Srpska Atina nekad i sad

SRPSKA ATINA NEKAD I SAD

Autor: Jovanka Simić, novinar

     Najpre su ga nazvali Racka Varoš, zatim je preimenovan u Petrovaradinski Šanac. Ime Novi Sad (Neoplanta, na latinskom jeziku) datira iz 1748. godine pošto su predstavnici grada habzburškoj carici Mariji Tereziji povelju slobodnog grada platili sa 80.000 rajnskih forinti, što je u to vreme bila ogromna suma. Stotinak godina docnije, u vreme gradonačelnika Svetozara Miletića, uvrežio se još jedan naziv – Srpska Atina. To je i danas drugo ime Novog Sada.

     Zasluge za to drugo ime pripadaju NJegoševoj ulici, gostionici „Bela lađa”, Miletiću i njegovom prijatelju, zanatliji Stevanu Jeliniću Ćebendi. Pedantni hroničari zabeležili su da je u „Lađi”, u drugoj polovini 19. veka, stolovala srpska elita. Neretko su tu donošene i važne odluke.

     Tokom jedne takve večerinke, Novi Sad je „prekršten” u Srpsku Atinu, a „kum” je bio novosadski zanatlija Stevan Jelinić Ćebenda. U knjizi Matičinih članova, uz njegovo ime piše da je bio „arendator”. Kao vatreni pristalica narodnjaka, on je u „Lađi” često sedeo u društvu Miletića, tadašnjeg gradonačelnika Novog Sada i vođe Srpskog narodnog pokreta. U jednom takvom razgovoru Ćebenda je, veruje se, uporedio novosadsku varoš sa Atinom zbog mnoštva kulturnih znamenja, a Miletiću je to poređenje vrlo milo bilo.

     – Dobro kažeš, prava je srpska Atinica – dodao je, priča se, gradonačelnik Miletić.

     Tu anegdotu Novosađani prenose iz veka u vek, a pisani trag da je baš tako i bilo ostavio je jedino LJubomir Lotić, književnik i dugogodišnji službenik Matice srpske. U fusnoti članka „Spomenici novosadske trgovačke omladine 1902–1932” Lotić je naveo da ga traganje za poreklom nadimka Srpska Atina  dovelo do profesora i funkcionera Matice srpske Milana A. Jovanovića Babe. Od njega je Lotić saznao da je nadimak potekao od Miletićevih pristalica, a otkrio mu je čak i ime „kuma” –  Novosađanina Stevana Jelinića Ćebende.

     Da li se Novi Sad baš te večeri zakitio imenom Srpska Atina, ili su ga viđeniji Srbi i ranije ponekad tako nazivali, nije od presudnog značaja bilo ni Miletićevim ni Ćebendinim savremenicima, ni nama danas, kao što neće biti ni budućim Novosađanima.

     Bitnije je znati da je poređenje sa antičkom Atinom Novi Sad poneo potpuno zasluženo, jer u 19. veku nije bio samo  kulturni, politički i društveni centar srpskog naroda, nego središte celokupnog Srpstva. Treba podsetiti da je Atina svoj najveći procvat imala kada je Grčka bila slobodna država, a Novi Sad je nadimak Srpska Atina stekao pod tuđom vlašću, kada Srbi nisu imali sopstvenu državu, a narod je svom snagom nastojao da očuva nacionalnu svest.

     U tadašnjem Novom Sadu u političkom smislu najznačajniji je bio Narodni pokret koji je predvodio dr Svetozar Miletić. NJegov list „Zastava” imao je jak uticaj na javno mnjenje ne samo među Srbima u Ugarskoj, već i u svim srpskim zemljama.

     Početkom 19. veka, srpski prosvetitelj i reformator našeg pravopisa Vuk Stefanović Karadžić rekao je da je Novi Sad „najveće srpsko opščestvo na svijetu”, a Jovan Skerlić je zabeležio da se u Novom Sadu „tada pisalo i mislilo za ceo srpski narod”. Srbija je tada bila pod tuđinskom vlašću, a Novi Sad središte nacionalnog identiteta, razvoja političke i kulturne misli i najveći grad nastanjen Srbima. Novosadska varoš je 1820. godine imala više od 20.000 duša, od kojih su dve trećine bili Srbi, a Beograd je taj broj dostigao tek posle 1853. godine.

    Dakle, temelji Novog Sada – duhovni, kulturni i politički, postavljeni su u prvoj polovini 19. veka, pa je naziv Srpska Atina sasvim prirodno, na tim temeljima, iznikao u drugoj polovini tog stoleća.

     Mnogo detalja iz istorije svedoči o kulturnoj i političkoj  snazi Srba tadašnjeg Novog Sada: 1703. godine u porti Crkve Svetog Đorđa već je postojala osnovna škola koju je vodio meštar Sava, a 1741. vladika Visarion Pavlović podiže školu (današnja Jovina gimnazija). Knjige su u gimnaziju donete iz Rusije, pa je ona radila sa osloncem na programe Kijevske duhovne akademije. Ključni čovek Novosadske gimnazije bio je Dionisije Novaković, jedini Srbin koji je završio akademiju u Kijevu.

    Ne treba zaboraviti da je Emanuil Janković u Novom Sadu nastojao da otvori srpsku štampariju. Kako nije dobio dozvolu, on je 1790. otvorio nemačko-francusku knjižaru. NJegove knjige na francuskom i nemačkom jeziku imale su kupce, što govori o visokom obrazovnom stepenu tadašnjih Novosađana.

     Srpska čitaonica u Novom Sadu osnovana je 1845. godine. Grad su pohodile i putujuće pozorišne trupe, mahom iz Nemačke, a 1815. godine Joakim Vujić je ovde doživeo prave ovacije sa predstavom „Karađorđe, vožd srpski”.

     Srpsko narodno pozorište nastalo je 1861. godine, a nekoliko godina kasnije, kada je gostovalo u Beogradu, knez Mihailo bio je oduševljen novosadskim glumcima. Pozvao je  Jovana Đorđevića da i u Srbiji osnuje stalni teatar poput novosadskog. Prihvatajući poziv kao čast i izazov, upravnik Đorđević sa sobom odvodi i polovinu novosadskog ansambla. Sedam godina posle nastanka SNP, u Beogradu je zaživelo Narodno pozorište.

    Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu nastavilo je da niže svoje plodonosne decenije. Slavu ovog teatra pronosili su Dimitrije i Draginja Ružić, Laza Telečki, Pera Dobrinović, Draga Spasić, Milka Grgurova, Stevan Šalajić, Stevan Baja Gardinovački, Mira Banjac, Gordana Đurđević Dimić, Miodrag Petrović…

    Najvažniji  događaj bilo je preseljenje Matice srpske iz Pešte u Novi Sad 1864. godine. Najstarija srpska kulturna institucija novog veka, košnica srpskog pamćenja i kulture, osnovana je 1826. godine. Ideja o preseljenju  bila je odvažna, dalekovida i spasonosna u tadašnjem istorijsko-ugarskom ramu, nimalo povoljnom po naše sunarodnike.

    Pošto je Beč ukinuo Vojvodstvo Srbija 1860. godine, Srbi su se suočili sa slabljenjem svog značaja u Pešti. Zato, kada je 1864. godine dozrela odluka da se iz rasejanja Matica „pošalje kući”, Novi Sad se prirodno nametnuo kao nova adresa. Bio je najvažnije srpsko kulturno središte, tada mnogo jače od Beograda. Matica srpska već 154 godine „stanuje” u Novom Sadu, živi i razvija se negujući pod svojim okriljem časopis „Letopis Matice srpske” (1824), najstariji u Evropi, kao i Galeriju i Biblioteku Matice srpske.

     Treba podsetiti da su svojom borbom za status i slobodu prečanskih Srba, Novi Sad,odnosno Srpsku Atinu, obeležili  velikani poput Jovana Jovanovića Zmaja, Mihajla Polit-Desančića, Laze Kostića, Jaše Tomića i, naravno, Svetozara Miletića.

    Miletić (1826–1901), advokat i novinar, bio je najveći političar kod Srba u 19. veku. Dana 20. marta 1861. postao je gradonačelnik Novog Sada, najmlađi u istoriji grada. Prvi saradnici u Magistratu bili su mu Zmaj i Jaša Ignjatović. Kao gradonačelnik, Miletić je proglasio srpski jezik zvaničnim i ukinuo nemačku realku.

    Mada je imao apsolutnu podršku Magistrata, ugarska vlada suspendovala je Miletića 1862. godine. Te godine bio je i predsednik Srpske čitaonice, a dao je i bitan doprinos osnovanju Srpskog narodnog pozorišta. Drugi mandat gradonačelnika dobio je 1867. godine.

     Zbog svega navedenog, razumljivo je da je baš narodnom  tribunu prvom na um palo da za Novi Sad smisli nežno ime Srpska Atinica. Sve to zajedno bilo je deo velikog sna o konačnom spajanju srpskih krajeva severno od Save i Dunava sa majčicom  Srbijom. San je dosanjan upravo u Novom Sadu, na Velikoj narodnoj skupštini održanoj 25. novembra 1918. godine. Na tom istorijskom zasedanju Bačka, Banat i Baranja neopozivo su se pripojili Kraljevini Srbiji. Srem je to uradio dan ranije, na skupštini u Rumi.

     Iz tih zdravih temelja, postavljenih i učvršćenih u 19. veku, sasvim prirodno i zasluženo Novi Sad (Srpska Atina)zakitio se pre dve godine titulom Evropska prestonica kulture 2021. godine. Uz sve blagodeti koje ta titula nosi, možda je ovo i povod da se u znak sećanja na kulturni procvat Novog Sada u pretprošlom stoleću, gostionica „Bela lađa” u NJegoševoj ulici, u kojoj je skovano ime Srpska Atina – obnovi.

    U 20. veku, naime, „Lađa” je izgubila značaj, a potom i namenu – najpre je u njoj bilo smešteno javno kupatilo, zatim kupleraj, pa niz preduzeća i, na kraju gradska inspekcija. Poslednjih godina zgrada je prazna i oronula.

Literatura :

Spomenici novosadske trgovačke omladine 1902–1932, ur. LJubomir Lotić, Novi Sad, 1933.

Đorđe M.Srbulović, Kratka istorija Novog Sada, Novi Sad, 2000.

Čedomir Popov, Jelena Popov, Autonomija Vojvodine, srpsko pitanje, Sremski Karlovci, 2000.

FOTO : Internet stranica Novi Sad, stare slike