Autor: msr Ognjen Karanović, istoričar
Samo nekoliko dana nakon vojnog puča od 27. marta, nemački general Edmund Vezenmajer, koji je bio Ribentropov „leteći ambasador za Balkan“, doputovao je u Zagreb, sa isključivim ciljem da Vlatku Mačeku koga je beogradski prevrat zatekao u Zagrebu, ponudi da sa svojom Hrvatskom seljačkom strankom (HSS), preuzme vlast u Hrvatskoj čim Nemačka napadne i raskomada Jugoslaviju. Vezenmajer je svom sagovorniku otvoreno rekao da je nakon vojnog udara i faktičkog obaranja Trojnog pakta od strane pučističke vlade generala Simovića, rat sa Kraljevinom Jugoslavijom postao neizbežan i da je samo pitanje dana kada će vojne operacije početi. Tom prilikom je savetovao Mačeku da ne prihvati Simovićev poziv da se vrati u Beograd gde ga je čekalo mesto potpredsednika vlade. Maček je, međutim, odbio saradnju sa Nemcima pod uslovima koji su mu bili predočeni, i nakon izvesnog kolebanja ipak odlučio da prihvati Simovićev poziv, pa je 4. aprila 1941. godine otputovao u Beograd gde je već 5. aprila učestvovao na sednici vlade kao njen potpredsednik. Stoga je Berlin odobrio italijansku alternativu sa Pavelićem. Odlučeno je da se odmah i bez odlaganja, čim prve nemačke trupe uđu u Zagreb, proglasi Nezavisna Država Hrvatska, i pozove da u zemlju iz emigracije u Italiji dođe Ante Pavelić. Sedmog aprila 1941. godine, nakon sednice jugoslovenske kraljevske vlade održane u hotelu „Evropa“ u Užicu, njezin potpredsednik dr Vlatko Maček, odlučio je da se vrati u Zagreb. To je motivisao potrebom da uovim kritičnim danima bude uz hrvatski narod. Ostavku na mesto u vladi nije podneo, odredio je ministra dr Juraja Krnjevića kao svog zastupnika tako da je i nakon što je Simovićeva vlada napustila zemlju (14. aprila), još izvesno vreme Maček smatran za njenog punopravnog člana. Desetog aprila 1941. godine nemačke trupe su ušle u Zagreb. Slavko Kvaternik, bivši austrougarski oficir, zajedno sa nemačkim generalom Vezenmajerom istog dana tokom prepodneva posetio je dr Mačeka i obavestio ga da će tog poslepodneva biti proglašena nezavisna hrvatska država. Pozvao je Mačeka, da kao najuticajniji političar u Hrvata, uprkos odbijanju da učestvuje u vlasti, pozove svoje članstvo i ceo hrvatski narod da sarađuje sa novom vlašću i da pomogne u održavanju reda i mira u zemlji, što je Maček jednom izjavom i učinio. Istoga dana u 16:10 časova na radio Zagrebu u prisustvu rečenog Vezenmajera (koga su u Berlinu docnije šaljivo nazivali babicom NDH), Kvaternik je pročitao proglas o uspostavljanju Nezavisne Države Hrvatske. Proglas je glasio: „Hrvatski narode! Božja providnost i volja našeg saveznika, te mukotrpna i višestoljetna borba hrvatskog naroda i velika požrtvovanost našega Poglavnika dr Ante Pavelića, te ustaškog pokreta u zemlji i inozemstvu, odredili su da danas, pred dan uskrsnuća Božjeg Sina, uskrsne i naša nezavisna hrvatska država. Pozivam sve Hrvate na kome god mjestu bili, a naročito sve časnike, dočasnike i momčad cjelokupne oružane snage i javne sigurnosti da drže najveći red i da smjesta zapovjedniku oružanih snaga prijave mjesto gdje se sada nalaze, te da cjelokupna oružana snaga smjesta položi zakletvu vjernosti Nezavisnoj Državi Hrvatskoj i njenom Poglavniku. Cjelokupnu vlast i zapovjedništvo cjele oružane snage preuzeo sam danas, kao opunomoćnik Poglavnika. Bog i Hrvati, za Dom spremni!“ Tokom Prvog svetskog rata Slavko Kvaternik je služio kao ađutant austrougarskog feldmaršala Svetozara Borojevića i bio nagrađen gvozdenim krstom za ratne zasluge. Krajem oktobra 1918. priključio se Narodnom vijeću Slovenaca, Hrvata i Srba koje je proglasilo ocepljenje od Ugarske formirajući Državu Slovenaca, Hrvata i Srba u kojoj će Kvaternik postati načelnik Generalštaba, a koja će se, nakon jednomesečnog trajanja, 1. decembra 1918. priključiti zajedničkoj državi pod imenom Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, (od 1921. Kraljevina Srba Hrvata i Slovenaca, a od 1929. Kraljevina Jugoslavija). U činu pukovnika penzionisan je već 1921. godine kao i dobar deo „nepouzdanih“ bivših austrougarskih oficira. Od tih oficira regrutovaće se 1941. godine skoro čitav komandni kadar domobrana, kao zvanične vojske NDH. Bio je oženjen Olgom Frank, ćerkom vođe Hrvatske stranke prava Josipa Franka iz koje će 1929. godine nastati ustaški pokret pa stoga ne čudi njegovo kasnije političko opredeljenje. Bio je jedan od osnivača ustaškog pokreta i bliski saradnik Ante Pavelića sa kojim je, budući da je ostao u zemlji, održavao konstantnu vezu nakon Pavelićeve emigracije. U NDH će sve do svoje smene i odlaska u Slovačku na lečenje početkom 1943. godine, nositi titulu „Vojskovođa“ i biti glavni Pavelićev saradnik.
Iako po imenu nezavisna, Pavelićeva država je suštinski bila kondominijum Trećeg Rajha i Italije. U vojnom smislu bila je podeljena na dve zone, nemačku i italijansku. Država nastala uz pristanak nemačkih i italijanskih okupatora i uz ponižavajuće uslove, bila je međunarodno priznata samo od država članica Trojnog saveza i njihovih simpatizera. Premda je uspostavljanje hrvatske države, nakon sloma Kraljevine Jugoslavije, u hrvatskoj javnosti bilo pozdravljeno, već prvi koraci ustaške vlasti doveli su do širokog narodnog razočaranja takvom NDH koja ne samo što se samim činom svog nastanka odrekla težnji za svojim istorijskim i etničkim teritorijama, nego je i bila autokratska država prepuna nasilja prema sopstvenom stanovništvu, najviše prema manjinskim etničkim zajednicama, poput Srba, Jevreja i Roma, i prema rodoljubivim Hrvatima koji su se uključili u partizanske redove kako bi se borili protiv stranih zavojevača, pa čak i prema onima koji nisu bili ni partizani ni komunisti poput članova predratne Hrvatske seljačke stranke, ako su se usudili da na bilo koji način kritikuju ustašku vlast i Poglavnikovu samovolju. Ante Pavelić je u Zagreb iz Italije stigao 15. aprila i istog dana položio zakletvu. Tako je uspostavljen ustaški režim u kome nije bilo mesta za druge političke partije. Sabor praktično nije funkcionisao, sastao se u samo tri zasedanja tokom 1942. godine i to 23−28. februara, zatim 10. aprila povodom obeležavanja prve godišnjice nastanka NDH i još jednom krajem novembra i posle toga više nijedanput do kraja rata. Okupljanje Sabora sa zastupnicima izabranim na poslednjim predratnim izborima, bila je puka politička igra Pavelića kako bi se dobila podrška svih struktura hrvatskog društva i njegova vlast predstavila javnosti kao tobože narodna i demokratska. Prema Rimskim ugovorima potpisanim između Musolinija i Pavelića 18. maja 1941. godine, ozvaničene su granice NDH, a takođe je odlučeno da NDH postane kraljevina na čelu sa kraljem iz vladajuće italijanske dinastije Savoja. Bio je to princ Aimone od Savoje vojvoda od Spoleta, koji je proglašen za hrvatskog kralja pod imenom Tomislav Drugi, čime je obezbeđen politički uticaj Italije i neka vrsta italijanskog protektorata. Istina taj „kralj Hrvatske“ nikada nije stupio na tle svoje kraljevine niti je za to pokazivao interes. Štaviše, nevoljno se prihvatio krune na nagovor svoga rođaka Viktora Emanuela italijanskog kralja, ali je sve propratio rečima: „Šta ja uopšte znam o Hrvatima?“ Padom Italije (1943) prestaće i njegova neslavna uloga u italijanskom vodvilju zvanom Kraljevina Hrvatska. NDH nije imala ustav niti je ustaška vlast imala nameru da ga donese. Zakonske odredbe o uspostavljanju države i njenom ustrojstvu potpisao je Pavelić, koji je nosio titulu Poglavnika, iako je prema Rimskim ugovorima suveren NDH formalno bio kralj Tomislav Drugi.
Ipak uprkos toj činjenici, Pavelić je u praksi bio neprikosnoveni vladar doduše samo u okviru koji su mu njegovi nemački i italijanski saveznici odredili i koji se nisu kosili sa njihovim interesima. Donosio je sve zakone: zakon o vladi, o Hrvatskom državnom saboru, o hrvatskoj državnoj zastavi, grbu i državnim pečatima, o državljanstvu, o podeli teritorija na župe, o Islamskoj vjerskoj zajednici u NDH, o tzv. Hrvatskoj pravoslavnoj crkvi, itd. U pripremanju zakona Paveliću su pomagali Zakonodavno povjerenstvo pri Poglavniku tokom 1941. i 1942. godine, Zakonodavni odjel Ministarstva pravosuđa i bogoštovlja u 1942. godini, Hrvatski državni sabor u 1942. i Državno vieće od 1942. pa sve do 6. maja 1945, odnosno do samog kraja postojanja NDH. Pavelić je u svojim rukama skoncentrisao i izvršnu vlast. Istovremeno je bio šef države i predsednik vlade. Tek od 1943. godine napušta mesto predsednika vlade ali i dalje imenuje ministre i određuje po svom nahođenju predsednika vlade. Nemci i Italijani suštinski su imali glavnu reč u spoljnopolitičkim, ekonomskim i vojnim stvarima. Pavelić ništa nije mogao da uradi u tim oblastima bez konsultacija, dogovora i odobrenja Berlina i Rima. Prve dve godine prošle su u očitom italijanskom političkom paternalizmu nad Pavelićem. Italijani su bili istinski gospodari u svojoj tzv. Drugoj zoni koja se protezala do nadomak Karlovca i Bihaća, a obuhvatala i grad Mostar pa sve do jadranske obale, dok su Prvoj zoni Nemci vodili glavnu reč. Preostale dve godine nakon pada Italije (septembar 1943−maj 1945) protekle su pod čvrstom kontrolom Nemačke, koja je preuzela čak i neke policijske poslove u NDH, a krajem 1944. godine i vojne. Kao i Italijani i Nemci nisu ozbiljno shvatali samostalnost NDH, nego su se na njene strukture oslanjali kao na pomoć svojoj okupaciji: na području NDH regrutovali su nacisti lokalno nemačko stanovništvo tzv. folskdojčere za svoje vojne potrebe, pa su na taj način formirali čak 5 divizija pod zapovedništvom nemačkih oficira i uz nemački kao jezik komandovanja. Te folksdojčerske divizije bile su angažovane protiv sve snažnijih nadiranja partizanskih jedinica. Uz sve to, već od pada Italije osnovana je od mladih folksdojčera policija koja je imala oko 3000 pripadnika i bila pod neposrednom kontrolom Berlina. Troškovi vojnih divizija i folksdojčerske policije bili su namirivani iz budžeta NDH. U NDH se u ime nemačkog Vermahta od njenog nastanka pa do kraja septembra 1944. nalazio general Edmund Glajze fon Horstenau na funkciji opunomoćenog generala za Hrvatsku, koji je praktično bio vojni guverner. Komandant nemačkih trupa u Hrvatskoj bio je general Liters koji je odgovarao neposredno fon Horstenauu. Veliki uticaj na Pavelićeve političke odluke imao je nemački poslanik u Zagrebu, Zigfrid Kaše. Kaše je, za razliku od vojnog komandanta fon Horstenaua bio izuzetno naklonjen ustaškoj vlasti, pa je često od svog pretpostavljenog, ministra spoljnih poslova, Rajha Joakima fon Ribentropa, primao iz Berlina oštre kritike zbog popustljivosti prema Paveliću.
Pavelić i njegove ustaše imale su stvarnu vlast, kako smo napred istakli, samo u oblastima koje se nisu kosile sa interesima okupatora, dakle u oblasti unutrašnjih odnosa poput privrede, zdravstva, prosvete i kulture, verskih i etničkih pitanja. Iako je formalno vodila spoljnu politiku, i imala svog ministra spoljnih poslova, NDH je tu politiku morala da vodi isključivo na način koji je odgovarao njenim zaštitnicima i osnivačima, italijanskim i nemačkim saveznicima. Čak i kad su interesi NDH bili ugroženi od tih istih saveznika, a takvih slučajeva nije bilo malo, ustaška vlada bi ćutke prelazila preko takvih njihovih postupaka. Da je ovo bila činjenica svedoče brojni primeri od kojih je nakarakterističniji onaj kada se NDH najzad odvažila da protestuje: naime, povodom ubistva više desetina hrvatskih civila u Sinju i Poljicama od strane nemačke divizije Princ Eugen, vlada NDH odnosno njen ministar spoljnih poslova Stijepo Perić 12. aprila 1944. godine uputio je oštro intoniranu protestnu notu Berlinu u kojoj pored ostalog stoji da su njemački vojnici počinili veliki zločin ubijajući nevin hrvatski živalj i da hrvatska državna vlada traži objašnjenje toga čina i ispriku njemačkih vlasti. Iz berlinske Vilhelmštrase Periću je ekspresno odgovoreno da se ovakvim tonom ne može komunicirati sa Velikonemačkim Rajhom i da Hrvatska mora znati svoje mesto kao i to ko je njezin stvoritelj i zaštitnik. Nota je naravno odbijena, a Paveliću je sa najvišeg mesta saopšteno da ubuduće vodi računa o načinu obraćanja njegovih diplomatskih službenika. Pavelić je nakon lekcije iz Berlina odmah smenio ministra Perića. Toliko o nezavisnosti Nezavisne Države Hrvatske.
Politika Nezavisne Države Hrvatske prema nacionalnim manjinama i protivnicima režima je bila određena u manje od prvih mesec dana njenog postojanja donošenjem dva zakona. Prvi zakon donet je 17. aprila 1941. godine kojim se propisuje da su osobe koje uvrede hrvatsku naciju krive za veleizdaju, a jedina kazna za to je bila smrtna. Drugi važan datum je 30. april kada je donet rasni zakon po kojem svi Jevreji moraju da oko ruke nose žutu traku. Jedan od vodećih ideologa ustaškog pokreta i ministar u vladi NDH, Mile Budak, u govoru 27. juna 1941. sažeo je ta dva zakona u dve monstruozne rečenice: „Hrvatski se narod mora očistiti od svih elemenata koji su za taj narod nesreća, koji su tomu narodu tuđi i strani, koji su taj narod tijekom stoljeća gurali iz jednog zla u drugo. To su naši Srbi i Židovi“. Dok su prema većini nehrvatskog stanovništva – Srbima, Jevrejima, Romima, primenjivane oštre mere terora, deportacije, represije i diskriminacije, nemačka nacionalna manjina koja je živela mahom u Slavoniji bila je povlašćena, što je bilo osigurano nizom zakona i propisa. Zakonom donesenim 30. oktobra 1941. Nemcima se priznaju neograničena prava na upotrebu nemačkog jezika i nemačke zastave u NDH. U Hrvate su istovremeno ubrajani i bosanskohercegovački muslimani, koji su smatrani u rasnom pogledu najčistijim delom hrvatskog naroda, cvijetom hrvatstva kako se izražavao Pavelić, zbog, kako je tvrdio, relativne izolacije od stranih utjecaja tokom povijesti. Hitler je naročito podsticao Pavelićevu politiku etničkog čišćenja. Osim Jevrejskog pitanja koje se moralo rešiti što je bila nacistička fiksacija prvog reda, pitanje Srba koji su činili trećinu stanovništva u NDH (u Bosni i na teritoriji današnje Hrvatske) Hitler je ostavio Paveliću na volju. Nakon proglašenja NDH izbilo je nekoliko srpskih pobuna. Prvo oružano suprotstavljanje vlastima NDH dogodio se u Gračacu još za vreme trajanja napada sila osovine na Jugoslaviju, 12. aprila. Na ovu pobunu hrvatski i bosanski komunisti nisu imali nikakav uticaj, već isključivo Srbi pod vođstvom nekolicine starojugoslovenskih žandarma. Ustaški režim je vodio izuzetno agresivnu politiku prema Srbima kojima u NDH nije dozvoljeno da se bave javnim poslovima (advokatskim na primer), a morali su da napuste posao u državnoj službi. Već 25. aprila 1941. zakonski je zabranjena upotreba ćiriličnog pisma. Počele su masovne deložacije i hapšenja Srba, pljačke njihove imovine, a po selima paljevine kuća i uzurpacije imanja. Doneta je i odredba po kojoj se Srbi imaju kretati Zagrebom samo danju i da se moraju preseliti iz centralnih delova grada.
U prve dve godine postojanja NDH, u Srbiju je, uz nemačku saglasnost, proterano oko 175.000 Srba. Računa se da je samo u logoru Jasenovac smrtno stradalo oko 50.000 Srba, što civila, žene i dece, što partizana, ali i četničkih ustanika iz Dalmacije. Više desetina hiljada Srba je ubijeno u drugim ustaškim logorima poput Jadovna i Stare Gradiške. Uporedo s deportacijama Srba, ustaške vlasti su počele kampanju njihovog fizičkog uništenja. Prvi masovni zločin dogodio se u pokraj Bjelovara 28. aprila 1941, gde su ustaše streljali između 184 i 196 bjelovarskih Srba. Usledili su masakri u i drugim većinskim srpskim mestima; 15 viđenijih Srba iz Banjaluke, među kojima i episkop Platon Jovanović, streljani su 5. maja. Već u junu ustaše odvode poznate i ugledne građane srpske nacionalnosti kao i hrvatske komuniste u internaciju po raznim logorima širom NDH. Većina tih ljudi će stradati u logoru Jadovno koji je osnovan u Lici krajem juna. Za nešto manje od dva meseca funkcionisanja, logor Jadovno, kao i njegove okolne jame postaće mesto velikih ustaških zločina. Za samo dva meseca od kraja juna do kraja avgusta 1941. ubijeno je 13.000 logoraša, uglavnom Srba, od ukupno 24.000 koliko je ubijeno u logorskom sistemu Gospić – Velebit – Pag čiji je Jadovno bio deo. U oblasti oko Donjeg Lapca tačnije u selu Suvaja u opštini Srb, 1. jula 1941, ubijena je 161 osoba srpske nacionalnosti, a od toga je bilo 70 dece do 15 godina. Sledećeg dana ustaše su se okomile na selo Osredci gde su za dva dana, 2. i 3. jula, ubili 32 osobe. 3. jula u selu Bubanj, prema ustaškom izveštaju, ubijene su 152 osobe, a prema popisu su utvrđene 83 žrtve. Takođe, tog istog dana ustaški odred premešta 53 osobe iz sela Nebljusi u Boričevac koje potom likvidira nad jamom. To znači da je 5% stanovništva Donjeg Lapca bilo likvidirano u svega par dana, dok su okolna sela bila spaljena. Ubrzo je ustaška politika terora (maltretiranja, progoni, masovna ubistva, rasni zakoni, prisilna pokrštavanja) pojačala otpor kod lokalnih Srba i dovela do masovnijeg ustanka. Prema Slavku Goldštajnu, među hrvatskim partizanima krajem 1941. bilo je otprilike 77% Srba i 21,5% Hrvata. Veći deo hrvatskih Srba priključio se partizanima, dok se manji deo uglavnom sa tromeđe Like, Bosne i Dalmacije priključio rojalistima i ekstremnim nacionalistima, četnicima. Dana 28. juna u istočnoj Hercegovini je izbio tzv. Vidovdanski ustanak kao reakcija na teror ustaša nad Srbima.
IZVORI I LITERATURA
Novak, Viktor (1986). Magnum Crimen: Pola vijeka klerikalizma u Hrvatskoj (PDF). Beograd: Nova Knjiga.
Simić, Sima (1958). Prekrštavanje Srba za vreme Drugog svetskog rata. Titograd: Grafički zavod.
Paris, Edmond (1961). Genocide in Satellite Croatia, 1941–1945: A Record of Racial and Religious Persecutions and Massacres. Chicago: American Institute for Balkan Affairs.
Andrić, Aleksandar (2015). Istorija Srba od 1918. do 2012. Beograd. ISBN 978–86-6289-051-1. Arhivirano iz originala na datum 17. 06. 2016. Pristupljeno 19. 05. 2016.
Mirković, Jovan (2014). Zločini nad Srbima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj – fotomonografija / Crimes against Serbs in the Independent State of Croatia – photomonograph. Svet knjige, Beograd. ISBN 978-86-7396-465-2.
Ostavi komentar