Autor: Prof. dr Goran Vasin
Svetozar Miletić je već tokom 1861. godine pisao da su Mađari rešili da pogaze načela na kojima živi slobodan i napredan svet i da ovakav stav Peštanskog parlamenta ne predstavlja ništa drugo nego put u otvorenu mađarizaciju nemađarskih naroda Ugarske. Miletić je posebno isticao da je negiranje istorijskih prava Srba neprihvatljivo dok Mađari insistiraju upravo na svom istorijskom pravu, protežući svoje državne ingerencije na Erdelj, Hrvatsku, Slavoniju i Rijeku, kao i na, Srbima posebno važnu, Vojnu granicu. Istovremeno, želje i zahtevi Srpskog sabora nisu naišli ni na kakav pozitivan odziv u Peštanskom saboru. U svojoj analizi Svetozar Miletić isticao je da Mađari ne čine većinu stanovnika Kraljevine da svoju netolerantnu državnu politiku stoga sprovode nametnutom, institucionalnom mađarizacijom, ne uzimajući uopšte u obzir ni osnovne činjenice, čak ni one da se Srbin nigde imenom Mađara ne može nazvati u koliko nije izdajica svog naroda.
U isto vreme, tokom avgusta 1861, u vreme proslave stogodišnjice rođenja Save Tekelije, došlo je do novog pokušaja uspostavljanja usaglašenog političkog delovanja između Srba i Mađara zahvaljujući prvenstveno zalaganju Miletića i njegovih pristalica u ovom pravcu. Poznat po delatnosti na Temišvarskom saboru, Tekelija je bio primer Srbina koji nije želeo da prihvati politiku Dvora, već je upravo suprotno tome među prvima krenuo u pokušaj pomirenja sa Mađarima i rešavanje srpskog pitanja u skladu sa načelima Ugarskog sabora. I Svetozar Miletić i Jakov Ignjatović osećali su važnost ovog momenta po srpsko-mađarske odnose. Miletić je pisao da je proslava idealna prilika da se reši pitanje saziva novog Crkveno-narodnog sabora, da se Matica srpska najzad premesti u Novi Sad, da se osnuje Pravni fakultet i ojača Srpsko narodno pozorište. On se lično kao gradonačelnik Novog Sada angažovao na organizaciji proslave. Shvatajući važnost ovog političkog momenta, odbijena je inicijativa patrijarha Josifa Rajačića da se proslava održi za Uskrs 1862. Na sednici Matice srpske, koja je imala centralno mesto u ovoj proslavi, vladika bački Platon Atanacković predložio je da se svetkovina održi u avgustu 1861, u Novom Sadu. Među zvanicama su se nalazili predstavnici Matice češke, Mađarske akademije nauka, Matice hrvatske, Arada, Temišvara, Hrvatskog sabora, ukupno 160 osoba. Pored atmosfere međusobnog uvažavanja i srpsko-mađarskog bratimstva ova proslava nije mogla da promeni suštinu spora dve međusobno suprotstavljene političke ideologije, ali jeste predstavljala važnu činjenicu za mađarsko nastupanje prema Bečkom dvoru koji je oduvek računao na nezadovoljstvo Srba prema Mađarima i njihovoj politici.
Povodom peticije poslanika Sremske županije Miletić se takođe obratio javnosti smatrajući da je politički prioritet da srpski zastupnici zahtevaju sazivanje novog Crkveno-narodnog sabora, pošto je patrijarška stolica upražnjena, i usvajanje zaključaka srpskog Blagoveštenskog sabora. Što se tiče Crkveno-narodnog sabora, broj civilnih poslanika morao bi se, po njegovom mišljenju, povećati sa 25 na 50. Pošto se Kongres (Crkveno-narodni sabor) obratio vladaru, smatrao je, ne mora se čekati odluka Mađarskog sabora, već vladar može uputiti zahtev Hrvatskom i Ugarskom saboru da se počne rasprava u postulatima Blagoveštenskog sabora. Skoro dve godine posle održavanja Blagoveštenskog sabora postavljena pitanja ostala su u potpunosti nerešena. Zahtevanja ovog Crkveno-narodnog sabora za priznavanje posebne teritorije, jezika i autonomije, naišla su na odlučno protivljenje mađarske političke i intelektualne elite, čija je politika bila duboko ukorenjena u stavu da u Ugarskoj može postojati isključivo jedan politički narod sa svim pravima koja iz tog statusa proizilaze. Rešavanje narodnosnog pitanja u narednim godinama potvrdilo je postojeće zaključke da je ozbiljniji sporazum Mađara i pripadnika drugih naroda suštinski nemoguć. Slična priča se ponovila na pitanju pripadnosti Srema, koja je u to vreme pokrenuta na Hrvatskom saboru. Nemogućnost rešavanja srpskih zahteva sa Blagoveštenskog sabora reflektovala su se i na sukobe između jerarhije i miletićevaca na Crkveno-narodnim saborima. Jerarhija, posle smrti patrijarha Rajačića, više nije imala dovoljno snage i autoriteta da predvodi srpski narod. NJena uloga u društvenom i političkom životu je sve više marginalizovana, dok je opasnost od srpskog raskola upravo stoga bila sve izvesnija. Izbor novog mitropolita-patrijarha dodatno je zaoštravao inače netrpeljive političke odnose između Srba u Monarhiji.
Vođa Srba liberala u Monarhiji pisao je o tome kako su Srbi 1848. probuđeni i da je tada truba slobode prenula Srbe: dokazali smo da znamo voevati bolje nego iko, ali kada dođe do mira neumemo to iskoristiti, tvrdio je Miletić. Krajnje kritički je pisao da srpske političke vođe godinama lutaju bez kompasa i prave ideje o očuvanju i obnovi nacije, a da je mali broj onih koji su posle mača znali da se uhvate i politike. Vlastela se odnarodila, naučnici i činovnici žive svoje živote − ostala je Crkva. Često se dešavalo da i patrijarh pogreši pa narodni život okrene u pogrešnom smeru. Mi imamo puno trgovaca, zanatlija, školovanih ljudi, i jaku srednju klasu, koja mora da izvrši obnovu snage narodne, bila je Miletićeva konstatacija. Delovi ovog teksta Svetozara Miletića predstavljaju suštinu njegove političke akcije kod prečana koja je bila usmerena na buđenje nacionalne svesti, na prvom mestu putem škola, a zatim jačanjem nacionalnih institucija na čemu je i sam radio kao u primeru Srpskog narodnog pozorišta ili Matice srpske. Pri tom je ostao duboko uveren da je glavna brana pomađarivanju i germanizaciji jačanje crkveno-školske autonomije, odnosno njeno preustrojstvo na novim liberalnim osnovama. Kod Miletića naročito možemo uočiti veliku potrebu za uvođenjem modernijih, građanskih, pa i šire evropskih modela življenja u srpsku sredinu, koja je često bila izvan glavnih tokova dešavanja u Beču ili Berlinu, Londonu. Liberali su upravo insistiranjem na rušenju starih, tradicionalnih, konzervativnih vrednosti srpskog društva tražili i promene u okvirima Srpske crkve u Monarhiji.
Ostavi komentar