Struktura politike i teorije o državi

Autor: dr LJubiša Despotović

1. STRUKTURA POLITIKE: Politi, Politiks, Polisi

Strukturu politike možemo odrediti kao višeslojnu predmetnu segmentaciju politikološke analize gde se glavni fokus usmerava da pojedine važve aspekte njenog funkcionisanja a sve u zavisnosi od toga koji sloj ove kompleksne ljudske delatnosti želimo da analiziramo i istražimo. Stoga strukturu politike možemo posmatrati kao kontekstualnu analizu političke vlasti, političke moći, političkih vrednosti, političkih potreba, političkih interesa, političkih ciljeva i političkih sredstava, dok neki politikolozi u taj niz ubajaju i političke nada (očekivanja). Zbog toga ćemo čitavu ovako kompleksnu političku strukturu posmatrati preko razuđene pojmovne trijade ‒ Politi, Politiks, Polisi, koja nam dolazi iz bogatog političkog iskustva Velike Britanije i engleskog jezika, koji je imao jasnu potrebu da razloži složenost moderne političke fenomenologije i učini je spoznajno razumljivijom i metodološki eksplikativnijom.

Politi

Politi izražava složene institucionalne aspekte politike, kao na primer: ustav i politički poredak, političke institucije, politički sistem, političke izbore, pravno zaštićen korpus ljudskih prava i sloboda, tip ili vrstu političke kulture, političku tradiciju, državu i njene političko-pravne funkcije i sl. Ovaj aspekt politike u bitnom utiče na izgradnju političke volje i konstituisanja političkog prostora u kome deluju drugi aspekti ili dimenzije politike. Politiks i Polisi se uvek ostvaruju unutar ovako definisanog institucionalnog okvira politike. Stoga se Politi ispoljava na trojaki način:

a) prvo, kroz ustav koji reguliše organizaciju i međusobne osnose državnih organa vlasti, kroz tzv. horizontalnu i vertikalnu organizaciju vlasti;

b) kroz druge sistemske zakone koje država donosi preko parlamenta a koji regulišu odnose u institucionalnom segmentu političke vlasti (vlade kao nosioca izvršne vlasti, parlamenta kao nosioca zakonodavne vlasti, sudskog sistema vlasti, izbornog sistema i sl.)

v) kroz jasno kodifikovan korpus društvenih normi i običaja koji oslonjeni na bazični sistem vrednosti određuju odnose u društvu u tzv. političkom saobraćaju i političkoj komunikaciji odnosno preovlađujućim javnim diskursima. Čitava struktura ovih odnosa regulisana je u stvari preko tipa dominantne političke kulture koja vlada javnim prostorom, kao i preko ustaljenih političkih obrazaca koji definišu suštinu i kvalitet odnosa jedne političke zajednice. Dakle, „Politi utiče na izgradnju političke volje i na prostor za delovanje drugih dimenzija politike“ (Stepanov: 39).

Politiks

Politiks izražava proceduralne aspekte politike, političke interese, političke konflikte, političke kompromise, politički legitimitet, političku moć i sl. Ovaj pogled na politiku stoga metaforički treba posmatrati kao jednu vrstu političke arene u kojoj se odvija javni život politike. U takvoj političkoj areni dolazi do sukobljavanja političkih interesa i tvrdih jezgara političke moći koji nastoje da celoj političkoj zajednici nametnu svoje viđenje politike koje je usklađeno sa njihovim interesima. U ovoj dimenziji politike vrše se pokušaji zadobijanja političkog legitimiteta kroz kompromisima vođenu političku akciju moćnih. To je prostor politike u kome se stiče ili gubi realna politička moć, bez obzira na trenutnu političku poziciju u strukturama vlasti ili opozicije. To je surovi politički prostor gde se nameće politička volja jačih ili veštijih igrača u političkoj areni. Baš kao što se to nekada realno dešavalo u pravim takmičarskim arenama Staroga Rima.

„Oblici i način sticanja moći kao i očuvanje moći posebno su značajni u demokratskim, odn. responzivnim sistemima, zbog čega demokratija predstavlja suptilnu političku formu vladavine… U autoritarnim sistemima Politiks je redukovan na politički imperativ monističkog faktora koji isključuje politički kompromis raznih političkih opcija i subjekata“ (isto: 40).

 Polisi

Polisi predstavlja „normativne predstave o sadržaju politike“ ili kakva bi politika trebala da bude. Ona ispoljava jasnu predstavu o tome kakve bi trebale da budu javne politike koje nužno moraju da štite i ovaploćuju tzv. javni interes građana u političkoj zajednici. Polisi je u stvari način postupanja političkih subjekata u političkom polju koji smo prethodno metaforički označili kao političku arenu. U njenim okvirima se formiraju transparentni kriterijumi za tzv. dobru ili lošu politiku, odnosno politiku koja je u službi realizacije javnog interesa građana ili je njen maligni patološki deformitet. Ona obuhvata političke subjekte u koje ubrajamo: građane, birače, političke partije, društvene pokrete, razne oblike civilnih inicijativa građana, lobi grupe ili grupe za pritisak i sl. U njenom okviru se definišu politički programi političkih subjekata kao neka vrsta ponude građanima ali i jasan plan i program delovanja, ukoliko neko od političkih subjekata dobije poverenje građana, bilo u vršenju same vlasti bilo u njenom kontrolisanju kroz razne oblike protektivne funkcije civilnog društva. To je i neka vrsta jasnog popisa političkih zadataka koji treba da se realizuju ukoliko su kao politički ciljevi dobili podršku građana, odnosno, kao neka vrste građanske obligacije s jasnim obavezama njenih potpisnika. „Ponekad je veoma teško praviti jasnu razliku između termina Politiks i Polisi, zbog toga što se njihova značenja u životu prepliću i spajaju.“ (isto:41)

Sva tri aspekta politike čine neodvojivo jedinstvo realne političke prakse, ali su ovde izložena na prezentovani način kako bismo olakšali naše teorijske uvide u samu suštinu politike kao takve i forme njenog pojavnjivanja i upražnjavanja. Dakle, reč je pomoćnom teorijskom modelu preko koga nam je lakše da spoznamo njena tri bitna aspekta pojavljivanja i funkcionisanja. Time totalitet same politike nije narušen niti naša svest o tome da je u realnom političkom životu ove aspekte moguće praktično razdvajati.

2.TEORIJE O DRŽAVI

Pre nego li izložimo osnovne teorije o državi kroz njihova elemenatarna shvatanja, neophodo je da se makar i za kratko podsetimo na neka od njenih glavnih obeležja kao pravnog i političkog entiteta koji se u suštinskom smislu razlikuje od društva. Nekada je pojam države u srednjem veku imao različite nazive. Stoga što se država u modernom smislu reči konstituisala polako i fazno, pa su srednjovekovni oblici koji su obavljali deo njenih sadašnjih funkcija bili određujući u dobijanju takve entitetske markacije. Na primer: societes civilis, res publika, politic body ili pak guter polizei. Osnovno svojstvo države je da je ona organizacija sui generis i kao takva se razlikuje od svih drugih društvenih organizacija, osobito po tome što pojedinac ne može da iz nje istupi, odnosno izađe. Činom svoga rođenja on postaje državljanin neke države i to ostaje do kraja svog života čak i ako postane državljanin neke druge države. Za razliku od ostalih društvenih organizacija čije članstvo je uglavnom dobrovoljno, u slučaju države ono je obavezno i dobija se po pravnom automatizmu činom rođenja. Upravo zbog toga država je isntitucionalizovano posredovanje između mnoštva interesa i promoter opšteg karaktera ‒ interesa svih i svakoga (Rosoovo razlikovanje opšte volje od volje svih).

Država je trajna ustanova i nužna asocijacija koja ima kontrolu nad svim drugim dobrovoljnim asocijacijama i udruženjima. Jedino država ima monopol na tzv. legitimnu primenu fizičke sile u sprovođenju prava i propisa koje sama donosi. Upravo je država pravna i politička forma kroz koju se preko njenih institucija i kroz horizontalnu i vertikalnu organizaciju vlasti vrši sama politička vlast. Upravo stoga ona organizuje i reguliše javni život i javi interes građana. A ona to vrši kroz stabilan sistem od većine prihvaćenih društvenih vredosti i propisanih normi i pravila.

Na planu međunarodnih odnosa država je njen glavni subjekt i suvereno telo definisano i priznato kroz stalno stanovništvo, definisanu teritoriju (omeđenu međunarodno priznatim granicama), te legalnom i legitimnom vlašću priznatom od drugih međunarodnih subjekata.

Upravo zbog svega gore konstatovanog, a da bismo kompletirali naše uvide o njoj, neophodna je kratka rekapitulacija osnovnih teorija o državi, njenim elementima, organizaciji, funkcijama i sl. Stoga njihova uslovna podela može da se svede na klasične i savremene teorije.

Klasične teorije zastupaju stanovište o konstitutivnim elementima države kao minimalnog uslova da se o njoj može govoriti kao o državi. Stoga one smatraju da svaka država mora imati (posedovati) u svom korpusnom sklopu tri elemeta: teritoriju, stanovništvo (narod, građane) i suverenitet.

a) teritorija države predstavlja u najjednostavnijoj formulaciji područje omeđeno međunarodno priznatim granicama jedne države na kojoj se prostire njena vlast odnosno njena suverenost. To je jasno određen državni prostor njene suverene jurisdikcije nad građanima i teritorijom, nad kojim nijedna druga država nema pravo spoljašnjeg mešanja u bilo kom smislu. Pravni sistem države jedini je sistem zakonskih normi koje se suvereno sprovode na njenoj državnoj teritoriji, u koji su uključeni i propisi iz međunarodnog prava drugih država ali samo onda kada ih je dotična država slobodno prihvatila u svoj pravni sistem sklapanjem i ratifikovanjem međunarodnih ugovara, bilo bilateralnim sporazumima bilo multilateralnim ugovorima ili pak prihvatanjem međunarodnih konvencija i sporazuma, čime i te norme postaju deo pravnog poretka države koja ih prihvata.

b) stanovništvo jedne države čine ljudi (građani) koji se nalaze na njenoj državnoj teritoriji i koji su podvrgnuti njenoj državnoj vlasti i kao takvi dužni su da poštuju njen pravni i politički poredak. Činom rođenja svaki građanin na toj državnoj teritoriji stiče pravo državljanstva i time se upisuje u njene državljane sa svim pravima, slobodama ali i obavezama koje iz tokvog statusa proizilaze.

v) suverenitet je pojam koji ukazuje na suštinu svake države, a podrazumeva da je državna vlast vrhovna iznutra, a nezavisna prema spolja. Suvrenost kao takva ima svojih nekoliko veoma bitnih atributa, ona je neograničena, neotuđiva, neprenosiva i nedeljiva, što jasno implicira shvatanje da je državna vlast kao konzument tako shvaćene suverenosti apolutna i trajna dokle god kao takva postoji određena država.

Savremne teorije države koje su uglavnom u temporalnom smislu nastale u 20. veku, pokušavaju da ukažu na neke takođe važne segmente njenog funkcionisanja i organizacije.

Neoliberalne teorije države nastale su u okrilju tzv. nove desnice kao njihovo stanovište koje pokušava da izvrši neku vrstu redefinicije države (R. Nozik, S. Hajek i dr.) i njenih funkcija a sve u kontekstu tada vladajućih diskursa neoliberalizma, kako u oblasti ekonomsko-finasijskih paradigmi, tako i području politike i političkih vrednosti koje su brutalno nametane kao vladajući politički obrasci. Ova škola mišljenja nametala se još od šezdesetih godina prošlog veka i poznata je i kao tzv. čikaška škola, u jasnoj nameri da promeni do tada vladajuću paradigmu kenzijaskog shvatanja države i društva oličenog u modelu tzv. države blagostanja. Oni nastoje da osmisle novu ideološku potku promena u sveri ekonomsko-finasijskih odnosa favorizujući interese bogatih slojeva i odričući sve vrednosti kenzijanizma. Kada se jednom te promene dese u ekonomskoj osnovi proizvodnje i potrošnje života ni sama država sagledana kroz njene funkcije neće ostati netaknuta, naprotiv. Pristalice ove škole državu vide potuno u skladu sa svojim ekonomskim predstavama, kao neku vrstu političkog tržišta sa stranom ponude i stranom potražnje. Doživljaj države je doktrinarno shvaćen kao neka vrsta ekonomskog preduzeća kome je isključivi cilj uvećanje profita (budžeta) ali se taj profit stiče na račun većine siromašnih građana jer su interesi bogatih elita ostali pravno i politički potpuno zaštićeni. U doktrinarnom sklopu ove teorije moguće je prepoznati jasno izraženu tzv. liberalnu trijadu preko koje je moguće potpuno jasno sagledati suštinu njenih zahteva o ustrojstvu sveta kapitala koji države mora da prati. Reč je o tri procesa koja su nužno pratila tranzicione tokove iz kenzijanskog modela društva blagostanja na Zapadu ili socijalističkih društava na Istoku u dominantan neoliberalni model organizovanja nakon sprovedene tranzicije. To su: 1. privatizacija svega što se privatizovati može, uključujući državnu i društvenu svojinu; 2. deregulacija propisa koja se ima sprovesti kada veći deo svojine postane privatan, jer novi pravni ambijent ne samo da mora da ide na ruku velikim vlasnicima kapitala, već i da im pravno garantuje nesmetanu penetraciju u vitalno tkivo tzv. opasnih klasa i njihovo dalje pljačkanje, i 3. smanjenje troškova kojim se pravdaju masovna otpuštanja bilo radnika bilo službenika i njihovo izvođenje na surovo tržište rada i otvaranje novog ciklusa elementarne borbe za egzistencijalni opstanak.

Pluralističke/neopluralističke teorije države svode državu na vladu kao nosioca izvršne vlasti, a njenu delatnost ‒ politiku kao lanac reakcija na socijalne i političke inpute koji stižu ka njoj iz njenog ekonomskog, socijalnog i političkog okruženja. Među glavnim zastupnicima ovih teorija uzimaju se R. Dal i H. Lasvel. Po njima država u obliku svojih organa izvršne vlasti, pre svega, komunicira sa liderima interesnih grupa kao nosiocima društvene moći i sa njima pravi interesne dogovore. Neposredniji kontakti s takvom vrstom interesnih grupa posledice i njihovim favorizovanjem u smislu odobravanja raznih vrsta državnih „privilegija“, kao što su sklapanje poslovnih aranžmana, dobijanje subvencija, povoljnog kreditiranja i sl. u odnosu na ostale delove društva sa kojima nema takvu vrstu neposredne komunikacije i dogovora.

Neoveberijanske teorije države pored isticanja klasičnih veberijanskih odlika državne birokratije (administacije) kao što su obrazovanost, racionalnost, stručnost, efikasnost i sl. insistiraju na konceptu razvojne države koja se konstituiše na tri važna postulata: 1. autonomiji države, shvaćene kao bitnog uslova njene nepristrasne uloge u redistribuciji kako pravde, tako i društvenih dobara; 2. razvoj njenih sveukupnih kapaciteta kako bi mogla da bude efikasna u tom poslu i 3. jačanje njene snage u smislu mogućnosti opsluživanja potreba i interesa celokupnog društva čiji je koncentrisani oblik legitimne moći. Čitava ova teorija zasnovana je na unapređenju Veberovih shvatanja o funkcijama države a osobito na načelnom stavu da država nije (ne sme da bude) parazitski organizam na telu društva, već upravo suprotno ‒ da njena snaga i funkcionalna važnost leži (počiva) u njenoj efiksnoj organizacionoj i racionalnoj delatnosti koja je usmerena kao razvoju društva i zadovoljenju njegovih potreba, a ne u samoj vlasti i koncetraciji nelegitmne moći njenih nosilaca. Država je stavljena u funkciju rešavanja društvenih problema i zadovoljenja njegovih naraslih potreba i van toga nema odviše funkcija ni smisla. Upravo suprotno neoliberalnoj teoriji, neobeberijanci smatraju da tržište ne može da stvori povoljne uslove za razvoj društva, već to može jedino na ispravan način shvaćena država.

Teorije o državi blagostanja izražavaju moderan stav u kojoj država predstavlja institucionalizovani kompromis klasnog dogovora u društvu. Ovakav koncept okrenut je zadovoljenju maksimuma socijalne pravde koji je posledica tzv. klasnog kompromisa rada i kapitala, pri čemu i jedni i drugi treba da budu zadovoljni suštinskim obeležjima takvog kompromisa. On bi trebao da sferi rada garantuje minimalne ekonomske uslove u kojima je zagarantovan njihov egzistencijalni status, zaštita političkih i sindikalnih prava, izbegavanje masovne nazaposlenosti, ostvarivanje racionalnog obima participacije u zadovoljenju njihovih kulturnih, obrazovanih i zdravstvenih potreba i drugih važnih socijalnih interesa. Istrovremeno osnovni interesi kapitala za sticanje profita kao glavnog mehanizma kapitalističke proizvodnje i potrošnje života ne bi ničim bili ugroženi.

Neomarksistička struja pritom sasvim opravdano ukazuje na modernu krizu legitimiteta savremene kapitalističke države i izmeštanje te krize iz sfere ekonomskih odnosa u prostor državnih institucija i njenih funkcija, koje se sve više stavljaju u funkciju zaštite interesa krupnog kapitala, finansijkog monopola i transnacionalnih korporacija, intezivirajući tzv. državni intervencionizam upravo u korist prethodno definisanih subjekata. Funkcionalistička struja pak insistira na po njima osnovnoj funkciji države koja treba da upravlja krizama koje generiše kapital i tzv. trižište. Ona treba da se prevashodno bavi sledećim poslovima: 1. zaštitom ustanovljenog poretka; 2. promocijom kapitalističke akumulacije i 3. proizvodnjom legitimiteta, jer svojim funkcijama zadire u celukupnu složenu strukturu društva. Osnovna namera tako ustanovljene državne vlasti je skrivena, ali ipak jasno detektovana kao namera da organizuje vladajuću a dezorganizuje potčinjenu klasu koristeći se oprobanim sredstvima društvene manipulacije kao što su: obrazovanje, religija, mediji i sl.

Neokorporativistička teorija države insistira u okvirima svog teorijskog diskursa na uključivanju ekonomskih aktera raspoređenih u razne korporativne oblike reprezentacije koji će kroz međusobni dijalog, a uz posredničku ulogu države (kroz njenu posredničku ulogu medijatora), doći do usaglašenog modela društvenog dogovora shvaćenog kao najbolji mogući oblik socijalnog kompromisa. Reč je zapravo o tri bitna političko-ekonomska partnera: 1. poslodavca kao glavnog predstavnika kapitala, 2. sindikata kao glavnog reprezenta sfere rada i 3. države koja preko pre svega vlade igra odlučnu ulogu medijatora, dakle, egzaktnog primera oblika tripartitnog korporativizma.

U sklopu ove teorije možemo prepoznati dva oblika korporativizma ‒ državni i društveni:

1. državni korporativizam nastaje uglavnom u ekonomski i politički nerazvijenim društvima u kojima država u sebe inkorporira institucije građanskog (civilnog ) društva i koristi ih kao instrumente ostvarivanja svoje dominacije. Reč je o političkom poretku u kome je civilno društvo zakržljalo i nerzvijeno, u kome civilni oblici delovanja nisu sposobni da se izbore sa svemoćnom sferom političke moći zaogrnute u institucionalni poredak države.
2. društveni korporativizam po pravilu nastaje u razvijenim društvima u kojima se uporedo razvija državni poredak sa svojstvenim mu intervencionizmom i paralelni poredak civilnog društva sa interesnim grupama kao sistemska protivteža institucijama moći države. Takav poredak može da poluči izvesnu ravnotežu i proiznese saradnju oba poretka mnogo više negoli njihove sukobe ili dominaciju države kao polja koncentrisane političke moći koja nekada deluje kroz institucionalni poredak, a vrlo često i mimo njega.

Suština ovako shvaćenog korporativizma leži u aktivnoj poziciji građanskih grupa i inicijativa (korporacija) u kreiranju političkih odnosa u društvu koja se vrši kroz saradnju sa sve moćnijom državom. Osnovni cilj jednih i drugih jeste povećanje upravljivosti čitavog sistema političkih odnosa koji uključuju i ekonomsko-finansijske tokove, ali i sveukupnog demokratskog razvoja društva. Ovakav sistem odnosa naziva se korporativnim jer insistira na korporativinom identitetskom reprezentovanju interesa a ne na atomatizovanoj ulozi autarhičnih pojedinaca koji kao građani ne bi imali tako moćan kapacitet za pregovaranje i odbranu svojih legitimnih interesa. (Stepanov: 46‒56).

Literatura:

R. Stepanov (2008). Uvod u politiku i politički sistem. Novi Sad: Filozofski fakultet.