Autor: msr Ognjen Karanović, istoričar
U kojoj meri su današnjim generacijama poznate okolnosti koje su uslovile istorijsko oslobođenje Stare i Južne Srbije, zapravo današnjih oblasti južne srpske pokrajine i Severne Makedonije od viševekovne osmanlijske vlasti, 1912. godine? Zaključili bismo – nedopustivo malo! Takođe, u tom velikom neznanju zaboravljeni su i div-junaci srpske oslobodilačke misije u eposi čuvenog „jauka sa juga“ – srpski četnici, komite i njihova organizacija. Niko bolje nije govorio o tim, na obraz srpstva XXI stoleća, zaboravljenim titanima srpske akcije od pre više od jednog veka, do samog komite i stradalnika u toj borbi, Stanislava Krakova, koji je zapisao: „…Ponosno su planine na-šega Juga skrivale u sebi ljude tako bliske prirodi i bogovima. Rođaci po osećanju sa Kraljevićem Markom i starim hajducima, hlebari, salebdžije, zidari i seljaci, mirni ljudi i tihi, postajali su u šumama smeli, neposredni i oslobađali se svega ličnog i suviše osećajnog. Njihova mlada tela odnosili su virovi ili su nestajala u vatri, padala pod noževima i pod olovnim plamenom. Oni nisu kao vojnici savesno i časno ginuli zato što tako treba nego samo zato što su oni to sami hteli…“.
Velika politička kriza u kojoj se našlo Osmansko carstvo posle izgubljenog rata sa Rusijom 1877—1878. godine i odluka Berlinskog kongresa izbila je ponovo krajem XIX veka. Istočno pitanje, kao problem održanja Turske u „koncertu evropskih sila“, bilo je opet postavljeno na dnevni red. Turska je zapala u unutrašnje ekonomske probleme, razdore i političke sukobe brojnih i raznovrsnih faktora, od kojih su neki predstavljali produženje starih, a neki izbijanje novih tendencija u nagrizanju i razaranju turske uprave i centralne vlasti. Pored dotadašnjih sukoba na svojim spoljnim granicama, Turska se pri kraju XIX i početkom XX veka našla, negde manje a negde više, u sukobu i sa svojim brojnim i vrlo različitim narodnostima.
Uzroci za ovaj unutrašnji politički konflikt državne uprave sa svojim podanicima bili su višestruki: političkog, društvenog, ekonomskog i verskog karaktera. Na oštrinu sukoba uticali su albanski autonomistički pokret, uzurpacija lokalnih položaja vlasti od strane pojedinih albanskih i muslimanskih feudalnih porodica, nacionalno političko delovanje susednih balkanskih država među svojim sunarodnicima, kao i snažno uplitanje i politička agitacija velikih evropskih država među turskim podanicima hrišćanske pa i islamske konfesije. Uticaj su imali i unutrašnji ekonomski problemi, kao što su promenljive i nestalne osnove turskog poreskog sistema i nesređeni agrarno–pravni odnosi.
Nemoć Turske da reši brojne unutrašnje probleme, izukrštane i velike suprotnosti, dovela je do dezintegracije turskog državnog i društveno-ekonomskog organizma. Sve je to uticalo da pojedine evropske sile jače usmere svoju pažnju na ovo područje, koje će postati njihov poligon propagandno-političkog rada, kako bi u njemu najpre učvrstile svoj ekonomski i politički položaj, a zatim i postigle konačan cilj — prodor kapitala na istočno tržište. Za područja Makedonije i Stare Srbije prva se počela interesovati Rusija koja je otvorila konzulate u Skoplju, Solunu, Prizrenu i Kosovskoj Mitrovici, koji su imali veliki značaj za srpski narod, jer su jedno vreme bile jedine ustanove u ovim oblastima od kojih su Srbi mogli da zatraže pomoć. U mnogim slučajevima ruski konzuli su intervenisali u korist Srba kod lokalnih turskih vlasti pa i kod same Porte preko svog poslanika u Carigradu. Bilo je primera da su ruski konzuli u hitnim prilikama lično intervenisali ne čekajući da to učine na uobičajen način, pismeno, diplomatskim putem.
Makedonija je krajem XIX i početkom XX veka sve više izbijala u prvi plan međubalkanskih odnosa kao posledica unutrašnjeg jačanja balkanskih država, razvoja odnosa na makedonskom području, delatnosti domaćeg makedonskog pokreta i početka dejstva velikih evropskih sila na Balkanu, uz nezadrživo raspadanje osmanskog privrednog i upravnog sistema. Dva događaja, jedan unutrašnji (Ilindanski ustanak) i drugi spoljašnji (reformna akcija evropskih sila u Makedoniji), iznela su makedonsko pitanje na evropsku pozornicu. Ilindanski ustanak koji je počeo 2. avgusta 1903. godine u oblasti Kruševa, mada je bio ugušen teškim odmazdama turske vojske i bašibozuka, skrenuo je pažnju cele Evrope na teško stanje u ovoj oblasti i na patnje stanovništva u njoj. Austrougarska i Rusija su se oktobra 1903. godine sporazumele da zajedno preduzmu izvršenje programa unutrašnjih reformi u Makedoniji, uz naknadno sadejstvo ostalih velikih sila.
Nalazeći se pod turskom vlašću i pod propagandnim uticajem Austrougarske, s jedne strane, i Srbije, Bugarske i Grčke, s druge strane, u vreme kad je svaka od njih (prva sa isključivo osvajačkim težnjama, a druge tri sa pozicija svojih nacionalnih i istorijskih prava) živela u iščekivanju događaja od posebnog značaja za svoj budući položaj i prestiž, stanovništvo Makedonije karakterisalo se izvanredno teškim uslovima razvitka i protivrečnostima najrazličitijih kategorija. Razumljivo je što je ono velikim delom želelo, pre svega, što bržu likvidaciju turskih vlasti a onda i integraciju sa jednom od susednih balkanskih zemaljama. U Srbiji, Bugarskoj i Grčkoj kristalisalo se kao prioritetno „makedonsko pitanje”, čijim bi rešenjem u svoju korist svaka od njih dobila u ruke „ključ Balkana“. Zato su one isticale svoje razloge temeljeći ih na istorijskim, etničkim i političkim uporištima.
Grčka je svoje pretenzije zasnivala na Egejskoj Makedoniji šireći maksimalno njene granice, Bugarska na Sanstefanskom miru, a Srbija na živoj srednjovekovnoj tradiciji osvedočenoj srpskim zadužbinama, jezičkoj srodnosti i raširenosti krsne slave — tipično srpskog obeležja. Uključivanje Makedonije u svoj nacionalno-politički propagandni plan, počev od Garašaninovog „Načertanija“ pa sve do njenog konačnog oslobođenja i prisajedinjenja, i pružanje materijalne i kadrovske pomoći crkveno-školskim opštinama, školama, crkvama, manastirima i pojedincima ukazuje da je Srbija smatrala ove krajeve kao deo svoje neoslobođene teritorije. Metodi diplomatskog rada i dinamika delovanja, kao i obim i vrsta pomoći srpskom stanovništvu zavisili su od mnogih drugih spoljnih i unutrašnjih faktora.
Promenom uslova i nastankom nove situacije, Srbija je pristupala promeni načina vođenja nacionalno-političke propagande. Dok su u početku nosioci propagande bili pojedinci, lično Garašanin a nešto kasnije pretežno članovi starog Prosvetnog odbora koji je formiran još 1868. godine (Matija Ban, Nićifor Dučić, Miloš Milojević i dr.) u novonastalim uslovima propaganda više nije mogla biti samo posao jednog službenika ili Odeljenja za srpske škole i crkve van Srbije koje je formirano od prosvetnih i javnih radnika u proleće 1887. godine pri Ministarstvu prosvete i crkvenih dela Srbije, već su za to morali da se zainteresuju najodgovorniji organi vlade Srbije, zatim štampa i druga sredstva sa kojima se služi svaka dobro organizovana propaganda. Stara jezgra za propagandni rad, Ministarstvo prosvete i crkvenih dela, Bogoslovija u Prizrenu i carinarnica u Raškoj, zadovoljavale su samo stare oblike — slanje novčane pomoći školama i učiteljima i nešto propagandnog materijala kao i dostavljanje informacija o stanju na terenu, u kojima je, uglavnom, bilo reči o lokalnim događajima.
Vladi Srbije su bili potrebni studiozni izveštaji i ocene problema i pojava na osnovu kojih bi se mogao razraditi plan nacionalno-političkog i kulturno-prosvetnog delovanja na ovim prostorima i diplomatskog posredovanja kod Porte i drugih velikih sila. Vlada Srbije je 1889. godine odlučila da se nacionalno-političkim radom centralizovano rukovodi iz jednog centra u Ministarstvu inostranih poslova Srbije a da se u ovaj rad uključi što veći broj ljudi iz Stare Srbije i Makedonije koji su živeli u Srbiji i sredstva propagande koja bi doprinosila ostvarenju planiranih ciljeva. Odeljenje za srpske škole i crkve van Srbije iz Ministarstva prosvete premešteno je u Ministarstvo inostranih poslova pod imenom Političko-prosvetno odeljenje koje je potpuno preuzelo vođenje srpske propagande u Makedoniji. Sve ono što se dešavalo srpskom narodu u Staroj Srbiji i Makedoniji tokom dugotrajnog perioda robovanja ponavljalo se čak i krajem XIX i početkom XX veka. Arhivska dokumenta sačuvana iz ovog perioda nedvosmisleno govore o genocidu nad Srbima od strane turskih vlasti, albanskih zlikovaca i bugarskih egzarhista. Ona pokazuju svu surovost kojom su Albanci i Bugari, uz pomoć svojih podstrekača Turaka i turskih vlasti, mučili, ubijali, spaljivali, pljačkali i do istrebljenja gonili Srbe iz Stare Srbije i Makedonije. Iako je ovakav položaj srpskog stanovništva u Makedoniji obavezivao Srbiju da pojača svoju državnu i nacionalnu političku aktivnost u cilju njegove zaštite, srpske vlade paralisane unutrašnjim trzavicama nisu gotovo ništa preduzimale sve do 1885. godine. Tek posle neuspešnog rata sa Bugarskom i dolaskom Milutina Garašanina za predsednika srpske vlade i Stojana Novakovića za srpskog poslanika u Carigradu na pitanju zaštite srpskih interesa na jugu počinje mnogo aktivnije da se radi.
Prvi korak ka ostvarivanju aktivne nacionalne politike u Turskoj bio je ostvarivanje konzularne konvencije sa Osmanskim carstvom. Konvencija je podrazumevala otvaranje srpskih konzulata u centrima Kosovskog, Solunskog i Bitoljskog vilajeta, odnosno u Skoplju, Solunu i Bitolju. Po slovu konvencije, konzulati u Skoplju i Solunu su otvoreni 1887, a u Bitolju 1889. godine. Srbija upućuje učitelje u Makedoniju koje je sama plaćala, šalje školske udžbenike, planove i programe, školski pribor i učila i razne knjige i propagandni materijal. Počinje novčano da pomaže škole, plaća učitelje i prihvata na školovanje pitomce iz Makedonije. Nemajući svoje crkve u Makedoniji, srpska prosvetna delatnost je zavisila od turskih upravnih vlasti i Vaseljenske grčke patrijaršije. Od kojeg od ova dva činioca je tražena podrška zavisilo je od trenutnih srpsko-grčkih i srpsko-turskih odnosa. Zajednička ugroženost od bugarskog Egzarhata povremeno je približavala srpsku i grčku delatnost u Makedoniji. Kroz česte razgovore o podeli interesnih sfera u Makedoniji Srbija je Grčkoj predlagala zajednički otpor bugarskom egzarhatu, očekujući njenu podršku kod Patrijaršije za ustoličenje srpskih mitropolita u svom delu. Preko ovih konzulata Srbija radi na otvaranju osnovnih škola koje su radile po planu i programu škola u Srbiji. Zatim, osniva gimnaziju u Skoplju, gimnaziju u Solunu kao i neke druge škole, širom Makedonije. Otvaraju se knjižare, izdaju listovi („Vardar“, „Glas naroda“ i „Zakonitost“) i časopisi, osnivaju kulturno-prosvetna i druga društva. Tako ova pojačana aktivnost srpske diplomatije i drugih državnih i nacionalnih institucija i društava u ovoj oblasti predstavlja jedan od važnijih segmenata državne i nacionalne politike Srbije razrađene još u Garašaninovom „Načertaniju“ iz 1844. godine. U izveštaju Ministarstvu inostranih dela Srbije od 20. aprila 1891. godine srpski konzul u Skoplju Vladimir Karić, o vođenju propagande u Staroj Srbiji i Makedoniji, pored ostalog kaže: „U Staroj Srbiji mi imamo samo da održimo ono što se zateklo a ovamo u Makedoniji imamo da osvajamo, boreći se i sa Grcima i Bugarima. U Staroj Srbiji možemo i treba da dajemo samo pomoć opštinama, a u Makedoniji moramo plaćati sve, pa često i kiriju školsku i knjige besplatno davati“.
Za Srbiju samostalnost Makedonije nije bila prihvatljiva pre svega zbog bojazni da je Bugarska ne iskoristi u aneksionističke svrhe. Zastupajući nacionalne i državne interese, srpska diplomatija je smatrala da pitanje Makedonije treba rešiti podelom ove oblasti među balkanskim takmacima. Međutim, podela Makedonije bila je teško sprovodljiva iz dva razloga: nisu postojale etničke granice koje bi poslužile kao osnov i usled nepomirljivih stavova balkanskih država u njihovoj težnji da zgrabe što više makedonskog područja. Tako su se na ovom području početkom XX veka ukrstili svi činioci koji su dejstvovali na balkansku politiku: reformna akcija velikih sila, propagandno-oružana akcija balkanskih država i delatnost makedonskog pokreta. U Makedoniji se razvila ogorčena oružana borba između četa koje su ubacivane iz Bugarske, Grčke i Srbije. Makedonski komiteti u Bugarskoj, iza kojih su stajali bugarski vojni krugovi i dvor sa knezom Ferdinandom, snabdevali su bugarske komite oružjem i novcem, a akcijama na terenu rukovodili su oficiri bugarske armije. U oblastima južne Makedonije dejstvovale su grčke čete — andarti, kojima je rukovodio Makedonski komitet u Atini na čelu s Vrhovnim savetom uz podršku konzulata u Solunu, Serezu i Kavali. Osoblje ovih konzulata pretežno su sačinjavali oficiri grčke vojske. Sukobi između bugarskih i grčkih četa u Makedoniji doveli su 1906. godine do antigrčkih ispada u mnogim gradovima južne Bugarske i do pogoršanja odnosa između ove dve balkanske države. Dok se Bugarska u ovim akcijama oslanjala na Egzarhat, Grčka se koristila Patrijaršijom u Carigradu. Rasplamsavanje oružanih akcija bugarskih i grčkih četa u Makedoniji podsticalo je slična dejstva i iz Srbije. Tako je i Srbija ušla u oružani obračun u Makedoniji. U privatnim krugovima obrazovan je Centralni odbor 1902. godine. U Beogradu je 1903. formiran Centralni odbor srpske četničke organizacije, spajanjem centralnih odbora Beograda, Vranja, Skoplja i Bitolja. Prve čete su aktivirane 1904. godine.
IZVORI I LITERATURA
Blažarić, P. (2006). Memoari. Priština-Leposavić: Institut za srpsku kulturu.
Đorđević, D. (1995). Nacionalne revolucije balkanskih naroda – 1804—1914. Beograd: Službeni list.
Ilić, V. (2006). Srpska četnička akcija 1903—1912. Beograd.
Krakov, S. (1930). Plamen četništva. Beograd: Vreme.
Pećanac, K. (1997). Četnička akcija 1903—1912. Beograd: Hipnos.
Rakić, M.M. (1985). Konzulska pisma – 1905—1911. Beograd: Prosveta.
Simić, S. (1998). Srpska revolucionarna organizacija, komitsko četovanje u Staroj Srbiji i Makedoniji 1903—1912. Beograd.
Hadži-Vasiljević, J. (1928). Četnička akcija u Staroj Srbiji i Maćedoniji. Beograd.
Cemović, M.P. (1913). Makedonski problem i Makedonci. Beograd: Uredništvo ‘Dela’.
Ostavi komentar