Stefan Nemanja i Sveti Sava: utemeljitelji srpskog identiteta

Autor: prof. dr Boris Stojkovski

Otkrivanje spomenika Stefanu Nemanji u Beogradu, zakazanog baš na dan Svetog Save, svetovnog imena Rastko, najmlađeg sina Stefana Nemanje, predstavlja jednu snažnu duhovnu poveznicu, zapravo temelj srpskog nacionalnog identiteta. Treba neizostavno imati na umu da je srpske države bilo i pre Stefana Nemanje. Srpski vladari u periodu od IX do XII veka jesu i te kako bili prisutni na evropskoj političkoj sceni. Od kneza Mutimira, koji je bio u prepisci sa papom, saznaje se o tome da je i Srbiju obuhvatila Metodijeva panonska arhiepiskopija, zatim o sačuvanom pečatu kneza Strojimira, kao i o politici zetskih Vojislavljevića i raških Vukanovića. Sve to pokazuje da je Srbija bila izuzetno prisutna kako na Balkanskom poluostrvu, tako i u Jugoistočnoj Evropi.

Međutim, zaokruživanje srpske srednjovekovne državnosti i crkve je usledilo, a i temelji čak i modernog srpskog identiteta su udareni upravo za vreme Stefana Nemanje i njegovih naslednika, u prvom redu Rastka Nemanjića ‒ Svetog Save.

Veliki župan Stefan Nemanja je rođen u Duklji (izvesno u Ribnici kod današnje Podgorice) 1113. godine, i kako drugih sveštenika u tom tada već predominantno rimokatoličkom regionu nije bilo, kršten je prvo po latinskom obredu. U Duklji se obreo njegov otac Zavida, koji je pobegao iz Srbije tokom meteža koji su nastajali za vreme unutardinastičkih sukoba. Kada se njegova porodica vratila u Srbiju, miropomazan je, kako piše Sava u žitiju svoga oca, po pravoslavnom obredu u Crkvi Svetih Petra i Pavla u Rasu. Isprva je Nemanja bio samo udeoni knez, koji je zajedno sa braćom Miroslavom i Stracimirom priznavao vlast svog najstarijeg brata, velikog župana Tihomira. I pre nego što je postao jedini vladar, uz pomoć Vizantije, njenog cara Manojla I Komnina (1143‒1180), kao i crkve, ponašao se kao samostalan vladar u svojoj udeonoj kneževini, a od rečenog romejskog vasilevsa dobio je i visoku titulu označenu u izvorima kao carski san. Vladao je potom samostalno Srbijom od 1166. do 1196. godine i u to vreme vodio proaktivnu spoljnu politiku. Sukobljavao se sa Vizantijom, sarađivao sa Ugarskom, papstvom i Mletačkom Republikom i trudio se da osigura samostalnost Srbije. Međutim, odlučnom akcijom moćnog vizantijskog cara Manojla I Komnina Nemanja je bio primoran da prizna vazalski odnos prema istočnom rimskom vladaru. Taj period, sve do smrti careve 1180. godine, a posebno doba nakon njegove smrti, Nemanja je iskoristio za jačanje svoje države i osiguravanje njene samostalnosti. Ovakav obrazac srpske spoljne politike, oslanjanje i pomoć sa Zapada, a stalni sukobi sa Vizantijom, postali su zapravo pravac kojeg su se držali skoro svi Nemanjići.

Slično je pak bilo i u pitanju identiteta i jačanja državne samostalnosti i nezavisnosti. To pokazuje Nemanjina mnogostruka ktitorska delatnost. Kao udeoni knez podigao je dve crkve. Prvo treba pomenuti manastir Svetog Nikole u Kuršumliji. To je najstarija i prva zadužbina velikog župana Stefana Nemanje, koju je, zajedno sa obližnjim manastirom posvećenim Bogorodici, podigao između 1159. i 1166. godine. Druga Nemanjina zadužbina iz vremena pre dolaska na srpski presto je Bogorodičina crkva, zvana i Petkovača, podignuta u blizini ušća reke Kosanice u Toplicu, nedaleko od ostataka vizantijske bazilike koja je prema nekim mišljenjima poticala iz V ili VI veka i na crkvi koju je Nemanja podigao već se vidi simbioza srpskog (raškog) i vizantijskog stila u umetnosti. Nakon izbavljenja iz tamnice u koju ga je zbog pobune bacio njegov brat Tihomir, te i nakon pobede nad njim i zauzimanja trona, Stefan Nemanja je u znak zahvalnosti Svetome Georgiju podigao Đurđeve Stupove kod Rasa. Ovaj velelepni hram pod zaštitom je UNESKO-a i predstavlja biser svetske kulturne baštine. Manastir je podigao veliki župan Stefan Nemanja u prvim godinama posle stupanja na presto velikog župana (izgradnja je završena 1171. godine), a crkva je oslikana oko 1175. godine, a vredan je i ktitorski natpis, važan spomenik srpske pismenosti onoga doba.

Svakako najznačajnija tekovina Stefana Nemanje jesu njegovi naslednici koji su zaokružili i potvrdili njegovo delo. Najstariji sin Vukan dobio je na upravu Zetu (Duklju), u koju se i povukao posle neuspelog pokušaja preuzimanja vlasti. Srednji sin Stefan, prvo zet vizantijskoga vasilevsa a potom i mletačkog dužda, postao je 1217. godine Prvovenčani srpski kralj i time zaokružio očevo delo na stvaranju nezavisne države. U očima srednjovekovnoga čoveka, Srbija je tada postala nezavisna, samostalna i međunarodno priznata država u rangu sa svim drugim kraljevinama.

Najmlađi sin Stefana Nemanje, Rastko, u monaštvu Sava, je, kao što je mnogo puta ponovljeno, najznačajnija ličnost celokupne srpske istorije. Rastko je u početku nosio titulu humskog kneza, pomenut je u Nemanjinoj povelji Splitu i izvesno je imao značajne državničke obaveze. Međutim, što zbog lične pobožnosti i posvećenosti veri, a delimično verovatno i kao vešt plan samog Stefana Nemanje, Rastko odlazi na Svetu Goru i tamo se postrižava, okreće se monaškome prizivu i dobija ime Sava.

Zajednička delatnost oca i sina, dvojice monaha, predstavlja veoma značajnu epizodu srpske srednjovekovne istorije. Stefan Nemanja i njegova žena Ana na Blagovesti 1196. godine su se odrekli prestola i zamonašili pod imenima Simeon i Anastasija. Otac se priključio na Svetoj gori sinu, i tada monah Simeon i monah Sava započinju zajedničku delatnost čiji je vrhunac obnova starog zapustelog manastira, odnosno osnivanje Hilandara, manastira Vavedenja Presvete Bogorodice za srpske monahe. Sava je već u to vreme ugledan monah, koji je stekao vanredno obrazovanje, vrsno poznavao kanonsko pravo, teologiju, filozofiju i književnost, te odlično naučio i grčki jezik. Ugled Simeona i njegovih sinova, posebno monaha Save, svakako je doprineo da se izgradi najveća srpska svetinja.

Negdašnji veliki župan a sada monah Simeon i jeromonah Sava pomišljali su kako bi bilo dobro da se osnuje jedan manastir na Atosu za srpske monahe, čak je njihova prvobitna ideja bila da sam manastir ne bude ni samostalan. Hilandar se prvo osniva 1197. godine kao deo manastira Vatoped, ali zbog protesta ostalih manastira, koji su se plašili prevelikog jačanja ovog ionako prilično uticajnog grčkog opštežića, od 1198. godine manastir Vavedenja Presvete Bogorodice ‒ Hilandar je u punom vlasništvu srpskih monaha. Početkom 1198. godine Sava je u Carigradu za obnovu Hilandara kao dela Vatopeda dobio saglasnost Aleksija III Anđela, ali nakon rečenog protesta, car je izdao još jednu hrisovulju juna 1198. godine kojom je ova kinovija ustrojena kao bratstvo srpskih monaha na Svetoj Gori.

Prvi iguman se zvao Metodije (isto kao i današnji), a osnivanjem Hilandara, pored Grka, kao i manastira gde su se nalazili Gruzini, Bugari, Rusi, konačno i Srbi dobijaju svoje mesto na Svetoj Gori. Organizacija manastira i prva srpska bolnica, kao i veoma strog tipik koji je Sava propisao učinili su ovaj manastir jednim od najznačajnijih svetogorskih manastira od osnivanja. Do danas ovo je najvažniji manastir srpskoga naroda, jedno od najbitnijih mesta hodočašća u pravoslavnom i uopšte hrišćanskom svetu. Za nas istoričare ovo je, pored Dubrovnika, jedan od najvećih arhiva za izučavanje srpskog srednjeg veka. Manastir Hilandar najbitnije je žarište srpske kulture i duhovnosti.

Sava i Simeon su pozvali i velikog župana Stefana Nemanjića da i on postane ktitor manastira, tako da je Hilandar bio pod pokroviteljstvom tri člana srpske vladarske porodice. U tu svrhu izdata je i Hilandarska povelja, u kojoj je sažeto shvatanje onoga vremena o položaju država, ali i opisano biranim rečima kako je došlo do podizanja ove svetinje. Zapravo, ova povelja može mnogo da rasvetli kako su ljudi onoga vremena shvatali svet. Evo kako ta povelja glasi:

„Iskoni stvori Bog nebo zemlju i ljude na njoj i blagoslovi ih i dade im vlast nad svim stvorenjem svojim. I jedne postavi careve, druge knezove, druge gospodare, i svakome dade pasti stado svoje i čuvati ga od svakoga zla koje nailazi na nj. Zato, braćo, Bog premilostivi utvrdi Grke carevima, a Ugre kraljevima, i svaki narod razdeli, i zakon dade i naravi ustanovi, i gospodare nad njima, po običaju i po zakonu rasporedivši svojom premudrošću.

Stoga po mnogoj svojoj i neizmernoj milosti i čovekoljublju darova našim pradedovima i našim dedovima da vladaju ovom zemljom srpskom, i Bog svakojako upravljaše na bolje ljudima, ne hoteći čovečje pogibli, i postavi me velikoga župana, narečenoga u svetom krštenju Stefana Nemanju. I obnovih svoju dedovinu i većma utvrdih Božjom pomoću i svojom mudrošću, danom mi od Boga, i podigoh propalu svoju dedovinu i predobih: od morske zemlje Zetu i sa gradovima, a od Arbanasa Pilot, a od grčke zemlje Lab sa Lipljanom, Dubočicu, Reke, Zagrlatu, Levče, Belicu, Lepenicu. Ostavih na prestolu mojem i u Hristom darovanoj mi vladavini ljubljenoga mi sina Stefana, velikoga župana i sevastokratora, zeta Bogom venčanoga kir Aleksija, cara grčkoga. I makar i nedostojan da se narečem sluga Hristov Simeon monah.

Iziđoh iz otačastva svoga u Svetu Goru, i nađoh manastir nekada bivši, zvani Hilandar, Vavedenje svete i preslavne Vladičice naše Bogorodice, gde ne beše kamen ostao na kamenu, no sasvim razvaljen. I potrudivši starost svoju, uz pomoć sina mi velikoga župana Stefana, udostoji me Vladika moj da mu budem ktitor. I delove njegove uništene potražih i obnovih ga po volji Vladičice Bogorodice, i pošto isprosih parike od cara u Prizrenu, dadoh od njih manastiru u Svetoj Gori Svetoj Bogorodici, Tetivlju, Trnje, Retivštica, Trnovac, Hoča i druga Hoča i trg tu, i dva vinograda tu nasadih; i 4 pčelinjaka: jedan u Trpezama, drugi u Dabšoru, treći u Goliševu, četvrti u Paricima, a za svakim pčelinjakom po dva čoveka; i planinu Bogaču; a od Vlaha, Radovo sudstvo i Đurđevo, a svega Vlaha 170. I dadoh od stoke što sam mogao, i u Zeti kobile i soli 30 merica. I ako ko od manastirskih ljudi ili Vlaha pobegne pod velikoga župana ili kod koga drugog, da se opet vraćaju; ako li od županovih ljudi dođu u manastirske ljude, da se opet vraćaju.

I sve što dadoh manastiru u Svetu Goru, da ne treba ni mome detetu, ni mome unučetu, ni mome rođenome, ni kome drugome. Ako li ko ovo izmeni, da mu Bog sudi i da mu je Sveta Bogorodica suparnica na strašnom sudu onom i ja grešnik.“

Ono što se jasno vidi već iz arenge (prologa, uvoda) ove povelje jeste hijerarhija država u srednjem veku na čijem se vrhu nalazi Vizantijsko carstvo, ispod nje kraljevine, u ovom slučaju Ugarska i tek onda Srbija na čijem se čelu nalazio u tom momentu vladar sa titulom velikog župana. Osim toga, jasno je objašnjena i čvrsto utvrđena srednjovekovna procedura dobijanja dozvole cara da se manastir obnovi i izgradi za srpske monahe, a vidi se i da je istaknuto visoko srodstvo srpske vladarske kuće sa carskom. Važno za srpsku istoriju je i to što je Stefan Nemanjić u ovoj povelji opisao i kako je njegov otac ujedinio srpske zemlje, poimence navodi i oblasti koje su ušle u sastav njegove države. Kao i u svakoj darovnoj povelji, bila ona kod osnivanja nekog manastira ili kasnije kada se te privilegije potvrđuju, u Hilandarskoj povelji se navode i pobrojavaju svi posedi koje je srpski veliki župan poklonio ovoj svetinji u to vreme. Manastirski posed (metoh) Hilandara je rastao tokom decenija, ali i vekova, i gotovo svi srednjovekovni srpski vladari su obdarivali Hilandar brojnim posedima diljem Srbije, istorijskih srpskih zemalja, ali i današnje Grčke u vreme kada su te oblasti bile deo srpske države. Značajne su bliske veze i nakon propasti Nemanjića, budući da su i Brankovići usko bili vezani za Hilandar, a ovaj manastir bio je značajno utočište i mnogim drugim političkim dužnosnicima srednjeg veka. Veza Hilandara sa srpskim vladarima trajala je neprekidno i u vreme novovekovnih srpskih dinastija.

Zajedničko delo Simeona i Save nastavilo je da se razvija u Hilandaru. Tamo je, kao je sugerisano, nastala i prva srpska bolnica, a docnije je upravo u Hilandaru kompilovan Hilandarski medicinski kodeks, vredan spomenik srpske srednjovekovne medicine. Po ugledu na Hilandar započeto je i širenje svetogorskog tipa monaštva, prilagođenog naravno srpskoj posebnosti, svuda po Srbiji, a najvažniji u tom kontekstu jesu manastiri Studenica i Žiča. Sava je budnim okom posmatrao nastanak Studenice i njeno živopisanje, te je ona postala i svojevrstan mauzolej Nemanjića.

Sveti Sava je prvi srpski diplomata, neko ko je na dva svoja velika putovanja ka Svetoj Zemlji ostvario mnoge vredne kontakte sa najuglednijim ljudima svoga vremena, kako crkvenim, a tako i svetovnim vladarima. Zahvaljujući Nomokanonu, odnosno Zakonopravilu, u Rusiji nazvanom Krmčija, Sava je i prvi srpski zakonodavac, a njegov spis nikada nije prestao da važi, čak ni donošenjem Dušanovog zakonika, koji, podsetimo, ipak ne uređuje sve aspekte pravnog života. Nadalje, Savin ogroman trag je u književnosti. Prvi je srpski pesnik, hagiograf i pisac. NJegovo mnogostrano obrazovanje zacelo ga može karakterisati kao enciklopedistu, polihistora, kao renesansnoga čoveka dva stoleća pre poznatije italijanske renesanse.

Savino najtrajnije delo jeste sticanje autokefalnosti Srpske pravoslavne crkve, i do danas ona je najvažnija duhovna, kulturna, intelektualna i identitetska institucija. Kult Svetog Save i njegovog oca Svetog Simeona Mirotočivog neraskidivo su vezani ne samo za manastir Hilandar, koji su osnovali i u kome je Simeon i umro, već za ceo srpski narod ali i druge pravoslavne narode. Neretko se u grčkim,  ruskim i bugarskim minejima proslavljaju zajedno, a u manastiru Rila, zatim u Kremlju i po Grčkoj na freskama i ikonama živopisani su zajedno i gotovo uvek nazvani srpskim čudotvorcima. Sava, njegov brat Stefan Nemanjić Prvovenčani, te kasnije i Domentijan, Teodosije, kao i drugi srpski srednjovekovni pisci, brižljivo su stvarali kult Svetog Simeona ‒ pokrovitelja dinastije, države i celog naroda. Sava i Simeon bili su, posebno u poznom srednjem veku, neka vrsta trajnih nebeskih zaštitnika srpske države i naroda, i do kraja srednjeg veka u gotovo svim izvorima, kako svetovnim, tako i crkvenim, postoji niz referenci na njih kao osnivače i utemeljitelje države. Uostalom, svaka loza Nemanjića, od najčuvenije dečanske, do onih u drugim manastirskim zdanjima, upravo u iskonu imaju Svetog Savu i Svetog Simeona Mirotočivog.

Zbog svega rečenog, borbe za osamostaljenje srpske države, zaokruživanje srpskog pravoslavnog identiteta i stvaranja specifične samostalne srpske kulture, srpskog velikog župana Stefana Nemanju ‒ Svetog Simeona Mirotočivog, i naročito Rastka Nemanjića ‒ Svetoga Savu, možemo sa pravom nazvati iskonima i osnovama srpskog državnog i duhovnog identiteta.