SRPSKI NACIONALNI IDENTITET – integralno jugoslovenstvo i titoizam

SRPSKI NACIONALNI IDENTITET – integralno jugoslovenstvo i titoizam

Autor: dr LJubiša Despotović

INTEGRALNO JUGOSLOVENSTVO U DRŽAVNIM OKVIRIMA KRALJEVINE JUGOSLAVIJE:

Prva faza jasno definisane političke ideologije jugoslovenstva, koja je u raznim državno-pravnim okvirima egzistirala najpre u Kraljevini Jugoslaviji, a kasnije redefinisana i začinjena „komunističkim aromama“ i u Titovoj Jugoslaviji. U obe ove varijante jugoslovenski identitet građen je sredstvima snažnog ideološkog inženjeringa iza kojeg je stajala država u pokušaju stvaranja sintetičkog identiteta tzv. jugoslovenske nacije. I pored mnogo zajedničkih kulturnih i jezičkih karakteristika, razlike nisu bile male. U Kraljevini je projekat tzv. integralnog jugoslovenstva podrazumevao kulturno-politički koncept zasnovan na izvesnim jezičko-kulturnim shvaćenim srodnim osobenostima tzv. troimenog naroda, koje će nakon faze zajedničkog fuzionisanja postati jedna jugoslovenska, napominjemo sintetička nacija.[1] U Brozovom slučaju, to je bio surovi ideološki diktat, pretočen u parolu o bratstvu i jedinstvu, koji je trebao da snagom svog političkog autoriteta i lične vlasti prikrije i pokrije sve zločine navodne braće prema srpskom narodu u toku Drugog svetskog rata, i obezbedi kontrolisanu fazu konsolidacije komunističkog režima bez većih nacionalnih trzavica i trvenja.

U državno-pravnim okvirima SHS odnosno kasnije Kraljevine Jugoslavije i Brozove Jugoslavije otpočeli su procesi nametanja ideologije jugoslovenstva.[2] „Upravo je upotreba ovih ideologija odigrala ulogu onog činioca koji je trebalo da neutrališe i  postepeno  poništi svaku zamisao o srpskom stanovištu. Tako je bilo od samog nastanka jugoslovenske države.“[3] Stvaranje nove jugoslovenske nacije, gurala je srpska politička elita, pomagana od strane srpske intelektualne elite. Koliko su bili uporni u svojim pogrešnim nakanama s pravom ukazuje naš ugledni istoričar Vasilije Krestić kada primećuje da kada je jugoslovenstvo odbačeno kao nacionalnla ideja, onda su se integralni Jugosloveni trudili da je nametnu kao državnu ideju. Koncept nove sintetičke nacije, koji je bio državni projekat i pokušaj narodnog ujedinjenja, odbijali su da prihvate hrvatski i slovenački političari kao i intelektualci. Smatrali su jugoslovensku državu privremenom političkom tvorevinom, u čijem je okrilju olakšana faza stvaranja i konsolidacije svojih nacionalnih identiteta, a ne jugoslovenskog koji im se nudio, uz jasno definisan politički stav da Jugoslaviju treba po svaku cenu razbiti već prvom istorijskom prilikom. Gore pomenuti akademik Krestić konstatuje da su u Jugoslaviju ušli zato što kao poražena strana u tom kontekstu nisu imali bolju priliku,  i zato što nisu mogli da je izbegnu.[4] Uslovi za njeno rušenje stekli su se brzo, već na samom početku Drugog svetskog rata napadom na zemlju u surovom šestoaprilskom bombardovanju Beograda.

Većina viđenijih srpskih intelektualaca otvoreno je i gotovo entuzijastički podržala definisani koncept integralnog jugoslovenstva,[5] naivno verujući da je ostvariv, i da zarad novog državnog i političkog jedinstva može biti žrtvovan srpski, kako državni okvir tako i nacionalni identitet.[6] Kako ističe kolega Z. Avramović, kao da su Srbi bili slepi za uočavanje razlika između političkih ideala i stvarnog političkog života. Listom su podržavali kraljev koncept integralnog jugoslovenstva: Vladimir Ćorović, Aleksandar Belić, Stanislav Vinaver, Dragiša Vasić, Branislav Nušić, Ivo Andrić, Isidora Sekulić, Milan Grol, Sima Pandurović, Petar Konjović, Jovan Cijić, Jovan Dučić, Nikolaj Velimirović, Slobodan Jovanović, Jovan Skerlić[7] i mnogi drugi srpski viđeni intelektualci toga vremena. Naravno, da oni nisu bili tzv. samomrzeći Srbi, daleko od toga, ali su intelektualno naivno i politički kratkovido podržavali politiku koja je imala pogubne posledice po srpski narod i državu.[8] „Između dva svetska rata, među srpskim intelektualcima teško je naći ime sa jasnim prosrpskim stanovištem. Jugoslovenstvo je bilo vrhovna politička i kulturna vrednost. Sa jedne strane, uzdizali su jugoslovenstvo, a sa druge kritikovali isticanje srpstva, odnosno istiskivali srpsko ime.“[9] Z. Avramović ovakav politički i sistemski autošovinizam ocenjuje kao „neobjašnjivi srpski politički mazohizam“. Miloš Crnjanski ga profetski najavljuje kao novi srpski nacionalni i demografski slom nastao kao posledica nacionalnog slepila i naivnosti srpske elite između dva rata. Crnjanski o tome piše: „Slovenci hoće da budu zaseban svet koji nas (Srbe) kritikuju; Hrvati operišu zahtevima za separatizmom. „Vreme je“, konstatuje Crnjanski, „da se Srbi okrenu vlastitim interesima, sa realnim gledištima, a ne osećajnim i nadzemaljskim. Inače, trajaće i dalje ova dosadna komedija i završiće se još jednom kao srpska tragedija.“ Miloš Crnjanski ovo  piše 1934, a samo sedam godina kasnije došlo je do te srpske tragedije kako u Nezavisnoj državi Hrvatskoj[10] tako i na razvalinama celog prostora bivše jugoslovenske države.

Nimalo slučajno, sistemski autošovinizam u formi integralnog jugoslovenstva bio je zlokobna kombinacija političkih interesa dinastije Karađorđevića, ali i geopolitičkih interesa sila Antante i Vatikana kojima je Kraljevina SHS trebala da posluži kao sanitarni kordon prema „sovjetskoj opasnosti“, a ujedno i da baražira eventualni povratak Nemačke ka njenim stalnim geopolitičkim težnjama za iskorak na Balkan, a zatim prema Sredozemlju i Bliskom istoku.

Nije se zgoreg na ovom mestu prisetiti i upozoravajućih reči proslavljenog srpskog  Vojvode Živojina Mišića koji je vojnički precizno, politički realno, a očinski savetodavno upozorio regenta Aleksandra Karađorđevića, a preko njega i ceo politički vrh Srbije, da ne ulaze u avanturu prividnog ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca, kada je za to ujedinjenje uslov bio državni nestanak Kraljevine Srbije, ali i dostignutog stepena nacionalne homogenizacije Srba. „Ujedinjenja“ koje mu je već u startu „mirisalo“ na državnu izdaju i nacionalnu pogibelj. Mišić je to učino nakon povratka sa političke misije na koju ga je lično poslao Regent da izvesti kakvo je stanje i raspoloženje na terenu tadašnje Hrvatske. „Iz svega što sam čuo i video, ja sam duboko zažalio što smo se mi na silu Boga obmanjivali nekakvom idejom bratstva i zajednice. Gotovo oni svi jedno misle, to je svet za sebe, ma sa kakvim predlogom da se pojaviš, stvar je propala. Ništa se neće moći učiniti. To nisu ljudi na čiju se reč možeš osloniti (…). Ja sam sa tim načisto.(…) Dati im državu, nezavisnu samoupravnu pa neka lome glavu kako znaju. (…) Granice će biti tamo gde ih mi povučemo. A mi ćemo ih povući ne onde gde naše ambicije izbijaju na površinu, nego onde gde istorija i etnografija kažu: gde kažu jezik i običaji, tradicija, i gde se sam narod po slobodnoj volji opredeli, pa će to pravo biti i Bogu drago.“ Na opasku regenta da bi to Italijani jedva prihvatili, Mišić je odgovorio: „Neka im je sa srećom. Neka se oni Hrvatima usreće. Ja sam duboko uveren da se mi njima nećemo usrećiti. To su ljudi odreda prozirni kao čaša, nezajažljivi, i u tolikoj meri lažni i dvolični da sumnjam da na kugli zemaljskoj ima većih podlaca, prevaranata i samoživih ljudi. Nezaboravite Veliko Visočanstvo moje reči. Ako ovako ne postupite sigurno da ćete se ljuto kajati.“[11] Kako s pravom ističe kolega Radoslav Gaćinović, kralj Aleksandar nije doživeo priliku za svoje kajanje jer je bio brutalno likvidiran upravo od zločinačke ruke eksponenata onih političkih snaga na čije nacionalno jedinstvo je nekritički računao i u njihovu elementarnu lojalnost novoj državi naivno verovao. „Uz to, srpska elita, koja je stvarala državu, očigledno je zanemarila činjenicu da je znatan deo hrvatskog društva bio zahvaćen nepremostivom mržnjom prema Srbima, „prema tom nakotu vere pravoslavne„, da je u toj sredini ideologija o genocidnom rešenju srpskog pitanja u Hrvatskoj već bila izgrađena i da se zbog toga, s puno razloga, 1918. godine moglo postaviti pitanje da li je uopšte moguće da Srbi i Hrvati žive zajedno u jednoj državi.“[12] Pored Vojvode Živojina Mišića jasno upozorenje o sudbini srpstva u Kraljevini dao je i Stojan Protić kao bivši predsednik Ministarskog saveta Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1921. u razgovoru sa  Petrom Kunovčićem.[13]

TITOIZAM U BIVŠOJ SFR JUGOSLAVIJI:

Ako je u Kraljevini Jugoslaviji na delu bio ideološki projekat stvaranja integralne jugoslovenske  nacije, u Brozovoj Jugoslaviji se insistiralo da se pod ideološkom formulom bratstva i jedinstva dovrši drugačiji projekat stvaranja više parcijalnih sintetičkih nacija kao dogovornih nacija. Pre svega, Hrvata, Slovenaca, Crnogoraca, Makedonaca i Muslimana. Radilo se o dobro osmišljenom nastavku programa geopolitike identiteta koji je smerao da se od zakasnelih etničkih projekata kao delova regionalnih identiteta,  u istorijskom kontekstu dveju jugoslovenskih država, konačno u drugoj polovini dvadesetog veka formiraju sintetički  identiteti etnija i izgrade njihove nacionalne države koje kao desuverenizovani etnos nisu imali skoro hiljadu godina unazad. Taj naum bi se izvršio brutalnim otimanjem što više nacionalnih teritorija Srba u kontekstu komunističke države, jer su nove granice socijalističkih republika povlačene voluntaristički i svakako na štetu vekovnog srpskog prostora na Balakanu.[14] Na ruku ovako koncipiranog projekta titoizma, išla je prethodno već definisana maligna politika koju je Kominterna vodila još od Drezdenskog kongresa, a koja je podrazumevala borbu protiv navodnog velikosrpskog hegemonizma. Dolaskom na vlast titovih komunista, takva po srpske nacionalne interese destruktivna i pogubna politika, tražila je aktivnu i bezkompromisnu saradnju srpskih autošovinista – članova KPJ, koji su interesima titovog režima i komunističke partije pretpostavljali ama baš svaki interes srpske države i naroda. Prosto su se utrkivali u zatomljavanju pa i najmanjeg pokušaja ispoljavanja srpskog identiteta ili traženja prava za srpski narod u okrilju brozove Jugoslavije.[15]

Politika titiozma sistematski je sprovođena i široko prihvaćena od srpskih autošovinista-komunista ostavila je katastrofalne posledice po srpski narod i državu u minulom periodu, a sva je prilika da ćemo njene pogubne posledice osećati i u decenijama koje su pred nama. Opisanu politiku komunističke nomenklature sprovodili su, a i danas sprovode nove generacije njihovih naslednika.[16] Kolega Milo Lompar je titoizam odredio kao spoj tri bitna antidemokratska i antisrpska činioca: „nedemokratsko stanje, protivsrpsko kretanje, i privid slobode.“ „Titoizam je nametnuo koncept federalizovanja srpskog naroda kroz diktaturu, a to je vodilo dezintegraciji srpske nacije. Činjenica je da su pod titoizmom stvorena tri nova naroda, četiri nove države i dve kvazi države u Republici Srbiji. To je ono NOVO što nije postojalo u Kraljevini SHS.“[17]

Već na samom početku stvaranja FNRJ, srpski komunisti su iskazali sav maligni potencijal svog sistemskog autošovinizma. Pristali su da se SR Srbija konstituiše kao poslednja u nizu tadašnjih socijalističkih republika, nakazno federalizovana i državno disfunkcionalna.[18] Izbeglim Srbima od zločina arbanaških balista i fašista sa Kosova i Metohije i Albanije  zabranjen je povratak na svoja ognjišta, a u Srbiji je zavladao proces intenzivne titoističke propagande i progona. Odmah nakon ulaska u Beograd, od strane Broza, organizovana su hapšenja i zločini. A nastavljeno je sa sistematskim zatiranjem srpske građanske klase i svakog oblika srpske nacionalne svesti. Tek će novija istoriografska istraživanja zasnovana na relevantnim  i često dobro skrivanim dokumentima pokazati pravi karakter i stepen navodne ukorenjenosti komunističkog pokreta u Srbiji. Nasuprot široko rasprostranjenom uverenju – koje je bilo posledica snažne partijske propagande, i potrebe naknadnog političkog utemeljenja Brozovog režima u srpskom društvu – pokazalo se da je broj partizanskih jedinica tokom celog rata u Srbiji bio više nego skroman, gotovo simboličan, kao i broj komunista pripadnika partije. To se osobito jasno videlo u vremenu Brozove pripreme podrške za ulazak sovjetskih trupa u Srbiju i nakon oslobođenja Beograda, kada je Tito pokušavao da ukoreni svoj režim vlasti u Srbiji.[19]

Kolega Z. Avramović je u pravu kada tragom Dobrice Ćosića tvrdi i dokazuje da je komunizam u jednom delu srpskog društva, a naročito inteligencije, uveden korupcijom i karijerizmom velikog broja njenih pripadnika. „Dobar deo domaće inteligencije, korumpiran lakim karijerama i birokratskim privilegijama, lagodno je živeo, ogrezao u podaništvu i konformizmu. (…) Od Đilasa do Latinke Perović odvijalo se takmičenje u verbalnom i krivičnom kažnjavanju podignutih srpskih glava, sve u ime odbrane jugoslovenstva i komunizma.“[20]

[1] „Krfska deklaracija je nedvosmisleno istakla da je ovaj naš troimeni narod jedan isti po krvi, po jeziku govornom i pisanom, po osećanjima svoga jedinstva, po kontinuitetu i celini teritorije, na kojoj nepodvojeno živi, i po zajedničkim životnim interesima svoga nacionalnog opstanka i svestranog razvitka svoga moralnog i materijalnog života.“ (M. Radojević; LJ. Dimić, 2014:252), Srbija u velikom ratu 1914-1918, SKZ, Beograd.

[2] „pa će tada jugoslovenstvo biti koncipirano i u jednom ekstremnom obliku, kao tzv. integralno jugoslovenstvo. To je pak značilo potpuno negiranje postojanja posebnih južnoslovenskih naroda i njihovo tretiranje kao pukih integralnih delova jedinstvene jugoslovenske nacije.“ A. Mirović, Z. Milošević (2013) Sklonost Srba ka prihvatanju supra i transnacionalnih identitetskih kategorija: jugoslovenstvo i „evrounijstvo“. U zborniku: Srpsko pitanje na Balkanu, IPS, Beograd, str. 397.

[3]Milo Lompar, Misao o srpskom stanovištu, u zborniku: „Ka srpskom stanovištu“, Evrođunti, Beograd, 2014, str. 171.

[4] „Mnogi su Jugoslaviju shvatili kao prinudnu tvorevinu čiji je jedini zadatak da osigura nacionalno konstituisanje. Ideja o zajedničkoj državi bila je od drugorazrednog značaja.“ M. St. Protić (1994) Uspon i pad srpske ideje, Balkanološki institut, Beograd, str. 156.

[5] „Pobedu je na kraju, odnela ideja integralnog jugoslovenstva. Vidovdanski ustav je dosledno utemeljio organizaciju zasnovanu na pretpostavci o jednom narodu, jedinstvenom jeziku i jedinstvenoj državi.“ (isto, str. 173)

[6] „U periodu između dva svetska rata, usled nejasnog i popustljivog „trojedinog“, „plemenskog“ i „integralističkoga“ stava srpske političke klase, skoro su nestali Srbokatolici i Srbomuslimani. Oni su naime, u raznim političkim aranžmanima, lakomislenim popuštanjem i odricanjem preobraženi u Hrvate i muslimane.“ M. Knežević (2013) Geopolitičnost nacionalnog i religijskog identiteta,u zborniku: Nacionalni identitet i religija, IPS, Beograd, str. 44.

[7] „Tu je najpre pokušaj Jovana Skerlića, slijepog pristalice ideje jugoslovenstva, kome za ostvarenje te ideje nijedna žrtva nije bila prevelika, pa ni „srpsko-srpska“ filološka žrtva u tobožnjem hrvatsko-srpskom jezičkom ujedinjenju na osnovi „latinične ekavice“. Miloš Kovačević, Vatikanska ishodišta hrvatskog svojatanja srpskog jezika, u zborniku: Unija, politika Rimokatoličke crkve prema pravoslavnim Slovenima, Centar akademske reči, Šabac, str. 71.

[8]  O tome naknadno svedoči i Slobodan Jovanović kada piše: „Sa stvaranjem Jugoslavije srpsko ime je izbačeno iz državnog naziva; srpska narodnost nije službeno priznavana prilikom popisa stanovništva, i proces posrbljavanja u nacionalno neopredeljenim krajevima je zaustavljen. Takva politika dala se pravdati sa svakog drugog gledištva samo ne sa srpskog.“ S. Jovanović (1991) Sabrana dela, tom, 12, Bigz, Beograd, str. 563.

[9] Zoran Avramović, Rodoljupci i rodomrsci, Službeni glasnik, Beograd, 2013, str. 188.

[10] Isto, str. 189.

[11] Radoslav Gaćinović, Nasilje nad Srbima u 20. veku, Evrobuk, Beograd, 2017, str. 593.

[12] Vasilije Krestić (2015) Jugoslovenstvo, u zborniku: Srbi 1903-1914, istorija ideja, Klio, Beograd, str. 146.

[13] „Onog momenta kada Aleksandar Karađorđević potpiše Vidovdanski ustav i na njega se zakune, od onog momenta odrubio je Srbiji i srpstvu glavu, jednom za svagda, sem deobe. Jer umesto da oni nama plaćaju kontribuciju vi ćete njima tj. davaćete 8 delova ratne štete, a sebi zadržaćete jedan deo kao slepcu i to štete koju ste Vi Vašom krvlju stekli, čija je otadžbina opustošena i razorena za tri godine okupacije neprijatelja.“ M. St. Protić (1994) Uspon i pad srpske ideje, Balkanološki institut, Beograd, str. 199.

[14] šire vidi u: LJubiša Despotović, Globalizacija i geopolitika identiteta, Kairos, Sremski Karlovci, 2017, str. 124.

[15] „Takva, teritorijano obogaljena, privredno razorena, pokrajinama sputana, ustavno-pravno relativizovana, politički bezuticajna i geopolitički jalova Srbija trebalo je da služi kao „terapija“ namenjena srpskom narodu ideološki osumnjičenom za velikodržavlje i monarhizam, te da preventivno i (auto)inhibirajuće deluje protiv bilo kakvih pokušaja da se odnos moći u „drugoj“ Jugoslaviji uspostavi na realnim predispozicijama.“ M. Stepić (2012) Srpske zemlje u balkanskoj aplikaciji strategije obuzdavanja. Jugoslovenska i postjugoslovenska „formula“, u zborniku: Razbijanje Jugoslavije, IPS, Beograd, str. 271.

[16] vidi knjigu Zoran Petrović Piroćanac, Nomenclatura Serbica 1982-2013, Institut za političke studije, Beograd

[17] Z. Avramović, nav. delo. str. 207.

[18] „Titokomunizam je Srbe porazio, suzbio i prigušio njihovu istorijsku svest, lišio Srbe države u trenutku kad Srbi nisu shvatali značaj legaliteta i države…“ Žarko Vidović (2018) Srbi uJugoslaviji i Evropi, Katena Mundi, Beograd, str. 118.

[19] Za ilustraciju evo nekoliko važnih podataka o stanju komunističkog pokreta u Srbiji. U izveštaju od 15. avgusta 1944. godine upućenog Titovom Centralnom komitetu na Visu stoji: „Stanje u našim partijskim i narodnooslobodilačkim organizacijama je vrlo slabo. Gore je nego što je bilo prošle godine. Sadašnja rukovodstva su mlada, neiskusna i često sastavljena od nesposobnih ljudi. Ona često nisu u stanju da prenesu i običnu našu direktivu, a još manje da je ostvare. (…) Tada je u Centralnoj Srbiji ukupno bilo 890 partizana: 75 u okolini  Požarevca, 25 u čačanskom kraju, 70 u Timočkoj krajini, 40 u niškom okrugu, 430 na jugu Srbije, u valjevskom odredu 40, Šumadiji 70, na Kosmaju 60 i u kruševačkoj oblasti 80. I uglavnom su bili „slabo vojnički obučeni“. Ovi podaci na prilično jasan način pokazuju da je uticaj Titovih komunista i njegov lično u Srbiji, bio više nego simboličan. On će naknadnim partijskim falsifikatima biti prikazan kao veliki, i navodno opšte prihvaćen od srpskog naroda. Pero Simić, Tito, tajna veka, Službeni glasnik, Beograd, 2009, str. 170.

[20] Zoran Avramović, nav. delo, str. 206-208.