Srpska Vojvodina i njen doprinos kulturi

Srpska Vojvodina i njen doprinos kulturi

Autor: Miloš Savin

Ideja o Srpskoj Vojvodini kao posebnoj teritoriji se rodila među Srbima u Austrijskom carstvu, na jugu Ugarske. Sloveni su pomenuti prostor naselili tokom 6. i 7. veka i na njemu u kontinuitetu živeli. Istorijski izvori pominju Srbe kao brojnu grupu na ovoj teritoriji u 13. veku, a njihov broj se znatno povećava u 14. i 15. veku. Ugarski kraljevi su pozivali Srbe sa Balkana da se doseljavaju u Ugarsku, radi popunjavanja vojske i očuvanja granice od turskih napada. Prilikom turskog prodora došlo je do Mohačke bitke 1526. kada je vojska Sulejmana Veličanstvenog pobila značajan deo ugarskog plemstva i samog ugarskog kralja. Turci su se delimično povukli, a do borbe oko ugarskog prestola je došlo između austrijske dinastije Habsburg i  erdeljskog velikaša Jovana Zapolje. Tokom bezvlašća i dinastičkih sukoba, Srbin iz Banata, zapovednik srpskih vojnika koji su se borili protiv turaka, Jovan Nenad zauzeo je delove Banata i Bačke, te pokušao da uspostavi vlast nad delovima Srema. Ova feudalna, srednjevekovna, teritorija se ne može smatrati prvim pokušajem da se stvori Vojvodina. Kao običan čovek, bez ikakvog plemićkog porekla, Jovan Nenad se proglasio za cara i ušao u dinastičke sukobe, podržavajući prvo Zapolju, kasnije Habsburgovce, koji će na kraju pobediti. Nenadov pokret je ugušen od strane Ugarske vojske 1527, a Jovan Nenad ubijen. Godine 1594, desio se veliki ustanak Srba u Banatu, koji je uprkos masovnosti, krvavo ugušen od strane Turaka i krimskih Tatara.

Tokom Velikog bečkog rata (1683-1699), austrijska vojska je potisnula Turke i prodrla duboko na Balkan, pridobivši na svoju stranu balkanske narode. Do obrta u ratu

je došlo 1689, a zajedno sa Austrijskom vojskom se, u strahu od odmazde, povlačio i veliki broj Srba iz Stare Srbije. Pojedini istoričari navode podatak da je osamdeset hiljada Srba pobijeno tokom turskih napada na narod koji sepovlačio. Austrijski car Leopold I je 1690. putem privilegija, prihvatio zahtebe Srba, te, im omogućio da se masovno nasele severno od Save i Dunava, garantujući im crkvenu autonomiju, pravo na slobodan izbor svog vojvode i oslobađanje od feudalnih dažbina. Srbi su Austriji bili potrbni radi odbrane od Turaka. Velikom seobom 1690. godine preseljeno je između 200 i 400.000 Srba. Na vojvođanskom prostoru je i pre seobe živeo ogroman broj Srba. Ugarski staleži i kler nisu blagonaklono gledali na davanje političkih koncesija Srbima, na mađarskoj istorijskoj teritoriji. Za srpskog Vojvodu je 1691. izabran Srbin starosedelac Jovan Monasterlija, a pravo na izbor vojvode je Srbima, ubrzo nakon toga, oduzeto. Iste godine putem Ugarske dvorske kancelarije, Srbima su potvrđena prava na organizovanje sopstvene vlasti, ali je pravo na izbor vojvode izostavljeno, a crkvenom poglavaru je dodata i svetovna vlast. Srpske privilegije od samog početka nisu poštovane, dolazilo je do preplitanja nadležnosti sa ugarskim organima i katoličkom crkvom, pa su Srbi ubrzo nakon seobe počeli da zahtevaju i posebnu autonomnu teritoriju – Vojvodinu. Srbi su naseljavali Granicu, koja se tokom XVIII veka znatno smanjila. Kako bi se sprečio odlazak Srba za Rusiju, formirani su Velikokikindski distrikt u Banatu, Potiski distriktu Bačkoj, te komorski dominijum u Sremu, sa povoljnijim uslovima za srpski opstanak nego u ugarskom, feudalnom, provincijalu. Srbi su činili značajan deo populacije slobodnih kraljevskih gradova Novog Sada, Sombora i Subotice, koji su bili izuzeti iz spahijskog sistema, a odeđene slobode, uključujući i pravo na otkup vojne službe imali su i gradovi na području Granice. Na Temišvarskom saboru 1790, Srbi su tražili autonomnu Vojvodinu. NJih su u tome podržavali određeni austrijski, dvorski krugovi, čija je namera bila da na taj način ucenjuju ugarske staleže.

Kao nastavak Francuske buržoaske revolucije iz 1789, zapadnu i srednju Evropu je krajem februara 1848. obuhvatila antifeudalna, građansko-demokratska revolucija, koja će dovesti do značajnih socijalnih i kulturnih promena. Ovaj revolucionarni zamah se naziva Proleće nacija ili Buđenje naroda. U Beču je svrgnut kancelar Meternih, probudile su se severna Italija i Češka koje su se nalazile u okviru Austrije. Na vojvođanskom prostoru došlo je do socijalnih i agrarnih pobuna. Revolucionarne težnje Srba i Mađara su se u početku potpuno podudarale. Peštanska revolucionarna omladina je 15. marta istakla zahteve koji su predviđali građanske slobode, ravnopravnost svih narodnosti, ukidanje feudalnih odnosa, opšte pravo glasa i demokratski ustav. Zahteve je prihvatio Ugarski sabor, a delimično ih je potvrdio i bečki dvor. Međutim, mađarski revolucionari su nakon preuzimanja vlasti, odbili da priznaju ista prava Srbima, smatarajući da u Ugarskoj, odnosno Mađarskoj postoji samo jedan politički narod – Mađari. Za srpske revolucionare je bila neprihvatljiva ideja o postojanju samo jedne, mađarske nacije u Ugarskoj, pošto su sebe takođe smatrali ravnopravnim narodom. Po pisanju srpske istoriografije, prvenstveno oslonjene na memoare Jovana Polita, „Vožd“ srpskog pokreta Đorđe Stratimirović je upozorio prvog čoveka mađarske revulucije Lajoša Košuta, da će Srbi, ako Mađari ne popuste, tražiti priznanje autonomije na drugoj adresi. Košut je odgovorio da mađarsko-srpski problem može da se reši samo sabljom. Sličnu rekonstrukciju događaja ne nalazimo u mađarskoj istoriografiji, a do istine bi verovtno moglo da se dođe isključivo saradnjom srpskih i mađarskih istoričara.

Srpski mitropolit Josif Rajačić, krupni feudalac, odan dvoru, pod pritiskom brojnih narodnih delegacija i peticija, je pristao da zakaže Srpsku skupštinu. Kako bi se izbegla mogućnost da se mitropolit predomisli, između 10 i 15 hiljada ljudi se okupilo u Sremskim Karlovcima gde je od 13. do 15. maja održana Majska skupština koja je proglasila Srpsku Vojvodinu. Po odluci, Vojvodina je, kao posebna autonomna teritorija obuhvatila: Srem sa Granicom, Baranju, Bačku sa Potiskim distriktom i Šajkaškim bataljonom, te Banat sa Granicom i Kikindskim distriktom. Mitropolit je proglašen za patrijarha, a za vojvodu je izabran pukovnik iz Ogulinske regimente, iskusni carski vojnik, Stevan Šupljikac. Skupština je proglasila ravnopravni, politički savez Vojvodine sa Hrvatskom, što je potvrdio i Hrvatski sabor, priznavši da je Srem deo Vojvodine. Skupština je proglasila da je Srpski narod slobodan i nezavisan u okviru Austrijskog carstva i ugarske krune. Izabran je Glavni odbor, kao izvršni organ, tj. vlada Vojvodine, čijim radom je dominirao Đorđe plemeniti  Stratimirović, dvadesetšestogodišnji veleposednik iz Kulpina, koji je završio austrijske vojne škole. Kako se Šupljikac prvi put u Vojvodini pojavio 6. oktobra, Stratimirović je rukovodio i vojskom. Glavni odbor je u Vojvodini organizovao potpuno nezavisnu državno-pravnu i ekonomsku vlast. Bečki „merodavni“ krugovi i Ugarska vlada, bili su izrazito neprijateljski nastrojeni prema Vojvodini, koja je,u tom periodu, jedina sprovodila i građansku i nacionalnu revoluciju. Krvavi mađarsko-srpski rat otpočeo je napadom na Sremske Karlovce 12. juna 1848. i brzo se raširio po celoj Vojvodini. Unutar monarhije, Vojvodina je imala moralnu podršku samo od strane zagrebačkih demokratskih krugova. Pomoć Vojvodini u ratu pružili su Srbijanski dobrovoljci pod vođstvom vojvode Stevana Knićanina. Svetozar Miletić je smatrao da je do Knićaninove akcije, na prvom mestu, došlo zbog dinastičkih sukoba u kneževini Srbiji, pošto je uslov dolaska dobrovoljaca bilo proterivanje kneza Mihaila Obrenovića, sa kojim će se Stratimirović kasnije okumiti, iz Novog Sada i Vojvodine. Nakon pobede u severnoj Italiji i Češkoj, Austrijanci su objavili rat Mađarima, a hrvatskom banu Jelačiću je povereno gušenje mađarskog pokreta. Tokom leta pojačali su se sukobi između „vožda“ Đorđa Stratimirovića i patrijarha Rajačića, za čija shvatanja su događaji u Vojvodini bili previše revolucionarni. Prvi predlozi ustava na osnovu kojih bi Vojvodina bila uređenja javljaju se tokom leta 1848. Ustavni nacrti su prepoznavali Vojvodinu kao ravnopravnu, nezavisnu državu, u okviru austrijske konfederacije ili federacije, zatim, podelu izvršne i zakonodavne vlasti, široka građanska prava, te, ravnopravnost, slobodu i jednakost svih naroda. Shodno tome srpski jezik bi u Vojvodini bio zvaničan, ali bi u mestima gde pripadnici drugih naroda čine većinu, njihov jezik takođe bio u službenoj upotrebi. Tokom oktobra (delom septembra po starom kalendaru) u Vojvodini je održana Septembarska skupština, a Stevan Šupljikac je preuzeo komandu nad vojskom. Novi austrijski car Franc Jozef je 15. decembra priznao Srbima pravo na patrijarha i vojvodu, ali ne i vojvođansku autonomiju, teritoriju i organe upravljanja. Nakon iznenadne smrti Stevana Šupljikca, Đorđe Stratimirović i Glavni odbor, zatražili su od patrijarha zakazivanje skupštine, radi izbora novog vojvode. Reakcionarno nastrojeni patrijarh, koji  je u međuvremenu obezbedio punu podršku bečkog dvora, srbijanske vlade i konzervativnih krugova, odbio je da omogući izbor vojvode, a reorganizacijom je obesmislio postojanje Glavnog odbora. Komandu nad vojskom patrijarh je predao Ferdinandu Majerhoferu, nakon čega je ona izgubila narodna obeležja i prerasla u južni korpus carsko-kraljevske vojske. Umesto Glavnog odbora, vojskom su komandovali austrijski generali. Okrotisanim austrijskim ustavom iz marta 1849, Vojvodina nije priznata kao posebna krunovina. Ugarska je podeljena na vojne distrikte, iz Vojvodine je izuzeta granica, a njen ostatak je postao sedmi distrikt na čelu sa carskim komesarom – patrijarhom Rajačićem. Tokom 1849. u Vojvodini su vođene krvave borbe između Mađara i Srba. Novi Sad je 12. juna potpuno uništen, bombardovanjem sa tvrđave. Vojvođanska vlada, koja je izgubila bilo kakav značaj, nastavila je da postoji do kraja godine. Tokom leta 1849, na austrijski poziv u sukobe se uključila ruska vojska, nakon čega su Mađari poraženi.

Oktroisanim Ustavom 4. marta 1849. članom 72, naglašeno je da: „Od zemljišta što se nalazi u sadašnjim županijama Bodroškoj, Torontalskoj, Krašovskoj i u okruzima rumskom i iločkom Sremske županije uređuje se, za vreme i donde dok se stalno i ustavnim putem ne odredi uređeno stanje zemalja naše carevine, i spajanje sa drugom kojom krunovinom, odvojeno upravno zemnjište kojim će, samostalno od uprave Mađarke, upravljati pokrajinske vlasti našeg ministarastva. To će se zemljište zvati Vojvodstvo Srbija i tamiški Banat“. Ustavom je Vojvodina podeljena na tri okruga u kojima spram tri najbrojnija naroda – Nemaca, Srba i Rumuna.Austrijski car je 15. decembra 1849. doneo patent o osnivanju Vojvodine Srbije i Tamiškog banata, koja će se često nazivati i Srpska Vojvodina i Tamiški Banat. U sastav ovakve Vojvodine ušli su Bačka i Banat bez Granice, te, samo Rumski i Iločki srezovi iz Srema, bez sremske granice. Izostavljanjem granice, drastično je smanjen broj Srba u Vojvodini, koja je suštinski predstavljala samo jednu upravnu jedinicu, bez ikakvih narodnih ili autonomnih odlika. Vojvodina je izuzeta iz Ugarske i poverena austrijskom ministarstvu policije na upravu. Zanimljivo je da se u zakonima donetim već 1850, a koji su se odnosili na Vojvodinu, ona spominnje u kontekstu posebne krunovine.U ovako iskrojenoj Vojvodini Srbi su bili tek treći narod po brojnosti, posle Rumuna i Nemaca, a zvanični jezik je bio isključivo nemački. Austrijski car je sebe proglasio za velikog vojvodu Vojvodine Srbije. Period postojanja Vojvodine Srbije se u potpunosti poklopio sa apsolutističkim režimom austrijskog ministra Aleksandra Baha, pa se odomaćio naziv Bahova Vojvodina. Agresivna germanizacija, policijski režim, centralizacija i austrijski državni unitarizam su glavne odlike Bahovog apsolutizma. Visoki troškovi izgradnje i održavanja administrativnog sistema, opteretili su srpsko građanstvo. Pozitivna obeležja Bahove Vojvodine predstavljaju napuštanje feudalnih i uspostavljanje građanskih ustanova, te porast broja Srba među činovnicima. Iako Srbi nisu mogli da budu na značajnijim mestima u birokratiji, povećan broj školovanih Srba, činovnika, imaće uticaj na jačanje vojvođanskog građanstva. Ukidanjem feudalnog sistema došlo je do propasti bogatih srpskih slojeva koji su kapital sticali proizvodnjom, trgovinom i uslugama naslonjenim na feudalnu ekonomiju. Neki od njih, shvativši duh vremena uložili su sredstva u školovanje dece, koja bi bila uklopljiva u novi kapitalistički sistem i savremeniju državnu administraciju. Mnogi bogati Srbi su trošili kapitale radi prestiža, kupujući luksuzan stilski nameštaj iz Beča, klavire, skupocene diližanse… Usled apsolutizma, skoro čitav srpski politički i kulturni život je sveden na minimum. Knjige i novine su bile podvrgnute stogoj cenzuri. Zabranjivane su i pozorišne predstave poput one o vojvodi Šupljikcu, iako je on simbol srpsko-austrijske saradnje. Pred sam kraj pstojanja Vojjvodine kao posebne oblasti 1859, došlo je do popuštanja apsolutističkog pritiska i do novog poleta srpske kulture i politike. Pod pritiskom opšteg nezadovoljstva u celoj monarhiji, car je otpočeo proces decentralizacije. Procenivši da mu Srbi više nisu potkrebni, u nameri da za svoju spoljnu politiku zadobije Mađare, car je 27. decembra 1860. lično napisao odluku kojom je Vojvodina ukinuta i potpuno prisajedinjena Ugarskoj, izuzev Rumskog i Iločkog sreza koji su pripojeni Hrvatskoj.