Stefan Nemanja – Sveti Simeon Mirotočivi 910 godina od rođenja

Autor: Prof. dr Boris Stojkovski

Svakako da je za srpski narod najznačajnija godišnjica tokom ove 2023. godine, 910. godišnjica od rođenja Stefana Nemanje. Kao što je dobro poznato, on je bio veliki srpski župan (vladao u periodu 1166–1196), koji se izborio za političku samostalnost u odnosu na Vizantiju i za ujedinjenje srpskih zemalja. Bio je rodonačelnik srpske vladarske dinastije Nemanjića, koja se održala na vlasti sve do 1371. godine. Dakle, iako je i te kako bilo Srbije i pre Nemanjića, njegova vladavina, njegov celokupan život i delo, predstavljaju prelomni period u celokupnoj istoriji i kulturi Srba. Osim toga, od njegovog doba postoji i nešto veći korpus relevantnih istorijskih izvora koji pomažu naučnicima da osvetle period koji se naziva nemanjićka država i koji je zbog toga ipak značajno poznatiji nego period pre Stefana Nemanje. Vredi napomenuti i to da veliki župan Stefan Nemanja nije raskinuo sa politikom vladara prethodne kuće koja je upravljala Srbijom, posebno na planu spoljne politike.

Veliki župan Stefan Nemanja je rođen u Duklji (izvesno u Ribnici kod današnje Podgorice) oko 1113. godine, i kako drugih sveštenika u tom tada već predominantno rimokatoličkom regionu nije bilo, kršten je prvo po latinskom obredu. Ova srpska država je prva doživela veliki uspon među srpskim kneževinama na Balkanskom poluostrvu, a dukljanska i raška dinastija su međusobno bile i povezane i isprepletane. U Duklji se tako našao i Nemanjin otac Zavida, koji je pobegao iz Srbije tokom meteža koji su nastajali za vreme unutardinastičkih sukoba među dinastijom koja se danas neretko naziva Vukanović, iako je to ime podložno istoriografskoj i naučnoj kritici. Kada se njegova porodica vratila u Srbiju, miropomazan je, kako piše njegov sin Sveti Sava u očevom žitiju, po pravoslavnom obredu u Crkvi Svetih Petra i Pavla u Rasu. Važno je ovde napomenuti da teza o dvostrukom krštenju Stefana Nemanje ne stoji, već se radi o tome da su na latinskom zapadu počeli da razdvajaju krštenje i miropomazanje (potvrdu, konfirmaciju ili krizmanje), što je i danas običaj kod rimokatolika. Sa druge strane, u pravoslavnom svetu, odnosno istočnom hrišćanstvu krštenje i miropomazanje se zajedno deo Svete tajne krštenja.

Isprva je Nemanja bio samo udeoni knez, koji je zajedno sa braćom Miroslavom i Stracimirom priznavao vlast svog najstarijeg brata, velikog župana Tihomira. Nemanja je upravljao prostorom oko današnje Kuršumlije, dakle jugoistočnim prostorom tadašnje Srbije, što je bio pogranični kraj prema Bugarskoj i Vizantiji i nalazio se na važnoj raskrsnici puteva. I pre nego što je postao jedini vladar, uz pomoć Vizantije i njenog cara Manojla I Komnina (1143‒1180), kao i crkve, ponašao se kao samostalan vladar u svojoj udeonoj kneževini, a od tog vladara je dobio i visoku titulu označenu u izvorima kao carski san. Vodeći samostalnu crkvenu politiku, što je bilo protivno onovremenim pravilima u hijerarhiji vladara, podigao je najpre manastir Svetog Nikole u Kuršumliji, što je, zajedno sa obližnjim manastirom posvećenim Bogorodici, sagradio između 1159. i 1166. godine. Druga Nemanjina zadužbina iz vremena pre dolaska na srpski presto je Bogorodičina crkva, zvana i Petkovača, koja se nalazila u blizini ušća reke Kosanice u Toplicu, nedaleko od ostataka ranovizantijske bazilike.

Nemanja je zbog ovoga došao u sukob sa braćom. Jedno vreme su ga držali i u tamnici, a kada se uz pomoć svojih pristalica oslobodio, oni su vrbovali najamnike i saveznike u Vizantiji – ali, nakon bitke kod sela Pantina na Kosovu, nedaleko od Lipljana, Nemanja odnosi pobedu. Tihomir je poginuo, a Stracimir i Miroslav su dobili svoje udeone kneževine. Stefan Nemanja je u znak zahvalnosti Svetome Georgiju, koji ga je izbavio iz tamnice, podigao Đurđeve stupove kod Rasa. Ovaj hram se nalazi pod zaštitom Uneska, a njegova izgradnja je završena 1171. godine, dok je crkva oslikana oko 1175. godine.

U borbama sa Vizantijom zauzeo je delove Kosova i Metohije, od Arbanasa Pilot, a zaokružio je državu pripajanjem Duklje. Nakon poraza od Vizantije, Nemanja se morao jedno vreme primiriti, ali nakon smrti cara Manojla I Komnina 1180. godine, ponovo u savezu sa Ugarskom vojevao je protiv Carstva. U vreme dok je Manojlo bio živ, srpski vojnici su učestvovali u vizantijskoj vojsci u borbi protiv Turaka Seldžuka kod Miriokefalona. I ugarske trupe su došle u pomoć vizantijskim, a hroničar ovog perioda Jovan Kinam jasno navodi Srbe kao podanike, a Ugre kao saveznike romejskih trupa. Vizantijski izvori su prepoznali kontinuitet koji je Nemanja vodio u borbi protiv Vizantije oslanjajući se na ugarsku i mletačku pomoć, a iz kasnijeg pisma njegovog sina Stefana Prvovenčanog Rimskoj kuriji saznajemo da je Stefan Nemanja održavao dobre odnose i sa papstvom. NJegov brat Miroslav je upravljao Zahumljem, prostorom koji je docnije dobio i Nemanjin najmlađi sin Rastko na upravu. Iako je sa braćom Miroslavom i Stracimirom imao u suštini dobar odnos, Nemanja je ipak nastojao da udalji dinastiju kneza Miroslava iz Zahumlja.

Stefan Nemanja je nastavio sa anti-vizantijskom politikom. Prilika za to se ukazala kada je nemački car Fridrih Barbarosa 1189. godine krenuo u Treći krstaški rat. Sastanak dva vladara je održan u Nišu krajem 1189. godine, a Nemanja je želeo carevu pomoć za rat protiv Vizantije, a bio je spreman da za osvojene teritorije prizna Barbarosu kao vrhovnog vladara. U Srbiji su krstaši nemačkog cara bili jako lepo dočekani i snabdeveni raznim potrepštinama uključujući i foke, odnosno morske krave, kao i raznu drugu hranu za ljude i konje, te druge provijante neophodne jednoj vojsci. Dogovoren je i brak Toljena, sina kneza Miroslava i ćerke istarskog markgrofa Berhtolda od Andeksa – od ovog braka, kao i od celog savezništva, nije bilo ništa. Fridrih Barbarosa je poginuo na ovom putu, sam Treći krstaški rat je u celini završen neslavno, a u vodu su pali i Nemanjini planovi.

Mudrost i dalekovidost Nemanjine politike ogleda se i u dvema činjenicama. Srednjeg je sina Stefana oženio vizantijskom princezom, i on je i nasledio oca, a od 1217. godine je postao i srpski prvovenčani kralj. Sa druge strane, njegov sin Rastko, u monaštvu znan kao Sava najvažnija je ličnost celokupne srpske istorije i identiteta. Stefan Nemanja i njegova žena Ana na Blagovesti (25. marta) 1196. godine su se odrekli prestola i zamonašili pod imenima Simeon i Anastasija. O njoj inače nema mnogo podataka, što stvara razne spekulacije u vezi sa njenim poreklom. Do danas je nejasno odakle je poticala i kog je Ana bila porekla, da li srpskog ili nekog drugog, grčkog, odnosno vizantijskog. O njoj i njenom životu, kao majke, supruge i monahinje, postoje samo uobičajeni hagiografski toposi vezani za pobožan život, posvećenost porodici i tome slično.

Otac se priključio na Svetoj Gori sinu, i tada monah Simeon i monah Sava započinju zajedničku delatnost čiji je vrhunac obnova starog zapustelog manastira, odnosno osnivanje Hilandara, manastira Vavedenja Presvete Bogorodice za srpske monahe. Sava je već u to vreme ugledan monah, pravi pripadnik vizantijske elite i svestrani intelektualac, enciklopedista i polihistor. Sa sinom Savom, a uz neophodnu vladarsku podršku tada velikog župana Stefana Nemanjića, zeta vizantijskog cara, podignut je konačno kao samostalan manastir Hilandar 1198. godine, koji je do danas najvažnije stecište i središte srpske duhovnosti i kulture.

Zajedno sa sinom Svetim Savom, odnosno Savom I, prvim autokefalnim arhiepiskopom srpskim, Stefan Nemanja se smatra jednim od utemeljivača Srpske pravoslavne crkve, koja velikog župana Stefana Nemanju slavi kao Svetog Simeona Mirotočivog. Iz svetovnog aspekta posmatrano, to je čovek koji je zaokružio srpske zemlje, i sve su se, izuzev Bosne, našle u okvirima nove države. Nesumnjivo se može smatrati utemeljivačem srpske državnosti, koji, doduše, nije odbacio ono što je bilo pre njega. Kontinuitet spoljne politike, koja se ogledala u ratovima sa Vizantijom uz oslanjanje na Zapad i Srednju Evropu (Ugarska), ali i tradicije dukljanskog kraljevstva pokazuju Nemanjino odlično razumevanje srpske istorije njegovog vremena. Zasluge za crkvu su mu mnogobrojne, od čuvanja čistote vere (obračun sa jereticima – bogumilima), preko podizanja niza zadužbina do, konačno, zaštite same crkve. Uostalom, i odlazak Rastka u manastir, bio je zacelo plod i Nemanjine dalekosežne politike, kako bi obezbedio autokefalnost srpske crkve i samostalan duhovni, jednako kao i politički razvoj, svoje zemlje i dinastije. U tome se ogleda i njegov značaj i zbog toga se epoha koja počinje sa Nemanjom smatra posebnom u istoriji srednjovekovne Srbije. Ne zato jer ničeg pre nije ni bilo, naprotiv, već što je u doba Nemanjića dobilo svoj finalan oblik i punoću državnog, crkvenog i kulturnog razvoja, što je u ono vreme bilo nerazdvojno.

Jedna ovako svestrana ličnost kakav je bio Sveti Stefan – Sveti Simeon Mirotočivi, predstavlja ugaoni kamen temeljac za celokupni srpski identitet, kulturu, veru, kao i državnost od srednjeg veka pa sve do modernih vremena. Zato je ova njegova godišnjica od velikog značaja i trebalo bi je dostojno obeležiti, kako u naučnim kružocima, tako i prigodnim programima kulturnih, obrazovnih i drugih značajnih ustanova u zemlji i dijaspori.