SUDBINA SRBA U HRVATSKOJ

Slom Srpske Krajine

Autor: msr Srđan Graovac, istoričar

Formiranje Republike Srpske Krajine dogodilo se kao posledica raspada Jugoslavije i težnje srpskog naroda u Hrvatskoj da ostvari dva primarna nacionalna interesa. Prvi cilj bio je da se ne dozvoli ponavljanje istorije, odnosno, genocid nad Srbima kakav se desio u NDH, tokom Drugog svetskog rata. Sećanja na svirepe ustaške zločine, od pre samo pedesetak godina, krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina prošlog veka još nisu bila ni izbledela, a nova HDZ-ovska vlast svojom ekstremističkom politikom samo ih je oživljavala. Bujanje nacionalizma, šovinistički ispadi, promocija simbola iz vremena NDH, otpuštanje Srba iz državnih institucija, povratak bivših ustaša i ekstremnih nacionalista u zemlju, za Srbe je predstavljalo zlokobno predskazanje i upozorenje na to šta ih čeka. Pored zaštite golih života i garancije za opstanak na svojim vekovnim ognjištima, Srbi su u stvaranju RSK videli i način da ostvare svoj drugi primarni cilj. Odnosno, da ostanu u državnoj zajednici sa svojim sunarodnicima, u kojoj su do tada živeli gotovo 73 godine. Elem, raspad Jugoslavije po avnojevskim granicama značio je da će Srbi u Hrvatskoj protiv svoje volje biti izvedeni iz te jugoslovenske države. Samim tim, očuvanje Jugoslavije za njih je predstavljao prioritet prioriteta, što dokazuju sve odluke krajiških Srba donete tokom 1990. godine. Praktično od avgustovskog referenduma 1990. godine, preko Deklaracije iz Srba i formiranja SAO Krajine, pa do odluke o proglašenju nezavisnosti i pripajanju Jugoslaviji.

Suštinski, skoro svaka važnija odluka Srba u Hrvatskoj bila je iznuđena. Odnosno, dolazila je kao reakcija na separatističke težnje iz Zagreba. Pa čak i onda kada su krajiški Srbi određene poteze vukli pre vlasti u Zagrebu i kada je možda delovalo da su oni ti koji preduzimaju prvi korak, suštinski to nije bilo tako. Srbi su i tada reagovali u trenutku kada se znalo kakva će biti zvanična politika hrvatskih vlasti. Na primer, dan pre nego što je Hrvatski sabor usvojio novi ustav, kojim je Srbima oduzet status konstitutivnog naroda u Hrvatskoj, u Kninu je proglašena Srpska autonomna oblast Krajina. Referendum o autonomiji Srba u Hrvatskoj, takođe je raspisan pre ukidanja konstitutivnosti srpskog naroda u Hrvatskoj, ali onda kada se jasno znalo da će hrvatska vlast krenuti tim putem. Isto tako, Srpsko nacionalno veće (SNV) je još krajem februara 1991. godine donelo rezoluciju o otcepljenju od Hrvatske, da bi se u maju skupština Krajine izjasnila za ostanak u sastavu Jugoslavije. Međutim, ne smemo zanemariti činjenicu da iako je referendum o secesiji hrvatska vlast sprovela u maju 1991. godine, krajiški Srbi su već mesecima ranije znali da će do njega doći i kakav će biti njegov ishod. Samim tim i ta odluka o otcepljenju SAO Krajine bila je reakcija na jasan separatistički put koji su odabrale vlasti u Zagrebu. Na kraju, 19. decembra, kada se ujedinjenjem SAO Krajine, SAO Zapadne Slavonije i SAO Slavonije, Baranje i Zapadnog Srema, formira RSK, kao nezavisna i međunarodno nepriznata država, građanski rat je već uveliko započeo. Samim tim, za većinu Srba to je trenutak u kom su sve veze sa zvaničnim Zagrebom presečene i kada stvaranje nezavisne države Krajišnicima deluje kao jedina opcija.

Na početku rata, tačnije tokom 1991. godine, gotovo na svim frontovima nadmoć oružanih snaga RSK bila je očigledna. Nedostatak ratnog materijala onemogućio je značajnije ofanzivne akcije hrvatskih oružanih snaga, dok je uz podršku JNA krajiška vojska uspostavila kontrolu nad gotovo svim teritorijama na kojima su Srbi činili većinu. U takvim okolnostima hrvatska strana je krajem 1991. godine oberučke prihvatila mirovnu inicijativu pod pokroviteljstvom Ujedinjenih nacija (OUN). Američki diplomata i bivši državni sekretar Sajrus Vens posredovao je prilikom sklapanja Ženevskog sporazuma 23. novembra 1991. godine, a koji je predviđao prekid vatre, povlačenje JNA i raspoređivanje mirovnih snaga OUN na ratom zahvaćenim područjima Hrvatske. Sporazum su potpisali predsednici Srbije i Hrvatske, Slobodan Milošević i Franjo Tuđman, kao i jugoslovenski ministar odbrane Veljko Kadijević. Međutim, kako se sa primenom potpisanog sporazuma odugovlačilo, razgovori su nastavljeni i okončani u Sarajevu 2. januara 1992. godine takozvanim Sporazumom o implementaciji. Nakon toga usledilo je raspoređivanje mirovnih snaga (UNPROFOR), što nažalost nije zaustavilo rat. Naime, borbe su i dalje vođene, samo smanjenim intenzitetom i uz neprekidne međusobne optužbe za narušavanje primirja.

Period stagnacije na frontu, hrvatska strana je iskoristila kako bi značajno ojačala svoje borbene potencijale. Nastavljen je proces naoružavanja, organizacionog jačanja i popune oficirskim kadrom hrvatske vojske, kako bi što spremnije dočekala momenat konačnog obračuna sa snagama krajiških Srba. Sa druge strane, vreme nije radilo za vojsku RSK suočenu sa trošenjem postojećeg ratnog materijala i slabom popunom vojnih jedinica. Naime, nikako ne treba zanemariti činjenicu da demografska slika Srba u Hrvatskoj nije bila pogodna za jačanje ljudskih vojnih kapaciteta. Naime, veći deo Srba u Hrvatskoj živeo je u velikim gradovima, odakle su masovno proterani uoči i na početku građanskog rata, tako da ih je gro otišlo u SR Jugoslaviju ili inostranstvo. Na teritoriji RSK živeo je manji deo srpske populacije u Hrvatskoj i to većinom starije starosne strukture. Oficiri VRSK poput Mileta Mrkšića svedočili su o toj krajnje nepovoljnoj starosnoj strukturi vojnog kadra koji je predstavljao nerešivu enigmu za rukovodeće oficirske strukture krajiških Srba. Takođe, posebno opterećenje za VRSK predstavljala je nepovoljna konfiguracija terena. Tačnije, linija razgraničenja između VRSK i hrvatskih oružanih snaga protezala se na više od tri stotine kilometara, dok je dubina srpske teritorije bila tek par desetina kilometara, a na nekim mestima i manja. Taj širok i plitak front branilo je tek oko 30 hiljada boraca. Nasuprot njih, hrvatska vojska raspolagala je sa regrutnim potencijalom od nekoliko stotina hiljada vojnika. Samim tim, možemo zaključiti da je jedina prednost koju su Srbi imali na samom početku rata bila izrazita vatrena nadmoć, koja je postepeno anulirana. Velikim ulaganjem, za tri godine, Hrvati su uspeli da u naoružanju, a samim tim i broju vojnika, daleko nadmaše potencijale VRSK.

RSK se već 1994. godine našla u takvim okolnostima da samostalno nije imala dovoljno vojnih potencijala da se odupre nekoj opsežnoj hrvatskoj vojnoj operaciji. Samim tim, po logici stvari mirovno rešenje je trebalo da ima prioritet, kada govorimo o strateškom promišljanju političkog rukovodstva u Kninu. Doduše, bilo je to već jasno i 1992. godine kada je Republika Hrvatska postala nezavisna i međunarodno priznata država. Ulaskom u UN samo je potvrđena neupitnost njenih avnojevskih granica, dok je međunarodno priznanje RSK postalo samo fatamorgana. Međutim, za tih nekoliko godina rata, u javnosti krajiških Srba, stvoreno je takvo raspoloženje, da je sve sem pune nezavisnosti neprihvatljivo. Samim tim, čak i pomisao na reintegraciju RSK u Hrvatsku smatrala se gotovo bogohulnom. Slično raspoloženje bilo je i u strukturama političkog vođstva krajiških Srba, gde je Milan Babić polako gubio uticaj u odnosu na radikalnijeg Milana Martića. Martić, policijski inspektor iz Knina, proslavio se 1990. godine kada je imao vodeću ulogu u otporu kninskih policajaca vlastima u Zagrebu. Upravo se on našao na vodećoj poziciji u RSK u trenutku kada je poslednja šansa za mirovno rešenje građanskog rata u Hrvatskoj propuštena. Bio je to čuveni plan Zagreb-4 (Z–4), sastavljen pod pokroviteljstvom američkog ambasadora u Zagrebu Pitera Galbrajta.

Plan Z–4, dobio je ime po glavnom gradu Hrvatske gde je američki ambasador Galbrajt sa diplomatskim predstavnicima OUN, EU i Rusije radio na njegovoj izradi. Suštinski, ovaj plan trebalo je da predstavlja jedinstven predlog SAD, OUN, EU i Rusije za okončanje rata u Hrvatskoj. Na planu se radilo tokom 1994. godine da bi početkom 1995. godine bio prezentovan obema stranama. Suština tog mirovnog predloga svodila se na to da će Srbi u Hrvatskoj dobiti široku autonomiju. Srpska Krajina trebalo je da ima svoju teritoriju, svoja obeležja, svoju policiju, svoju valutu i nezavisan fiskalni sistem. Zvaničnici Srpske Krajine ne bi odgovarali zvaničnicima u Zagrebu, dok bi izvršna vlast Krajine bila predstavljena kroz instituciju predsednika. Nema sumnje da je ovaj plan suštinski podrazumevao mirnu reintegraciju RSK u Hrvatsku, ali uz široku autonomiju za Srbe. Međutim, lošiji deo plana po Srbe bio je to što se on odnosio samo na 11 opština u kojima su oni, po popisu stanovništva iz 1981. godine u SR Hrvatskoj, činili apsolutnu većinu. Na taj način teritorije koje bi dobile autonomiju predviđenu Planom 3–4, (Dalmacija, Lika, Kordun i Banija), ne bi bile teritorijlno povezane. Opština Slunj, ušla bi u potpunosti u sastav Hrvatske što bi tu Srpsku Krajinu preseklo na dva dela. Sem toga, Zapadna Slavonija, Istočna Slavonija, Baranja i Zapadni Srem takođe nisu bile obuhvaćene najširom autonomijom, već bi i one, uz niži stepen autonomije od Srpske Krajine, bile reintegrisane u Hrvatsku.

Suštinski, ovaj plan nije podmirivao maksimalističke zahteve ni jedne od dve sukobljene strane, što ga je u vreme kada je i u srpskoj i hrvatskoj javnosti dominirala isključivost, činilo neprihvatljivim. Tuđman, koji je sa planom upoznat od strane ambasadora „mini kontakt grupe“ u Zagrebu bio je razočaran njegovom sadržinom. Međutim, svestan da on dolazi od onih od kojih je zavisila hrvatska pozicija, a to su SAD, nije imao taj luksuz da ga decidno odbije. Uz izjavu da ga je „primio k znanju“ Tuđman je prihvatio Z–4, ali ne kao konačno rešenje nego kao platformu za dalje pregovore. Mada je hrvatski predsednik suštinski priželjkivao propast mirovnog procesa, što bi mu dalo odrešene ruke da se vojnim putem obračuna sa krajiškim Srbima. Sa druge strane, diplomate su sa planom upoznale i predsednika RSK Milana Martića, premijera Borislava Mikelića i ministra inostranih poslova Milana Babića. Martić je decidno odbio plan, a pokušaj stranih diplomata da preko Slobodana Miloševića u Beogradu utiču na krajiško rukovodstvo takođe je doživeo neuspeh. Predsednik Republike Srbije odbio je čak i da ih primi.

Postojala su još dva ozbiljna pokušaja da se Plan Z–4 oživi, ali bez rezultata. Prvi put je to pokušano nakon hrvatske operacije Bljesak u kojoj je Zapadna Slavonija zauzeta od strane Hrvatske vojske. Tokom te operacije stradalo je više od 280 Srba dok ih je gotovo 20 000 izbeglo. Međutim i prvi pregovori u Ženevi, ali i poslednji u predvečerje otpočinjanja hrvatske operacije Oluja, nisu urodili plodom. Suštinski, početkom avgusta već je bilo kasno, a poslednja šansa za mirovno rešenje bila je neposredno nakon Bljeska. Sem toga u krajiškom rukovodstvu nije postojala većinska podrška za plan koji bi podrazumevao reintegraciju Srpske Krajine u Hrvatskoj. Posebno se tome protivio onaj ko je imao najjači uticaj, predsednik RSK Mile Martić. Za razliku od njega, Babić je pokazao želju da se postigne sporazum, ali nije imao dovoljno snage da svoju strategiju nametne ostalima, a na prvom mestu Martiću. Hrvati su sa druge strane već uveliko bili spremni za opsežnu vojnu akciju i pregovarali su isključivo da bi pred svetom pokazali kooperativnost i time ojačali svoju međunarodnu poziciju, a ne zato što su stvarno želeli dogovor. Samim tim, ratno rešenje pitanja RSK ispostavilo se kao neminovnost.

Agresija hrvatskih snaga na RSK otpočela je 4. avgusta i nosila je naziv Oluja. Uz podršku NATO-a, koji je uništio PVO sistem, ratno vazduhoplovstvo i sisteme veze VRSK, nadmoćne hrvatske snage su za samo tri dana pod svoju kontrolu stavili gotovo celokupnu teritoriju RSK, izuzev Slavonije, Baranje i Zapadnog Srema. Na tako razvučenom frontu tridesetak hiljada slabije naoružanih krajiških boraca nije moglo pružiti ozbiljniji otpor neprijatelju čija brojnost je prelazila 160 hiljada dobro naoružanih vojnika. Sudbina RSK time je zapečaćena, a Tuđman je uspeo u nameri da ostvari svoj cilj, koji je javnosti postao dobro poznat iz prisluškivanih razgovora hrvatskog državnog i vojnog vrha na Brionima. Hrvatski predsednik je tom prilikom svojim oficirima rekao te sada već zlokobne reči, „Srbima treba zadati takve udarce da oni praktično nestanu“. Oko 2 hiljade Srba je ubijeno tokom Oluje, a preko 250 hiljada proterano. Bilo je to najveće etničko čišćenje u Evropi, praktično od završetka Drugog svetskog rata. Sudbina Srba u Hrvatskoj, inače vekovima unazad teška i stradalna, dobila je na taj način tragičan epilog. Snovi frankovaca, ustaša i drugih hrvatskih šovinista praktično su ostvareni devedesetih godina 20. veka.

IZVORI I LITERATURA

Vasilije Đ. Krestić, Genocidom do velike Hrvatske. Gambit: Jagodina, 2002.

Kosta Novaković, Srpska krajina: usponi, padovi, uzdizanja. Srpsko kulturno društvo „Zora“, Beograd, Knin, 2009.

Mile Dakić, Srpska Krajina: istorijski temelji i nastanak. Iskra, Knin, 1994.

Borisav Jović, Kako su Srbi izgubili vek: tragična sudbina Srba u zajedničkoj državi. Službeni glasnik, Beograd, 2016.

Momir Bulatović, Pravila ćutanja. Zoograf, Niš, 2005.

LJubodrag Dimić, Kako su sistematski uništavani Srbi u Hrvatskoj. Građanski rat u Hrvatskoj (1991–1995) : zbornik radova. 14, Referati sa Naučnog skupa povodom 100-godišnjice od osnivanja Kraljevine SHS sa posebnim osvrtom na temu Srpska Krajina u Jugoslaviji i Hrvatskoj (str. 255–258). Beograd, 2018.