SRPSKA TRAGEDIJA I POBEDA 1917. I 1918. GODINE

SRPSKA TRAGEDIJA I POBEDA 1917. I 1918. GODINE

Zalog srpske kulturne baštine

Autor: Msr Srđan Graovac, istoričar

Kada govorimo o ratnoj 1917. godini, godini koju istoriografija i uopšte stručna literatura kvalifikuje najčešće kao „perid mirovanja“ na Balkanskom frontu i to ne bez svake osnove, moramo da naglasimo da bez obzira što četvrta ratna godina Velikog rata, makar u domenu srpskog angažmana u istom, nije upoznala grandiozne, stradalne, ali i pobedonosne bitke, koje su obeležile prethodna leta vojnih, to nikako ne znači da je Solunski front bio „miran“ i sa odsustvom primetnijih aktivnosti. Zapravo, rat je prešao u svoju novu fazu i to ne samo na Solunskom frontu. Isključivo su se vodile ogorčene pozicione, rovovske borbe, često do potpunog iznurenja suprostavljenih snaga. Na zapadnim i istočnim frontovima snaga Centralnih sila i trupa Antante žrtve su već bile milionske, a i tamo su se linije fronta samo minimalno pomerale. U aprilu navedene godine Sjedinjene Američke Države su ušle u rat na strani Antante, zbog čega na evropske frontove, pre svih na onaj zapadni, u Francuskoj, pristiže dva miliona novih ratnika. Tako su i vojni kapaciteti Solunskog fronta eksponencijalno uvećani. Svakodnevni život vojnika na Solunskom frontu nikako nije bio statičan. Savezničke, a među njima i srpske snage, kao i neprijateljske neprestano su se trudili da front destabilizuju, kako dejstvima artiljerijskih snaga, tako i ofanzivnim akcijama pešadijskih trupa, ali i delovanjem taktičko-diverzantskih jedinica iza linija fronta. Međutim, rezultati pomenutih aktivnosti koje su obe strane svakodnevno preduzimale, apsolutno su izostali, jer se linije fronta nisu znatnije menjale. Jednostavno, linije razgraničenja koje su u krvavim okršajima druge polovine 1916. godine bile povučene na Solunskom frontu ostale su nepromenjene do jeseni 1918. godine. San srpskog vojnika na Solunskom frontu, kao i desetina hiljada izbeglih civila koji su živeli u pozadini, bio je identičan sa snovima sunarodnika, rođaka i prijatelja koji su u vihoru stradanja i Golgote ostali na svojim ognjištima u okupiranoj Srbiji. Bio je to san o slobodi otadžbine, jer je samo sloboda mogla da donese i spasenje za mučenike okupacije koji su u porobljenoj Srbiji, više očekivali smrt nego bilo šta drugo.

Život u Srbiji, podeljenoj između okupacionih sila bio je izuzetno težak, posebno u bugarskoj okupacionoj zoni koja je, kao što znamo, bila podeljena u dve oblasti: Vojno-inspekcijsku oblast Morava sa sedištem u Nišu i Vojno-inspekcijsku oblast Makedonija sa sedištem u Skoplju. Pomenute oblasti, uz Kosovo i tadašnju Južnu Srbiju, obuhvatale su zapravo teritoriju Srbije zapadno od Velike Morave. Bugarska je imala dalekosežne planove na teritorijama koje je okupirala i, u krajnjoj meri koje je smatrala delovima legendarnog „Simeonovog carstva“ ili kasnije „Sanstefanske Bugarske“. Na celokupnoj zaposednutoj teritoriji bugarske vlasti su sprovodile antisrpske anacionalne mere, jer su zatečeno srpsko torlačko stanovništvo iste ubrajale u sastav bugarskog nacionalnog korpusa. Od 1916. godine, a posebno u narednoj 1917. godini, okupacione vlasti su vodile jedan intenzivan proces bugarizacije, koji je podrazumevao nekoliko grana političkih aktivnosti. Srpske škle su zatvorene, a nacionalna ćirilica je zabranjena. Bugarski jezik postao je zvanični i jedini dozvoljeni u okupiranim oblastima. Lična imena i prezimena kod lokalnog stanovništva su „bugarizovana“. U prvom redu izvršeno je fizičko uklanjanje ili likvidacija najuglednijih predstavnika srpske političke, privredne, duhovne i intelektualne elite. Dakle, odmah po uspostavljanju svoje administracije, neprijateljske vlasti ustremile su se na brojne učitelje, trgovce, političare, sveštenike, pa je pored internacije, sistem masovnih likvidacija postao svakodnevno primenjivani metod zatiranja svesti i činjenica o fakticitetu postojanja srpskog nacionalnog identiteta na ovom prostoru. Trajno svedočanstvo o zlodelima i večnoj sramoti prisustva bugarskih neprijateljskih vlasti u pomenutom delu Srbije u godinama Prvog svetskog rata, nalazi se i u Spomen kosturnici pri Tehničkoj školi u Surdulici u kojoj su sačuvani tragovi monstruoznih pokolja nad 6000 srpskih stanovnika u navedenoj regiji. Zbog jasnih namera bugarskih vlasti da izvrše popis, a potom i regrutaciju stanovništva, posebno mlađih slojeva muške populacije koju su potom želeli da regrutuju u redove bugarske soldateske kako bi se borili protiv sopstvenog naroda, veliki deo muških stanovnika mlađeg uzrasta, odlučio se na očajničke protivmere, prvo na bekstvo od kuća i skrivanje, a potom i na otvoreni gnevni ustanak protiv zločinačkog zavojevača. Uskoro je došlo do pobune naroda u Pustoj reci, odakle je zapravo čuveni Toplički ustanak i pokrenut. Pobuna se proširila na celu Toplicu, Jablanicu, Kosanicu i generalno na širi prostor današnjeg Juga Srbije od Kruševca do međudržavne granice sa Bugarskom. Toplički ustanak predstavljao je jedinu organizovanu oružanu pobunu ili pokret otpora na teritorijama u Evropi, okupiranim od strane Centralnih sila. Ustanici su akciju pokrenuli u dosluhu i na osnovu planova Vrhovne komande u egzilu, a osnovna ideja inicijatora pobune sastojala se u nameri srpskih i savezničkih snaga na Solunskom frontu da se pokretanjem ustanka širih razmera u neprijateljskoj pozadini omogući lakši proboj frontovskih linija. Međutim, potonje ustaničke vojvode nisu čekale na formalno odobrenje Vrhovne komande o pokretanju dejstava, već su akciju preduzele bez odlaganja 21. februara 1917. godine. Najistaknutija ličnost i predvodnik pobune bio je vojvoda Kosta Vojinović Pećanac i za svega nekoliko dana 13 700 ustanika uspelo je da oslobodi veliku teritoriju od Kopaonika do Suve planine i od Leskovca do Kruševca. Bugarska armija na ustanike je poslala gotovo celu jednu diviziju i u sadejstvu sa austrougarskim snagama 24. marta 1917. godine pobunu je ugušila u krvi. Usledile su strahovite represalije, praćene ubistvima, silovanjima, pljačkom i odvođenjem preživelog stanovništva u bugarske internacijske kazamate. Na desetine sela je bilo spaljeno, a prema procenama austrougarskih vlasti bugarski okupatori su u svrhu odmazde ubili oko 20 hiljada ljudi, komita i civila, oba pola i svih uzrasta. Jedna komisija koja je posle rata istraživala pomenute zločine bugarskih okupatora potvrdila je ove nalaze austrougarskih vlasti iz ratnih godina.

Osim srpske vojske, u Solunu su se 1917. godine nalazile i brojne srpske civilne izbeglice. Neposredno svedočanstvo o pomenutoj činjenici nalazi se i u fakticitetu prisustva velikog broja škola za srpsku decu u Solunu i njegovoj okolini u kojima je nastavu na maternjem jeziku pohađalo oko 1500 đaka iz Srbije. Inače, širom Evrope, Afrike i Azije prostirali su se različiti izbeglički centri u kojima su živeli prognani stanovnici iz Srbije u broju preko 60 hiljada duša. U Velikoj Britaniji, na Mlati, Korzici, u Rusiji, Švajcarskoj, Italiji, a najviše u Francuskoj i Grčkoj, utočište od sigurne smrti našlo je desetine hiljada stradalnika, posebno srpskih đaka i studenata. Zajednički ratni ciljevi, prisustvo hiljada izbeglica, vesti o nadljudskim naporima i stradanju koje su Srbi podneli u bespoštednoj borbi sa zločinačkim neprijateljskim državama članicama Centralnih sila, kao i srpske pobede iz 1914. i 1916. godine, ostavili su snažan utisak na vlade, ali posebno građanstvo zemalja koje su pružile utočište srpskim prognanicima. Pomenute okolnosti, u znatnoj meri doprinele su izvesnoj promeni svesti zemalja članica sila Antante o potrebi pružanja pomoći vaskrsloj srpskoj vojsci u Grčkoj, ali i o neophodnosti garantovanja podrške vlada navedenih država za srpske ratne ciljeve ili makar jedan njihov deo. Zaista, pored konstantnih vojnih operacija pozicionog rata na Solunskom frontu, u 1917. godini razvijena je jedna živa diplomatska aktivnost, kada je bilo u pitanju obezbeđivanje adekvatne podrške Saveznika proklamovanim ratnim ciljevima Kraljevine Srbije. Posle teških  borbi na Kajmakčalanu 1916. godine, pobede i oslobođenja dela teritorije naše države, odnosno grada Bitolja, koji je u to vreme bio drugi po veličini grad u Kraljevini Srbiji, srpska vlada na čelu sa Nikolom Pašićem povela je tešku političku borbu u cilju kapitalizacije nadljudskih vojničkih napora srpskih boraca i žrtve celokupnog naroda, kako bi u završnoj fazi ili konačnici rata, srpski nacionalni i državni interesi dobili odgovarajuću, a po mogućstvu i ranije zacrtanu i svakako istorijski opravdanu satisfakciju. Prisetimo se koliki su uticaj imale važne spoljnopolitičke okolnosti u ratnoj 1914. godini, koje su i primorale srpsku vladu da što pre potraži formulaciju svojih ratnih ciljeva, kako bi ista bila u prilici da pruži adekvatan odgovor na sve jače pritiske saveznika iz Antante na Srbiju oko politike teritorijalnih ustupaka naše države, u dato vreme, potencijalnim saveznicima, a neutralnim državama, poput Italije, Rumunije i u prvom redu Bugarske. Srpska vlada je posle višednevnog rada krajem novembra i početkom decembra 1914. godine i brojnih konsultacija koje je sam Pašić vodio sa uglednim političkim i drugim javnim delatnicima, izašla pred Narodnu skupštinu, gde je 7. Decembra usvojena izjava prema kojoj je zvanični ratni cilj Srbije postao i ujedinjenje svih Srba, Hrvata i Slovenaca u jednu zajedničku južnoslovensku državu, zemlju kojoj je namenjen važan status faktora mira i stabilnosti u posleratnoj Evropi. Pomenuta izjava srpske vlade gotovo jednoglasno je prihvaćena od strane narodnih poslanika pa je samim tim i Skupština na taj način usvojila Nišku deklaraciju i dala puni legitimitet jednoj projugoslovenskoj politici koju je predložila izvršna vlast Kraljevine Srbije. Neminovan nastavak takve politike je bio i formiranje Jugoslovenskog odbora u Parizu 1915. godine i to prema projekcijama i predlozima srpske vlade. Sastav Jugoslovenskog odbora činili su Ante Trumbić, Frano Supilo, Ivan Meštrović i drugi ugledni projugoslovenski orjentisani politički i kulturni delatnici iz Austrougarske. Prema zamislima Nikole Pašića, zadatak Odbora je bio da u skladu sa proklamovanim ciljevima srpske vlade izvrši snažan aktivistički i propagandni uticaj, pre svih kod savezničkih zemalja Antante kako bi iste bile upoznate sa težnjom Jugoslovena iz Austrougarske o ujedinjenju sa Srbijom. U okvirima zadatih ciljeva članovi Jugoslovenskog odbora otvoreno su i delovali i to posebno u domenu snažnog protivljenja italijanskim teritorijalnim pretenzijama u Dalmaciji i na jadranskom primorju. Jugoslovenskom odboru je bila namenjena uloga nezavisnog tela u odnosu na politiku srpske vlade, ali je istovremeno uživao njenu punu materijalnu i diplomatsku podršku.

Međutim, Niška deklaracija je dočekana sa velikim negodovanjem, gotovo„na nož“ kod vlada savezničkih zemalja Velike Britanije, Francuske i Rusije iz razloga što su srpski ratni ciljevi bili direktno suprostavljeni geopolitičkim planovima Antante, čiji je interes u tom trenutku bio da Italiju „svrstaju“ na svoju stranu u ratu. Takođe, prvih godina Velikog rata nestanak Austrougarske je za Antantu bio potpuno neprihvatljiv. Uporedo sa borbom za prihvatanjem srpskih ratnih ciljeva od strane saveznika koja je ponekad izgledala nemoguća i neostvariva, izbile su i snažne unutrašnje političke borbe u samom Jugoslovenskom odboru i to u vezi sa principima i neposrednim rešenjima uređenja buduće zajedničke države. Upravo ratne 1917. godine, pomenuta načela i konkretni nacrti budućeg uređenja jugoslovenske države dospeli su u fokus političke pažnje i beskrajnih raspri, kako u odnosima srpske vlade prema silama Antante i Jugoslovnskom odboru, tako i u napetim političkim odnosima u samoj neprijateljskoj Austrugarskoj monarhiji. Naime, na sednici Carevinskog veća u Beču 30. maja 1917. godine, Anton Korošec, predsednik Jugoslovenskog kluba, parlamentarnog tela koji su činili poslanici južnoslovenskih narodnosti u naslednim zemljama Dvojne monarhije, pročitao je njihov zajednički predlog novog preuređenja Austrougarske, prema kome je Monarhija trebalo da dobije trijalističku državno-pravnu i političku platformu u čijim okvirima bi se pored Austrije i Mađarske nalazila i jugoslovenska nacionalna i političko-teritorijalna zajednica. Navedeni predlog Jugoslovenskog kluba izazvao je pravo oduševljenje, naročito kod dela uticajne hrvatske političke elite, predvođene Hrvatskom pučkom seljačkom strankom i njenim vođstvom oličenim u delatnostima Antuna Radića i, pre svih Stjepana Radića. Međutim, ta čuvena Majska deklaracija izazvala je veliku zabrinutost, pre svega kod srpske vlade, jer je ista predviđala opstanak i reformu Austrougarske, a nikako njeno razbijanje i nestanak, čime su planovi o nacionalnom ujedinjenju srpskog i južnoslovenskih naroda u nezavisnu i suverenu evropsku državu dovedeni u pitanje. Takođe, Majska deklaracija, čak je isključivala i mogućnost obnove nezavisne Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore, pa je samo predviđala ujedinjenje južnoslovenskih zemalja u jednu državu, ali pod žezlom habzburške dinastije, što ni srpska vlada, ni slobodarski srpski narod nisu mogli prihvatiti.

Pored drugih, ovo je bio još jedan razlog zbog kojih su srpska vlada i Jugoslovenski odbor spremili svojevrsni politički odgovor na brojna pitanja u vezi sa ujedinjenjem južnoslovenskih naroda. U datom cilju, organizovana je konferencija srpske vlade i Jugoslovenskog odbora na Krfu, koja je trajala od 15. juna do 20. jula 1917. godine. Na konferenciji su vladali napeti odnosi između njenih učesnika, tako da je ponekad i sam njen tok poprimao veoma dramatičan karakter. Međutim, povoljan ishod pomenutih diplomatskih napora na Krfskoj konferenciji bio je izvestan. Glavni kamen spoticanja između srpske vlade i Pašića sa jedne strane i dela Jugoslovenskog odbora sa druge strane, ogledao se u različitoj percepciji strukture uređenja buduće države. Nikola Pašić je zastupao princip centralističkog uređenja, a za isto je nalazio opravdanje u činjenici da bi formiranje buduće države na federalističkim principima ugrozilo stabilnost iste, ali i da bi toliko željeno ujednjinje srpskog naroda ostalo neostvareno, ukoliko bi sastavni delovi nove zemlje uživali određeni autonomni status. Nasuprot pomenutim viđenjima, predstavnici hrvatske političke elite zastupali su ideju federalističkog principa uređenja buduće zajedničke države. Smatrali su da se adekvatni uslovi budućeg državnopravnog statusa nove državne tvorevine nalaze u njenom federalnom državnom uređenju sa republikanskim oblikom vladavine. Ipak, izvesni dogovori su postignuti. Tekst sporazuma, nazvanog Krfska deklaracija, potpisan je 20. jula 1917. godine od strane Nikole Pašića u ime srpske vlade i Ante Trumbića u ime Jugoslovenskog odbora. Potpunom uspehu konferencije značajno je doprineo upravo Ante Trumbić koji je u odsudnom trenutku po rad Konferencije pristao na odlaganje dogovora o uređenju buduće države. Sa druge strane, pomenutim manevrom Trumbić je postigao dva osnovna cilja, prvo da srpska strana pristane na stvaranje zajedničke države i odbaci ideju “etapnog ujedinjenja“ i drugo da Srbija, sa pozivanjem na potpisanu deklaraciju, urgira kod saveznika da stvaranje zajedničke države južnoslovenskih naroda dobije status ratnog cilja Antante. Inače, sporazum je podrazumevao da naziv buduće države bude Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, čime je i Jugoslovenski odbor prihvatio monarhijski oblik vladavine u budućoj zemlji. Predviđeno je da nova država bude ustrojena kao ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija sa dinastijom Karađorđević na čelu. Istovremeno, garantovana je jednakost svih građana i narodnosti, sloboda veroispovesti, ravnopravna upotreba sva tri imena naroda i oba pisma, kao i opšte biračko pravo. Uprkos svojoj efemernosti i pravnoj manjkavosti, Krfska deklaracija imala je značajan uticaj na afirmaciju „jugoslovenske ideje“ kao ratnog cilja srpske vlade i južnoslovenskih političkih elita, posebno u postratnom razdoblju povesnice istih.

Inače, jugoslovenska ideja nije imala neko veliko uporište u političkim i kulturološkim platformama širih slojeva srpskog i hrvatskog naroda. Pomenuta ideja se održavala, pre svega u pojedinim političkim krugovima svih južnoslovenskih naroda koji su na datoj platformi uvideli šansu za realizacijom svojih različitih partikularnih političkih interesa. Hrvatske političke elite su „jugoslovensku ideju“ baštinile još iz vremena razvoja tzv. „ilirskog pokreta“ u prvoj polovini XIX veka i za iste, pomenuta platforma predstavljala je samo jednu istorijsku etapu u realizaciji cilja stvaranja nacionalno i konfesionalno homogene i relativno suverene i nezavisne hrvatske države, a koji je bio determinisan u godinama uspona hrvatskog nacionalnog pokreta zasnovanog na fundamentima polufeudalog principa tzv. „hrvatskog istorijskog i državnog prava“, oživotvorenog prema interesima klerikalnih i vojno-političkih krugova bečke političke elite u Habzburškoj monarhiji. Sa druge strane, u političkim promislima dela srpskih političkih elita, takođe je bila prisutna „ideja jugoslovenstva“, posebno iz epohe vladavine i političkih aktivnosti kneza Mihajla. Međutim, za većinu intelektualno-akademskih i političkih krugova srpskih društvenih elita, u definisanju nacionalnih interesa srpskog naciona, jugoslovenska ideja imala je samo sekundarni karakter, dok je primarni cilj bio oslobođenje srpskog naroda i njegovo ujedinjenje u nacionalnu državu. Tako ujedinjena Srbija imala bi zadatak da „odigra ulogu Pijemonta“ kada su u pitanju interesi drugih južnoslovenskih naroda, odnosno ista je trebalo da za sebe obezbedi status glavnog protagoniste u procesima formiranja nezavisne jugoslovenske države. Sam Nikola Pašić, naš veliki državnik i predsednik srpske vlade u toku Velikog rata bio je pristalica jedinstvene južnoslovenske države, ali samo u okolnostima gde bi granice Srbije u toj zemlji bile jasno omeđene u cilju izbegavanja potencijalnih međunacionalnih suprotnosti ili teritorijalnih partikularnih pretenzija različitih nacija u takvoj nadnacionalnoj državnoj tvorevini. Ishod celokupne političke i vojne borbe tokom Prvog svetskog rata nam je dobro poznat. Bilo je to stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Posledice odluka koje su tada donesene su nam takođe dobro poznate, jer iste i danas osećaju brojna pokolenja predaka iz godina Velikog rata.

Kao što samo naglasili, pomenuta politička nastojanja još iz decembra 1914. godine u vezi sa stvaranjem nezavisne nadnacionalne jugoslovenske države, postala su i ratni cilj Kraljevine Srbije, a neposredni koraci u ostvarivanju istog dogodili su se u političko-diplomatskim previranjima na srpskoj i jugoslovenskoj „političkoj pozornici“ (ali i u svetskim okvirima) ratne 1917. i, posebno 1918. godine. Dostignuća slavnih pobeda i ratnog uspeha srpskog naroda iz 1918. godine, ali i povesne crtice iz mučnih dana borbe naše političke i vojne elite da pomenuta dostignuća politički kapitalizuju i državno-pravno determinišu u „ruhu“ buduće jedinstvene države južnoslovenskih nacija, trajno su upisana u fundamente koda identitetskih karakteristika srpskog etničkog kolektiviteta. Međutim, ti „zapisi“ ne predstavljaju samo duhovnu dimenziju pamćenja jednog etnosa, nego su i veoma materijalne prirode, iz koje je navedena psiho-metafizička mera identiteta nacije, uostalom i nastala. Drugim rečima, sva saznanja i uvek krhko pamćenje Kolektiviteta o njegovom krahu i pobedi u Prvom svetskom ratu nalaze se delom očuvani, ali i zaštićeni u brojnim ustanovama kulture srpskog naroda i države Srbije, pa samim tim i u arhivskim, muzejskim i bibliotečkim zbirkama i fondovima pomenutih ustanova Grada Novog Sada, kao i u različitim kolekcijama privatnih lica. Suštastvenu potrebu svih Novosađana i uopšte građana Srbije da pomenuto nacionalno i duhovno blago očuvamo za pamćenje pokolenja koja još nisu ni rođena, postižemo i merama predstavljanja tih artefakata nacionalne prošlosti širokoj javnosti naših sugrađana.

IZVORI I LITERATURA

NEOBJAVLJENI IZVORI

1. Eškićević, Vasa, Kratki ratni dnevnik, Matica srpska, Rukopisno odeljenje, M.10.442, 1917, (neobjavljena arhivska građa).
2. Eškićević, Vasa, Skice, Matica srpska, Rukopisno odeljenje, M.10.449, 1916, (neobjavljena arhivska građa).

LITERATURA

1. Ekmečić, Milorad, Stvaranje Jugoslavije 1790-1918, drugi tom, Prosveta, BIGZ, 1989.
2. Radojević, Mira, Dimić, LJubodrag, Srbija u Velikom ratu 1914-1918: kratka istorija, Srpska književna zadruga, Beogradski forum za svet ravnopravnih, Beograd, 2014.
3. Cvetković, Mateja, Zaplanje i Toplički ustanak 1917, Narodna biblioteka „Branko Miljković“, Gadžin Han, 2013.