Srpska Vojvodina i politika Svetozara Miletića

Srpska Vojvodina i politika Svetozara Miletića

Autor: dr Miloš Savin

Prva ozbiljna politička aktivnost Svetozara Miletića je vezana za izbijanje revolucije 1848. godine, te proglašenje Srpske Vojvodine. Habzburško carstvo je 1848. obuhvatila antifeudalna, građansko-demokratska revolucija. Na vojvođanskom prostoru u početku je došlo do socijalnih i agrarnih pobuna. Revolucionarne težnje Srba i Mađara su se u početku potpuno podudarale. Peštanska revolucionarna omladina je 15. marta istakla zahteve koji su predviđali građanske slobode, ravnopravnost svih narodnosti, ukidanje feudalnih odnosa, opšte pravo glasa i demokratski ustav. Zahteve je prihvatio Ugarski sabor, a delimično ih je potvrdio i bečki dvor. Međutim, mađarski revolucionari su nakon preuzimanja vlasti, odbili da priznaju ista prava Srbima, smatrajući da u Ugarskoj, odnosno Mađarskoj postoji samo jedan politički narod – Mađari. Našavši se u žiži događaja kao dvadesetdvogodišnji student u Budimpešti, shvatajući da će doći do mađarsko-srpskog sukoba, Miletić se vraća u Šajkašku gde i pored policijskih progona agituje na Srbe šajkaše, da se ne odazovu mobilizaciji na italijansko ratište, već da ostanu uz svoj narod zbog predstojećeg mađarskog napada. Do kulminacije srpskog nacionalnog pokreta dolazi u Sremskim Karlovcima gde je od 13. do 15. maja održana Majska skupština koja je proglasila Srpsku Vojvodinu, u čemu Miletić uzima aktivno učešće. Po odluci, Vojvodina je, kao posebna autonomna teritorija obuhvatila: Srem sa Granicom, Baranju, Bačku sa Potiskim distriktom i Šajkaškim bataljonom, te Banat sa Granicom i Kikindskim distriktom. Nepunih mesec dana nakon Skupštine otpočinje krvavi srpsko mađarski rat, tokom kog će srpski pokret na kraju ući u punu saradnju sa austrijskim faktorom u borbi protiv mađarske vlade. Okrotisanim austrijskim ustavom iz marta 1849. godine, Vojvodina nije priznata kao posebna krunovina. Ugarska je podeljena na vojne distrikte, iz Vojvodine je izuzeta granica, a njen ostatak je postao sedmi distrikt na čelu sa carskim komesarom – patrijarhom Rajačićem. Tokom 1849. u Vojvodini su vođene krvave borbe između Mađara i Srba. Tokom leta 1849., na austrijski poziv u sukobe se uključila ruska vojska, nakon čega su Mađari poraženi.

Austrijski car je 15. decembra 1849. doneo patent o osnivanju Vojvodine Srbije i Tamiškog Banata, koja će se često nazivati i Srpska Vojvodina i Tamiški Banat. U sastav ovakve Vojvodine ušli su Bačka i Banat bez Granice, te samo Rumski i Iločki srezovi iz Srema. Vojvodina je suštinski predstavljala samo jednu upravnu jedinicu, bez ikakvih narodnih ili autonomnih odlika. Vojvodina je izuzeta iz Ugarske i poverena austrijskom ministarstvu policije na upravu, a zvanični jezik je bio isključivo nemački. Austrijski car je sebe proglasio za velikog vojvodu Vojvodine Srbije. Period postojanja Vojvodine Srbije se u potpunosti poklopio sa apsolutističkim režimom austrijskog ministra Aleksandra Baha, pa se odomaćio naziv Bahova Vojvodina. Agresivna germanizacija, policijski režim, centralizacija i austrijski državni unitarizam su glavne odlike Bahovog apsolutizma. Visoki troškovi izgradnje i održavanja administrativnog sistema, opteretili su srpsko građanstvo. Pozitivna obeležja Bahove Vojvodine predstavljaju napuštanje feudalnih i uspostavljanje građanskih ustanova, te porast broja Srba među činovnicima. Iako Srbi nisu mogli da budu na značajnijim mestima u birokratiji, povećan broj školovanih Srba, činovnika, imaće uticaj na jačanje vojvođanskog liberalnog građanstva. Na čelu sa Svetozarem Miletićem, demokratski orijentisano srpsko građanstvo se povezuje sa mađarskim demokratskim krugovima, radi borbe protiv pronemačke diktature. Pod pritiskom opšteg nezadovoljstva u celoj monarhiji, car je otpočeo proces decentralizacije. Procenivši da mu Srbi više nisu potrebni, u nameri da za svoju spoljnu politiku zadobije Mađare, car je 27. decembra 1860. lično napisao odluku kojom je Vojvodina ukinuta i potpuno prisajedinjena Ugarskoj.

Ukidanje Vojvodine je srušilo i poslednju iluziju kod demokratski orijentisanog, srpskog, liberalnog, građanskog staleža o mogućnosti oslanjanja na Beč. Svetozar Miletić je početkom januara 1861. godine, u čuvenom članku Na Tucindan, predložio potpuni raskid sa Bečom i političku borbu za priznanje autonomne Vojvodine od strane Mađara. U nameri da ublaži srpsko negodovanje, ali i da zaplaši mađarske političke krugove, austrijski car je dozvolio Srbima da održe Blagoveštanski sabor u Sremskim Karlovcima 2. aprila 1861. godine, na kom je zatraženo da Vojvodina bude teritorijalna autonomija sa sopstvenim organima.

Svetozar Miletić je formulisao princip „Mi smo i Srbi i građani“, ističući jednak značaj nacionalne slobode, demokratije i građanskog društva. Zahteve za teritorijalnim zaokruženjem i autonomijom Vojvodine u okviru Mađarske u svojim člancima razradili su Miletić i njegov bliski saradnik i prijatelj. NJihovi predlozi su podrazumevali da se u Ugarskoj dođe do zaokruženja nekoliko županija u kojima bi narodnosti činile većinsko stanovništvo, koje bi zajedno sa mađarskim županijama funkcionisale u okviru ugarskog državno-pravnog okvira, ali su se služile svojim narodnim jezicima. Po ovom predlogu Vojvodina bi posedovala i simbolična istorijska prava zbog srpskih privilegija iz prošlosti. Miletić nije naišao na očekivano razumevanje među mađarskim političarima koji su držali „da bi samo ime Vojvodina značilo, ni više ni manje, nego povredu integriteta Ugarske!“ Miletić je očekivao da će za autonomnu Vojvodinu, u duhu ravnopravnosti, naići na razumevanje kod mađarskih građanskih političara, pristalica demokratije, liberalizma i ustavnosti, što se nikada nije dogodilo. Miletić se zalagao za bliske, bratske odnose sa Hrvatskom. Miletić je insistirao, bez želje da uvredi „braću našu Hrvate“, da je Srem „duša naše Vojvodine.“

Razvoj ugarskog parlamentarizma, srpski liberali su doživeli kao šansu, pa su 1865. godine, pred izbore za Ugarski sabor, u Novom Sadu organizovali odbor za izradu političkog programa za srpske poslanike. Odbor je podelio kandidate po izbornim oblastima, i postigao neponovljiv uspeh – osvojio je 12 poslaničkih mesta u Ugarskom Saboru. Tokom celokupnog perioda ugarskog građanskog parlamentarizma glasačko pravo nije imalo više od 7% birača, a Srbi su činili svega 2.5% stanovništva, što poseban značaj daje organizacionim sposobnostima Miletićeve liberalno-građanske opozicije.

Pošto je tokom avgusta 1864. godine zbog loše finansijske situacije prestao da izlazi Srbski Dnevnik, narastajuća srpska liberalna opozicija u Ugarskoj, na čelu sa Miletićem, ostala je bez adekvatnog prostora u štampi. Procenivši štetnost ovakve situacije, pred zasedanje ugarskog sabora 1866. godine, Svetozar Miletić je pomišljao da obnovi rad Dnevnika, ali je na koncu ipak odlučio da pokrene novi politički list Zastavu. Uprkos izveštaju mađarske policije da Miletićevo strateško okretanje Mađarima u odnosu na Beč ima za cilj da uz saradnju sa ugarskim faktorom  ima za cilj da doprinese njegovoj navodnoj ideji obnove velikog srpskog carstva, osnivanje Zastave je odobreno. Miletićevo okruženje je sakupilo dovoljno sredstava za depozit, koji je bio uslov za pokretanje političkog lista, a njemu kao regularno izabranom članu Ugarskog sabora nije bilo moguće zabraniti izdavanje štampe. Zastava je februara 1866. godine počela da izlazi u Pešti dva puta nedeljno. Nakon 46. broja 1867. godine sedište lista je prebačeno u Novi Sad, a tek 1869. nakon trogodišnjeg čekanja, Zastavi je dozvoljeno da uz dodatnu kauciju počne da izlazi i tri puta nedeljno. Zastava kao organ Miletićeve Srpske narodne slobodoumne stranke postaje najuticajniji list među Srbima u Ugarskoj pa i šire. Najznamenitiji novosadski i vojvođanski Srbi druge polovine XIX veka ispisuju stranice Zastave. Utemeljujući Miletićevu beskompromisnu politiku, Zastava počinje da smeta političkim prilikama Beča, Budimpešte, Zagreba, ali i Beograda čiju koruptivnost i nedoraslost ideji svesrpskog oslobođenja Zastava oštro kritikuje.  Ovaj politički list, organ srpskog liberalno-opozicionog pokreta naročito ukršta koplja sa srpkim konzervativcima i klerikalcima u Ugarskoj, koje kritikuje zbog približavanja ugarskim vladajućim strukturama. Usvajanjem Osnove programa za srpsku liberalno-opozicionu stranku, koju je u časopisu Zastava predložio Svetozar Miletić, na konferenciji u Bečkereku, početkom 1869. godine, formirana je Srpska narodna slobodoumna stranka. Bečkerečki program je postao osnova srpskog opozicionog delovanja u narednim decenijama. Srpska narodna slobodoumna/liberalna stranka na čelu sa Miletićem je postala masovni, oduševljeni narodni pokret Srba u Ugarskoj. Bečkerečki program se protivio austrougarskoj nagodbi, zalažući se za samostalnost Ugarske, unutar koje bi se nemađarske narodnosti, koje su činile većinu, lakše izborile za svoja autonomna prava. Takođe, Bečkerečki program je oponirao i Zakonu ona narodnostima koji je predviđao postojanje samo jednog, mađarskog, političkog naroda u Ugarskoj, kom bi pripadali svi njeni stanovnici. Ovaj zakon je dozvolio Srbima da samostalno uređuju svoje crkvene, školske i fondovske poslove, ali je odbio njihove zahteve za teritorijalnom autonomijom. Zakon koji je na prvi liberalan, za sva prava data narodnostima, pre svega srpskoj crkveno-školskoj autonomiji, propisivao je obavezan državni nadzor, što će kasnije biti korišćeno upravo za gušenje garantovanih prava. Bečkerečki pogred je pored navedenog, zahtevao rešenje istočnog pitanja, u okviru koga oslobođenje i ujedinjenje balkanskog Srpstva. Program je takođe insistirao na ravnopravnosti svih naroda Ugarske sa mađarskim narodom, na većim građanskim i demokratskim slobodama. Po pitanju autonomije Vojvodine, program je tražio pokretanje parlamentarne debate na državnom nivou o zahtevu Blagoveštanskog sabora, da Vojvodina bude teritorijalna autonomija sa sopstvenim organima. Bečkerečki program je propagirao panslavizam i specijalne odnose vojvođanskih Srba sa Srbijom.  U vezi sa Hrvatskom, ovaj dokument, se zalagao za nezavisnost Hrvatske u odnosu na Ugarsku, te bio u opoziciji prema hrvatsko-ugarskoj nagodbi.

Na narodno-crkvenom saboru 1869/71. Srpska narodna slobodoumna stranka je imala ogroman uticaj. Već na Preobraženskom saboru Miletićevi liberali kao većinska grupa. Mađarska vlada, koja nije mogla da zaustavi nameru liberala, da namesto preminulog parijarha Maširevića, izabere sebi bliskog kandidata, prekinula je sabor u sred sesije.

Još 1871. godine, u poslednjoj godini mandata predsednika ugarske vlade grofa Đule Andrašija, vlada je pokušala da formira opoziciju Miletiću i njegovoj stranci od grupe konzervativno-klerikalnih srpskih političara okupljenih oko časopisa Srbski narod, koji je uređivao Jovan Grujić Jota, okoreli desničar. Andraši je stupio i u kontakt sa namesničkom vladom u Kneževini Srbiji od koje je zatražo da mu pomogne da se iz Srpske narodne slobodoumne stranke izdiferenciraju umereni elementi, koji bi delovali opoziciono prema Miletiću. Andrašijevi zahtevi su naišli na plodno tlo u Beogradu, pošto je namesnik Milivoje Petrović Blaznavac smatrao da je Miletić nitkov koga treba obesiti. Miletić i njegovi istomišljenici su imali ogromna očekivanja od Kneževine Srbije. Tražili su da Srbija aktivnom politikom izdejstvuje oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda koji se nalazio pod Turcima u Staroj Srbiji i Bosni i Hercegovini. Glavnu prepreku ovom zahtevu, Miletić je prepoznao upravo u sistemu vlasti u Kneževini Srbiji. Smatrao je da samo moderna, demokratska, liberalna Srbija, koja poštuje građanska prava može da ispuni nacionalnu misiju. Neuspela akcija Miletićevaca iz Ujedinjene omladine srpske da izazovu ustanak na Balkanu, pomalo je ugasila žar među njegovim sledbenicima, a došlo je i do pomirljivijih tonova. Mihailo Polit Desančić, Miletićev učenik i politički saborac, je u časopisu Narod napisao tekstove o nepogrešivosti pape, koji su shvatani kao kritika na račun Svetozara. Časopis Narod Jovana Subotića je i osnovan sa ciljem da podržava Srpsku narodnu slobodoumnu stranku, ali na umereniji način od Zastave. Usled navedenog na Drugoj bečkerečkoj konferenciji izvršena je revizija Bečkerečkog programa, ali se nije odustalo od osnovnih načela.

Desnica, koju su činili određeni bogataški krugovi, klerikalci konzervativci, pomognuti od strane ugarske vlade, okupili su se oko Đorđa Stratimirovića, koji je proklamovao svoj program 1872. godine. Stratimirovićev program je bio znatno umereniji od Bečkerečkog, ali ne i potpuno pomirljiv. Zakon o Austrougarskoj nagodbi i Zakon o narodnostima, ovaj dokument nije u potpunosti ni osporavao, ali ni prihvatao. Biranim rečima, Stratimirović ih je proglašavao kao političku realnost, pod uslovom da se, isprave, dopune i sl. U zamisli da formira stranku baziranu na svom programu, nekadašnji vožd Srpske Vojvodine, doživeo je fijasko. Uprkos svim iskušenjima tada je bilo nemoguće oponirati, među Srbima, oduševljenom, masovnom pokretu, kao što je bila Srpska narodna slobodoumna stranka. Stratimiroviću je iz fokusa pobeglo pitanje Hrvatsko-ugarske nagodbe. Naime, Srpska narodna slobodoumna stranka iz Ugarske i Hrvatska narodna stranka i Slavonije i Hrvatske su do 1873. činile nesalomivi opozicioni blok. Međutim 1873. godine, došlo je do pogodbe između hrvatske Narodne stranke i mađarske vlade, usvajanjem revidirane Hrvatsko-ugarske nagodbe. Hrvatski narodnjaci su na ovaj način srušili zajednički srpsko-hrvatski opozicioni blok, šro je značajno naškodilo politidži Srpske narodne liberalne stranke. Značajan deo srpskih poslanika iz Srpske narodne slobodoumne stranke ostao je uz hrvatske narodnjake, te učestvovao u vlasti. Na ovaj način je došlo do prvog otvorenog istupanja notabiliteta. Iste 1873. godine ukinuta je i vojna granica, za koju se slobodno može reći da je bila kasarna Miletićeve stranke, u strahu od čije reakcije Mađarska vlada nije smela da pretera sa represijama prema njemu.

Početkom istočne krize Zastava počinje da izlazi 4 puta nedeljno, ali uskoro, nakon hapšenja Svetozara Miletića dolazi do dezorijentacije i detanta u njenoj uređivačkoj politici. Broj njenih saradnika drastično opada, dolazi do zabrane, njenog rastruranja u austrijskom delu monarhije, jednom rečju Zastava postaje bleda senka nekadašnjeg uticajnog lista. Kormilo nad njom imaju umereni elementi Srpske narodne slobodoumne stranke, budući notabiliteti, koji uveliko sprovode politiku oportunizma. Zbog navodne veleizdaje Svetozar Miletić je uhapšen leta 1876. godine, a suđenje, na kome će njegov branilac Mihailo Polit Desančić pobiti sve navode optužbe, počelo je tek u septembru 1878. U ovom montiranom procesu, sud je uvažio izjave lažnih svedoka i osudio Miletića na najstrožu robiju, koja je podrazumevala stalnu torturu i boravak u samici. Nakon molbi i peticija, koje su protivno volji Svetozara Miletića podnošene, on je krajem 1879. godine, pušten na slobodu u lošem fizičkom i psihičkom stanju. Ni po Miletićevom povratku Zastava suštinski ne menja svoju uređivačku politiku, a list zapada u sve veće dugove.

Dok se vođa stranke nalazio u zatvoru, nastupila je malodušnost u njenim redovima, dominirala je umerena struja, politika je bila razvodnjena.

Nakon oporavka, Miletić je u Novom Sadu aprila 1881. sazvao veliki zbor birača stranke, sa namerom da se obračuna sa notabilitetima. Međutim, iskusni notabiliteti, procenjujući da je to poslednji Miletićev politički korak, nisu se isticali na skupu. Umesto očekivanog, došlo je do sukoba između Miletića i grupe vršačkih socijalista okupljenih oko Jaše Tomića koji su zahtevali dopunu Bečkerečkog programa socijalnim pitanjima. „Tomićevom zahtevu se suprotstavio lično Svetozar Miletić, objašnjenjem da se materijalni interesi podrazumevaju u demokratskom programu Narodne stranke, a da Tomiću kao socijalisti, nema mesta na zboru ove stranke.“ Tomić je osporio demokratičnost slobodoumne stranke, okarakterisao Bečkerečki program kao zastareo, a Miletića podrugljivo prozvao „narodnosni papa“. Novosadski zbor je iskristalisao tri frakcije u srpskom liberalno-opozicionom pokretu – liberale, notabilitete i radikale/socijaliste. U avgustu 1882. Svetozar Miletić je potonuo u najteži oblik bolesti, što je dovelo do njegovog konačnog odlaska iz društveno-političkog života. Ubrzo nakon toga se i Mihailo Polit Desančić pasivizirao. Stranku je faktički nastavio da vodi Miša Dimitrijević, uz pomoć prvog čoveka, novosadskog liberala Ilije Vučetića.