrsta stečene moći neke ličnosti, ili po Hobsu, kao način obezbeđivanja društvenog mira kroz prirodno-ugovornu teoriju.

v. Autoritet koji se stiče po osnovu sadržaja:

 – Racionalni autoritet: stiče se na osnovu znanja i razuma. Zbog svog karaktera sticanja u stalnoj je poziciji dokazivanja i potvrđivanja, osobito zbog konstantnog razvoja znanja i kompetencija koje se na njemu zasnivaju ili gube. On podrazumeva racionalno društveno odnošenje zasnovano na poštovanju pravila ponašanja koja su umski utemeljena i vremenski dobrom praksom potvrđena kao racionalna i funkcionalna.

– Iracionalni autoritet: zasnovan je na onim shvatanjima ili stavovima koja su prihvaćeni od velikog broja ljudi iako se njihova racionalna komponenta ne može lako utvrditi. Iako, po svom karakteru, iracionalno zasnovana ova vrsta autoriteta ponekad ima čvrstu osnovu postojanosti i dug vek trajanja, „Ovaj autoritet održava se na demonstriranju moći kao nadmoći“. Autoritaran je po svom karakteru, iracionalan po ispoljavanju ponašanja, često podrazumeva harizmatsko vođstvo i neutemeljeno verovanje u nadnaravne moći ličnosti kao njenog bazičnog nosioca. A politička tradicija nam pokazuje da su njegovi najčešći nosioci bili lideri i vođe kao harizmatske ličnosti i to najčešće u totalitarnim i autokratskim poretcima moći.

LEGITIMITET:

Pojam političkog legitimiteta označava onaj tip političke vlasti koji je sposoban da održava i razvija takav sistem političkih shvatanja i uverenja prema kojima su postojeće političke i pravne institucije najpogodnije za društvo. Tim se pojmom, po mišljenju Monteskjea, označava saglasnost političkog poretka sa načinom mišljenja naroda, odnosno njegovo opšte prihvatanje. Dok je u širem smislu posmatrano ovaj pojam povezan sa shvatanjem koje podrazumeva da pojedinci (građani) prihvataju postojeći poredak i deluju u skladu sa njegovima zahtevima i zakonima. On podrazumeva dosta širok konsenzus oko vrednosnog okvira na kojima se gradi struktura političkih i pravnih institucija i zakona jedne političke i pravne zajednice, odnosno o prihvatanju određenog tipa političke vlasti. Izraz legitimus potiče iz rimske pravne tradicije i prevashodno se odnosi na značenje koje konotira zakonitost kao njeno glavno obeležje. Ovaj pojam se često koristi i u opozitnom paru izvedenih pojmova „legitimna vlast“ (legitima potestas) i „nelegitimna vlast“ (tiranica usurpatio), što najpre sugeriše prihvatanje prve i neprihvatanje druge od strane građana. Naše shvatanje legitimiteta vezano je, pre svega, za način vladanja neke vlasti i poštovanja izborne volje građana u smislu doslednog sprovođenja izbornog programa neke partije ili koalicije koji je dobio većinsku podršku na izborima od strane biračkog tela, a u periodu stupanja na vlast i njenog vršenja u predviđenom mandatnom periodu. Takva vlast mora da ispuni dva bitna uslova: prvi uslov – samo politička vlast koja dosledno sprovodi vladavinu prava kao princip svoje vladavine, koja poštuje demokratske procedure i transparentna je u procesu donošenja i sprovođenja svojih odluka koje moraju biti zasnovane na poštovanju ustava i zakona, može se smatrati legitimnom. Drugi uslov, svoju legitimnost politička vlast crpi u doslednom sprovođenju političkog programa koji je dobio većinsku podršku građana na izborima. Samo kada su ispunjena oba definisana uslova, jedna politička vlast se može smatrati legitimnom. Činjenica da je neka vlast izabrana većinskom odlukom građana na opštim i slobodnim izborima, ukazuje samo na njenu legalnost ali ne i nužno da je legitimna. Da li će takva vlast biti i legitimna zavisi od toga da li će njena vladavina ispunjavati gore definisane uslove legitimnosti ili ne. Činjenica da građani u širem kontekstu prihvataju politički poredak je trajnije obeležje samog poretka, a ne i svake političke vlasti koja se u njemu konstituiše nakon izbora. Otuda i potreba da se svaka nova/stara politička vlast ponaša na vlasti tako da svaki put iznova potvrđuje svoju legitimnost kod građana shvaćenih kao izborno telo koje ih je biralo i pri tom odabralo politički program koji se posle mora dosledno sprovoditi. Kod nas je naročito prisutna loša praksa da se politička vlast ogluši o izbornu volju građana i prilikom vršenja vlasti ponaša kao da se nije obavezala svojim predizbornim programom koji je dužna da sprovodi.

Neka od osnovnih tipologija legitimiteta:

a. Tipologija legitimiteta Maksa Vebera: ovaj značajni sociolog tipologiju legitimiteta postavio je na sledeći način:

1. Tradicionalni tip legitimiteta – ispoljava se kroz verovanje da je u pitanju poredak koji je nasleđen od predaka, koji je svojim trajanjem kroz više generacija potvrdio svoju validnost, i koji se tim povodom ima smatrati svetim.
2. Harizmatski tip legitimiteta – ispoljava se kroz odnos afektivnog prihvatanja ličnosti političkog vođe, odnosno vladara, kao i kroz prihvatanje njegovih božanskih svojstava i atributa od većine podanika.
3. Racionalni tip legitimiteta – svoje prihvatanje neke vlasti ne zasniva na njihovim božanskim svojstvima ili tradicijom uspostavljenog poretka moći već pre svega na racionalnom prihvatanju donesenih političkih vrednosti i na njima zasnovanih pravila. Kao iskazanom merom i stepenom povinovanja građana njihovim racionalnim principima i svrsishodnom praksom kao delom opšteg dobra svih.

b. U okvirima savremenih tipologija legitimiteta možemo kratko navesti nekoliko tipova:

1. Neoliberalna teorija legitimiteta – zasniva se na postulatima liberalizma prilagođenih savremenim strukturama moći, uglavnom ekonomsko-finansijskog tipa, legitimišući time postojeće odnose dominacije. Ona se račva na proceduralnu koncepciju legitimiteta koja insistira na poštovanju formalnog i proceduralnog aspekta funkcionisanja savremenih političkih sistema, na strukturalno stanovište o legitimitetu koje se bazira na strukturalnom aspektu funkcionisanja političkog sistema i njemu svojstvenih ekonomskih struktura i tzv. teorije o apsolutnim pravima čiji su najzastupljeniji teoretičari, Robet Dal, Jirgen Habermas i Robert Nozik.

2. Sistemska teorija legitimiteta – koja svoje osnovne postulate temelji na upravljačkim komponentama politike i tehnologijama i tehnikama samog funkcionisanja političke vlasti unutar političkog sistema. NJen izraziti teorijski predstavnik je Niklas Luman.

Savremena politička teorija i politička sociologija legitimitet shvata kao fluidnu, nestalnu i propitivanjima stalno podložnu političku pojavu, koja se zadobija ili gubi u političkoj areni (Politiks) kao bitnoj dimenziji i prostoru savremene politike. Otuda su u upotrebi i sledeći politički pojmovi koji opisuju razna promenljiva stanja u političkoj praksi:

1. Pojam ilegitimiteta – koji se odnosi na onu situaciju u političkim odnosima kada postojeće stanje političke strukture ne „koincidira sa normativnom političkom strukturom društva“, odnosno kada postoji velika distanca između navedene dve komponente savremene politike. Onda kada postojeće stanje suprotno proklamovanim vrednostima nekog političkog poretka obeležavaju, sila, teror, i raznorodni oblici represije prema političkim protivnicima ili građanima.

2. Pojam kvazilegitimiteta – koji je po svojoj suštini sličan svojstvima ilegitimiteta s tom razlikom da u političkoj stvarnosti postoji neka vrsta političkog vakuma kao bez poretka, koja se još od antike označava pojmovima anomije i pleoneksije, kao tipičnih oblika politike u kojoj dominiraju haotičnost, previranja, političke promene bez plana i jasnog cilja uz prilično veliku dozu političkog nasilja. Reč je stanju u kome prema pojmu anomije nema poštovanja ni zakona ni prava ali ni ličnosti, u kome je sve u nekoj vrsti provizornosti, bez jasnog plana za izlazak iz duboke krize bezakonja i nepoštovanja proklamovanog institucionalnog poretka.

3. Pojam prelegitimiteta – vezan je za ona stanja kada se događaju (odvijaju) velika i tektonska politička dešavanja čiji je ishod potpuna promena vrednosnog ali i strukturnog odnosno institucionalnog poretka vlasti i kada se postojeći politički poredak zamenjuje drugim. To je stanje blisko revolucionarnim događanjima kada se potpuno menja oblik dosadašnjeg tipa legitimiteta drugim, a praćen je vrlo opasnim i često nasilnim smenama političke vlasti i načina shvatanja i zadobijanja legitimiteta. Najčešće u političkoj istoriji to se odnosilo na tzv. revolucionarne prevrate, koji su uz obilje političkog nasilja, donosili i radikalnu promenu društvenog poretka i državnog uređenja pa samim tim promenu tipa i načina političke legitimacije, kako prema samim građanima tako i u ideološkom smislu. Pravdajući na taj način pred istorijom svoj nasilni dolazak na vlast. Najpoznatiji primeri takve radikalne političke promene bili su Francuska revolucija 1789. (ukidanje monarhije i uspostavljanje republike građanskog tipa) i Oktobarska revolucija 1917. (ukidanje monarhije kao državnog uređenja i uspostavljanje sovjetsko-boljševičke diktature).

Literatura:

R. Stepanov (2008). Uvod u politiku i politički sistem. Novi Sad: Filozofski fakultet.