TAJNA ISTORIJA DONE TART KAO KRIMINALISTIČKI KAMPUS ROMAN

Autor: msr Vladimir D. Papić

Istorija kriminalističkog žanra u anglofonim književnostima (prema OCEL 2000: 276–277) može se pratiti od sredine devetnaestog veka i Poovih priča „Ubistva u Ulici Morg”, „Slučaj Mari Rože” i „Ukradeno pismo”, u kojima se pojavljuje detektiv Ogist Dipen. Iako se u isto vreme javljaju i drugi tipovi detektiva (u Sumornoj kući Čarlsa Dikensa i delima Vilkija Kolinsa), prototip istražitelja kog u književnost uvodi E. A. Po „pobedu” odnosi sa objavljivanjem Grimizne studije Ser Artura Konana Dojla, gde se, 1887. prvi put pojavljuje lik najpoznatijeg svetskog literarnog detektiva – Šerloka Holmsa. Na Holmsovom tragu ostaju i klasici kriminalističkog žanra – dela autora kao što su Agata Kristi, G. K. Česterton, P. D. DŽejms ili Kolin Dekster. Nakon Prvog svetskog rata se menjaju potrebe i ukus publike, ona zahteva dužu formu, te raste popularnost kriminalističkog romana naspram pripovetke. Zlatno doba kriminalističkog romana obeleženo je Herkulom Poaroom, junakom trideset i tri romana Agate Kristi, među kojima kritika najviše ceni Ubistvo Rodžera Akrojda (1926).

Nakon perioda posle Drugog svetskog rata, u kom kriminalistički žanr gubi na popularnosti, šezdesetih i sedamdesetih godina HH veka se on iznova obnavlja (P. D. DŽejms, R. Rendel, K. Dekster). Vremenom, britanska književnost napušta privatnog detektiva kao protagonistu[1] i okreće se policijskom romanu (serijali o inspektoru Frostu R. D. Vingfilda i Rebusu, škotskog autora Ijana Renkina)[2], znatno zastupljenijem žanru u američkoj književnosti. U savremenoj američkoj književnosti možemo govoriti pre o žanru trilera nego kriminalističkog romana. Dela Tomasa Harisa, DŽejmsa Patersona, Harlana Kobena, Patriše Kornvel, Tes Geritsen, Lija Čajlda ili Majkla Konelija, u fokus stavljaju sam istražni postupak zasnovan na naučnim činjenicama, razotkrivanju zavera, bliskim susretima sa smrću (podjednako istražitelja i patologa), preplitanju sa elementima drugih žanrova (horor, fantastični, gotski) ili naturalističkim prikazima surovosti, nekarakterističnim za znatno elegantniji britanski krimić.

Između pedesetih i osamdesetih godina prošlog veka dolazi do zasnivanja žanra univerzitetskog romana u anglofonim književnostima, i njegove ekspanzije. Zigfrid Mjus (Mews 1989) britanski „university novel” i američki „campus” i „college novel” smatra sinonimima, dok ovaj žanr ne prepoznaje u nemačkoj književnosti svoga vremena (izuzev u romanu Martina Valzera (Walser) Brandung iz 1985, čija se radnja dešava na Zapadnoj obali SAD). Kao mogući ekvivalent za ovaj termin anglofone književne teorije, Mjus uzima nemački devetnaestovekovni professorenroman[3] i pomoću njega, odnosno njegovog primarnog definisanja preko autorovog zanimanja, roman Mali je svet (Small World: An Academic Romance) Dejvida Lodža (Lodge) iz 1984. u naslovu eseja određuje kao „professor’s novel”. U slučaju romana Mali je svet Dejvida Lodža, termini professor‘s i university novel se u potpunosti podudaraju, što najčešće nije slučaj.[4] Dakle, iako se mišljenja različitih teoretičara književnosti ne poklapaju, u ovom eseju će differentia specifica profesorskog romana biti zanimanje – biografija njegovog autora, dok tema ili mesto radnje ne moraju da budu vezani za svet akademske zajednice ili univerzitetskog kampusa. Takođe, ni autori akademskog/univerzitetskog romana, ne moraju biti (i najčešće nisu) univerzitetski profesori.

Kao što u okviru postmodernog profesorskog romana govorimo o uticaju kriminalističkog žanra (U. Eko, M. Pavić, P. Pavličić), tako postoji i izuzetno popularan podžanr univerzitetskog romana – campus murder mystery. Kultni status u okviru ovog podžanra stiče roman Tajna istorija (The Secret History) američke književnice Done Tart (Tartt, 1963), objavljen 1992. godine. Profesor Londonskog univerzitetskog koledža i književni kritičar DŽon Malan (Mullan), dve decenije nakon objavljivana ovog bestselera za list Gardijan piše tekst „Deset razloga zašto volimo Tajnu istoriju Done Tart”. On navodi da roman Done Tart stiče status savremenog klasika i kultne knjige generacije zbog toga što „počinje ubistvom”, „zaljubljen je u antičku Grčku”, „poseduje najbolje elemente kampus-romana”, „ima klasičnog usamljenog pripovedača”, „prepun je citata”, „poseduje harizmatičnog vođu”, „opsednut je lepotom”, „veruje u sudbinu”, „zaposeo ga je Dionis” i „odaje tajne” (Mullan web). Iako pravi „recept” za pisanje bestselera ne postoji, jasno je zbog čega to Tajna istorija postaje, odgovarajući na zahteve horizonta očekivanja američke publike, ali ga delimično i pomerajući ka intelektualnijem vidu žanra kriminalističkog romana.

Roman Done Tart u izvesnoj meri možemo posmatrati kao „srednji put” između Imena ruže (1980) Umberta Eka, intelektualnog krimića prvenstveno namenjenog uzornim čitaocima (i onima koji će to nakon čitanja postati)[5] i Da Vinčijevog koda (2003) Dena Brauna, napisanog s namerom da se postigne komercijalni uspeh. Između kreativnog uobličavanja profesorskog znanja o srednjovekovlju i napete priče zasnovane na mistifikaciji najpoznatije slike na svetu i zaverama utemeljenim na pseudoistorijskim izvorima[6], stoji kampus-roman koji „izdaje” whodunnit tradiciju i usmerava se ka intelektualnoj potrazi za motivima zločina (whydunnit). Naratorova potreba da se ispriča priča – „jedina priča koju ću ikad biti u stanju da ispričam”, odnosno „l’histoire d’une de mes folies”[7] (Tart 2004: 12; 15), uvodi nas u svet kampusa izmišljenog koledža Hempden, na kom siromašni provincijalac Ričard Papen ulazi u elitnu petočlanu grupu studenata grčkog, čiji profesor DŽulijan Moro predstavlja figuru harizmatičnog vođe.

Već u prologu saznajemo da „je Bani bio mrtav nedeljama pre nego što smo najzad shvatili težinu svog položaja” (Tart 2004: 11) i da su ga ubili njegovi prijatelji – blizanci Čarls i Kamila Makoli, Frensis Abernati, Henri Vinter i sam Ričard. Ipak, potraga za motivom ubistva teče paralelno sa opisom života studenata u kampusu i njihovog sticanja klasičnog znanja. Sukob apolonijskog i dionizijskog principa unutar kampusa zasnovan je na prodoru dionizijskog, ekstatičnog, iracionalnog u (prividno) uređeni prostor univerziteta, istinsku „kulu od slonovače”. Opasnost koju nosi poricanje iracionalnog DŽulijan objašnjava na sledeći način:

„Što je čovek kulturniji, inteligentniji, uzdržaniji, to mu je potrebniji način da usmeri primitivne porive koje se toliko trudi da potisne. U suprotnom će te moćne drevne sile da se okupljaju i jačaju dok ne postanu dovoljno nasilne da se oslobode; biće još nasilnije zbog tog odlaganja, često dovoljno jake da u potpunosti zbrišu volju.” (Tart 2004: 47).

Mladalačka seksualnost, socijalne razlike i želja da se uklopi u društvo i postane intelektualac, u senci su naprednog kursa starogrčkog jezika i mračne težnje da se uđe u stanje ekstaze. Prvo od dva ubistva u sebi ima priziv Euripidovih Bahantkinja.[8] Motiv jelena je takođe povezan sa Menadama i predstavlja spajanje ljudskog i animalnog principa u cilju dostizanja slobode. U stanju transa, došlo je do (prividne) metamorfoze: „Kamila je rekla da je tokom obreda jedno vreme verovala da je jelen, a to je čudno, jer se mi ostali sećamo kako smo gonili jelena kroz šumu, kilometrima, kako nam se činilo” (Tart 2004: 165). Iako nisu ubili mladog lava, kao Euripidove Bahantkinje, četiri studenta postala su „khairei, ubice jelena” (Tart 2004: 178). U tome se javila težnja da se protiv sopstvenog počinjenog greha vode maksimom „Deprendi miserum est”, ali i da ubiju Banija, jedinu osobu koja je svojim ucenama mogla da rasvetli ubistvo lokalnog farmera.

Prikaz Banijevih osobina takođe izneverava postulate kriminalističkog žanra i lika nevine žrtve – prateći pripovedanje razvija se čitaočeva empatija prema ubicama i racionalizuje i opravdava njihov zločin. Ipak, na kraju ne dolazi do pobede dobra i razrešenja misterije, već ostaje nejasno da li uzrok zločina zapravo leži u Henrijevoj manipulaciji prijateljima i ličnom porivu za zločinom. Tajna istorija Done Tart predstavlja misteriju ubistva u mikrokosmosu kampusa, protkanu aristotelovskim zadovoljstvom u prepoznavanju. Time se istovremeno ispunjavaju potrebe naivnog i uzornog čitaoca, ali i pomera horizont očekivanja publike i obnavlja dotrajali žanr.

LITERATURA

1. Beli Genc – Pasula 2013: Julijana Beli Genc i Milica Pasula. „Bolonja u kampusu”. Godišnjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu. 38 (2013). 111–136.
2. Blashkiv 2016: Oksana Blashkiv. „The University Campus as Contemporary Heterotopia”. Studia anglica Sedlcensia. 2 (2016). 15–26.
3. Eko 2004: Umberto Eko. Ime ruže. Prevela Milana Piletić. Beograd: Kompanija Novosti AD.
4. Eko 2016: Umberto Eko. Pape Satàn Aleppe: Hronike fluidnog društva. Beograd: Geopoetika.
5. Kramer 2004. John E. Kramer. The American Campus Novel: An Annotated Bibliography. Lanham, Maryland: Scarecrow Press.
6. Kraus 1884: Otto Kraus. Der Professorenroman. Heilbronn: Henninger.
7. Mews 1989: „The Professor’s Novel: David Lodge’s Small World”. German Issue. 104 (1989). 713–726.
8. Mullan web: John Mullan. „Ten Reasons Why We Love Donna Tartt’s The Secret History”. The Guardian (18. 10. 2013), https://www.theguardian.com/books/2013/oct/18/donna-tartt-secret-history-modern-classic. Pristupljeno 13. 9. 2024.
9. OCEL 2000: Oxford Companion to English Literature. 6th Edition. Ed. Margaret Drabble. Oxford: Oxford University Press.
10. Tart 2004: Dona Tart. Tajna istorija. Preveo Nenad Dropulić. Beograd: Laguna.
11. Showalter 2005: Elaine Showalter. Faculty Towers: The Academic Novel and Its Discontents. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
12. Williams 2012: Jeffrey J. Williams. „The Rise of the Academic Novel”. American Literature History 24(3): 561–589.

[1] Uprkos tome, i u 21. veku možemo da pronađemo relikte klasičnog britanskog detektivskog romana, na primer, u liku Dragocene Ramocve, junakinje serijala Prva damska detektivska agencija Aleksandra Mekol Smita, čija se radnja ne odvija u londonskom podzemlju, već u nekadašnjoj britanskoj koloniji Bocvani.

[2] Popularnost su stekle televizijske adaptacije mnogobrojnih klasika britanskog kriminalističkog žanra: od priča o Šerloku Holmsu i ekranizacija pripovedaka i romana Agate Kristi, preko serijala o ocu Braunu G. K. Čestertona, inspektoru Morsu Kolina Dekstera, Frostu i Rebusu, sve do televizijske serije Ubistva u Midsameru, zasnovane na romanima Kerolajn Grejam.

[3] Termin profesorski roman (der Professorenroman) pojavljuje se prvi put u nemačkoj književnosti druge polovine HIH veka (v. Kraus 1884). U kontekstu istorije nemačke književnosti on ima pejorativno značenje i predstavlja vid kulturnoistorijskog romana neznatne umetničke vrednosti, u čijem je fokusu pozitivistički odnos prema istoriji. Kako su njegovi autori naučnici i univerzitetski profesori, cilj je prezentovati njihovu erudiciju, pre nego kreativnost i moć imaginacije.

[4] Tako bismo u okvirima anglofone književnosti romane DŽona Barta posmatrali kao profesorske, Sakupljač DŽona Faulsa i serijal „Prva damska detektivska agencija” Aleksandra Mekol Smita tumačili kao profesorske kriminalističke romane, Kepeš-ciklus Filipa Rota, Stoner DŽona Vilijamsa i roman O lepoti Zejdi Smit uzeli za academic novel, Normalne ljude Sali Runi i Pravila privlačnosti Breta Istona Elisa smatrali univerzitetskim romanima, Tajnu istoriju Done Tart podveli pod campus murder mystery, a Kucijevu Sramotu i izvesna dela Dejvida Lodža i Vladimira Nabokova istovremeno smatrali profesorskim, univerzitetskim i akademskim romanima.

[5] „Kakvog sam Uzornog Čitaoca ja hteo dok sam pisao? Saučesnika, svakako, koji bi prihvatio moju igru. […] Međutim, istovremeno sam hteo, i to iz petnih žila, da se preda mnom uobliči čitalac koji bi, kad prođe kroz inicijaciju, postao moj plen, tačnije plen teksta, i mislio da ne želi ništa drugo do ono što mu tekst nudi” (Eko 2004: 467).

[6] Iako su nakon objavljivanja Da Vinčijevog koda u javnosti postojale polemike u vezi sa plagiranjem knjige Sveta krv, sveti gral, Umberto Eko još 2001, u članku „Kako se odbraniti od templara”, ističe da je ta knjiga „najbestidniji model alternativne istorije” i da je neiskrenost autora tako očigledna „da će se svaki čitalac koji je na to imun zabaviti kao da igra igru uloga” (Eko 2016: 287).

[7] U pitanju je citat Remboovog stiha iz Boravka u paklu.

[8] Iako je prevod romana Tajna istorija na srpski jezik u načelu dobar, primetni su nedostaci u prevodiočevom poznavanju antičke kulture – tako on Euripidovu tragediju, čiji naslov na engleskom glasi The Bacchae, ne prevodi kao Bahantkinje, niti kao Bakhe, već koristi Bahanalije (Tart 2004: 46), naslov apsolutno neutemeljen u srpskoj (niti u hrvatskoj) helenistici. Pored toga, on neretko upotrebljava neadekvatne amerikanizovane varijante antičkih naziva i književnih i filozofskih termina.