Stevan Adamović – advokat i gradonačelnik novosadski

Autor: Jovanka Simić, novinar

Visoko na listi znamenitih Novosađana ubeleženo je ime Stevana Adamovića (1870–1945), doktora pravnih nauka, međunarodno priznatog poznavaoca privrednog prava, poslanika Velike narodne skupštine Vojvodine (1918) i gradonačelnika Novog Sada (1920–1921).

Bio je, takođe, izdanak ugledne i imućne porodice koja je bogatstvo i društveni ugled stekla proizvodnjom vina. Iz podruma Adamovića bio je čuven šampanjac Fruškogorski biser. Čitav jedan deo Novog Sada zvao se po ovoj porodici – Adamovićevo naselje. Uz sve navedeno, Stevan je bio i vlasnik prvog automobila u Novom Sadu.

Stevan Adamović rođen je 25. decembra 1870. godine u Novom Sadu. Gimnaziju je pohađao u rodnom gradu, a fakultet u Debrecenu i Budimpešti, gde je 1891. stekao akademsko zvanje doktora prava. Do svoje 24 godine radio je u sudstvu, a 1894. u Novom Sadu otvorio je advokatsku kancelariju koju je uspešno vodio do smrti sa sinovima Fedorom i Aleksandrom. Kao izvrstan poznavalac privrednog prava, zastupao je mnoge domaće i strane firme.

U svojoj advokatskoj praksi najviše se bavio građanskim pravom. Od 1906. do 1910. bio je narodni zastupnik u peštanskom saboru, a od 1911. poslanik u hrvatskom saboru u Zagrebu. Kao jedan od osnivača Advokatske komore u Novom Sadu, na prvoj sednici izabran je za prvog predsednika i na toj je poziciji ostao je dve decenije, sve do svoje smrti 1945. godine.

Kada se 1891.vratio sa titulom doktora pravnih nauka i znanjem „šoferiranja kolima bez konja”, njegova baka Marta Kondoroši, imućna udovica, kupila mu je auto. Bio je to prvi automobil u gradu, marke De Dion Bouton, kupljen 1892. godine na Svetskoj izložbi u Parizu za 6.000 franaka. Automobil francuske proizvodnje, benzinac, imao je četiri konjske snage, a novosadskim ulicama kretao se približno brzinom 25 kilometara na sat. Do Novog Sada stigao je vozom.

Auto koji je Stevanu kupila njegova baka (po drugim spisima bila je to baka njegove supruge) bio je prava atrakcija za Novosađane koji su do tada automobile viđali samo na ulicama Pešte, Beča i Pariza.

 U knjizi „Ime i prezime Novi Sad“ (izdanje „Prometeja“) navedeno je da je nekom prilikom u centru grada, zbog kvara, Adamovićev auto iznenada krenuo unatrag, što su brojni zagledani prolaznici dočekali aplauzom oduševljenja. Mislili su da prisustvuju auto-akrobaciji. Kako god da je bilo, činjenica je da je prvi automobil provozan novosadskim ulicama nekoliko godina pošto je nemački inženjer Karl Benc 1886. godine u Manhajmu konstruisao prvi četvorotočkaš i tim izumom zaludeo čovečanstvo.

„U literaturi i periodici često je vođena neargumentovana rasprava o tome kada i kako je stigao prvi automobil u Novi Sad“, naveo je za „Priče iz Vojvodine“ („Večernje novosti“) Petar Đurđev, direktor istorijskog arhiva grada Novog Sada i autor istraživačkog rada baziranog na arhivskoj građi koja svedoči o pojavi i broju prvih automobila u Novom Sadu u periodu 1904–1923. godine.

Ćurđev u svom radu ističe da je novosadski list „Dan“ 11. oktobra 1935. godine pisao da se prvi auto na novosadskim ulicama pojavio 1909, a da je njegov vlasnik bio Vladimir Stefanović. Prema ovom navodu, to je bio auto marke „Nekarsum“, kupljen u Nemačkoj za 26.000 kruna. U istom dnevnom listu, ali 28 godina docnije, dugogodišnji radnik Muzeja Novog Sada i vrsni poznavalac istorije ovog grada, Živko Marković, je 15. maja 1963. objavio tekst u kojem kaže da je prvi automobil stigao u Novi Sad 1892. godine i da je bio tipa De Dion Bouton. Auto je, prema ovom izvoru, kupljen na Pariskoj izložbi 1892. godine i plaćen je 6.000 franaka.

Na osnovu istraživanja inženjera Velibora Niševića utvrđeno je da prvi pismeni trag o automobilu u Novom Sadu vodi do 1905. godine. To je navedeno u dokumentu u kojem gradske vlasti odgovaraju na naredbu mađarskog ministra odbrane iz 1904. godine upućenu lokalnim vlastima da istraže automobile i kamione, mehanizaciju za puteve, plugove i parne valjke koji se nalaze na teritoriji lokalne opštine.

Tada je popisan samo jedan automobil (De Dion Bouton) koji je bio u vlasništvu dr Stevana Adamovića. Nišević je zastupao mišljenje da je na osnovu iznetih tehničkih karakteristika, vidljivih detalja sa fotografije koja je sačuvana (karoserije, oblik blatobrana, nogostupa, radijatora, hladnjaka, zadnje glavčine, ručice menjača) reč upravo o automobilu De Dion Bouton automobilu i to jednom od prvih modela proizvedenih 1899. godine.

Proizilazi zaključak da je prvi automobil u Srpsku Atinu mogao da dođe samo posle te godine. Tvrdnja Živka Markovića da je auto kupljen na Pariskoj izložbi 1892. ne odgovara realnom stanju, jer Pariska izložba je održana 1900. godine. Znatno su jasniji podaci o automobilskom saobraćaju u Srpskoj Atini posle 1918. godine, po okončanju Velikog rata i prisajedinjenju oblasti današnje Vojvodine Kraljevini Srbiji.

Pred gradskim vlastima su se tada našli ogromni izazovi prihvata vojnika koji su se vraćali sa ratišta i zarobljeništva i borbe sa epidemijom španske influence. Trebalo je takođe organizovati i društveno-ekonomski život i funkcionisanje komunalnog sistema u miru. Zbog svega toga gradski oci su morali da vode računa o svakom resursu, pa su na red došli i automobili. Komadant mesta obavestio je gradonačelnika Novog Sada 8. februara 1919. godine, da je učestala pojava privatnih automobila na ulicama grada, što može da se iskoristi „za prikupljanje plena“. Takođe je izneo mišljenje da za vreme rata nije moglo biti privatnih automobila, zbog čega se svi automobili moraju popisati.

Traženo je da se sve kupovine, kao i prenosi vlasništva nad automobilima izvršeni tokom rata, moraju proglasati nevažećim osim u slučaju da „sopstvenik, kojim slučajem, kod sebe ima originalan račun od fabrike u kojoj je kupovina izvršena“. Ko je imao takav račun morao je dobiti pismenu dozvolu, a civilne vlasti su bile obavezane da za auto izdaju registarski broj. Automobili koji nisu dobili ovu potvrdu nisu mogli da se uključe u saobraćaj.

Kao političar, Stevan Adamović je zastupao stranu mađarske liberalne građanske opozicije. Posle Prvog svetskog rata, 1918. biran je za poslanika Velike narodne skupštine Vojvodine i postao je gradonačelnik Novog Sada s pravima velikog župana. Tu dužnost obavljao je do 1920. godine. Tokom njegovog mandata sa obala Dunava uklonjeni su vojni šančevi te je grad dobio svoj urbani kej, a doneta je i odluka o spajanju grada sa Petrovaradinom i Sremskom Kamenicom.

U više navrata dobijao je mandat gradskog odbornika. Bio je i predsednik i član uprava mnogih različitih poduzeća i ustanova u Kraljevini Jugoslaviji. Pre rata osnovao je prvi bioskop „Apolo“ u gradu. Kada je izgorelo pozorište u zdanju porodice Dunđerski, pokrenuo je fond za izgradnju nove zgrade Srpskog narodnog pozorišta. Osnovao je Biciklističko društvo Novog Sada, a bio je član i Veslačkog kluba „Danubius“.

Kada je krajem 19. veka filoksera vinove loze nepovratno nanela ogromnu štetu vinogradarima u zapadnoj Evropi, porodica Adamović je uvezla američke loze i osnovala rasadnik vinove loze tada najveći u srednjoj Evropi. Godišnje se tu proizvodilo više od pola miliona sadnica plemenitih sorti, a rasadnik Adamovića upošljavalo je blizu 3000 radnika. Tržište loznih kalema razvilo se od Balkana do Kine. Ovaj porodični posao uspešno je nastavio Aleksandar Adamović.

NJegovom smrću 1938. godine počeo je sunovrat Adamovića. Šest meseci kasnije umire i njegova starija kći, a potom celo imanje, fabrike i palate, padaju na pleća supruge i dvanaestogodišnje kćerke. Najpre su bile primorane da prodaju fabrike konjaka, ali su nevolje nastupile tokom Drugog svetskog rata i posle njega – zbog nacionalizacije. Kao spomen na familiju Adamovića, u najužem centru Novog Sada i danas ponosno stoji palata koja nosi njihovo prezime.

Posle 1945. godine u zgradu su useljene mnogobrojne porodice, vinogradi su propali, podrumi i vinarije porušeni, a porodica Adamović – se ugasila.