Autor: prof. dr Boris Stojkovski
Područje današnjeg Srema predstavljalo je među između civilizacija, kao i prostor na kome su se ukrštali interesi velikih sila i moćnih država. Tokom srednjeg veka tvrđave su predstavljale jedno od najspecifičnijih obeležja državne, crkvene i velikaške moći. Izgraditi jaku tvrđavu bilo je izuzetno skupo i iziskivalo je nemala materijalna sredstva. Još je skuplje bilo snabdevati je, organizovati kastelana, sagraditi prateće objekte i voditi računa o pravom gradskom životu koji se odvijao u tvrđavi, posebno u gradu i podgrađima oko njih. Najveće i najjače tvrđave bile su u vlasništvu najuglednijih ljudi ili institucija, poput crkve.
Ni Srem nije bio izuzetak. Danas je sačuvanih tvrđava veoma malo, a iz srednjovekovnog perioda ostaci su često vrlo zanemarljivi. Ponešto je dopunjeno pisanom istorijskom građom. U narednim redovima opisaće se samo one koje su preostale makar delimično, dok će nekom drugom prilikom posebno biti razmatrane i one o kojima postoji samo neki uzgredni pomen u pisanim izvorima.
Tvrđave će biti navedene azbučnim redom.
Berkasovo
U blizini današnjeg sremskog sela Berkasova nalaze se ostaci utvrđenja, koje se kao castrum spominje u srednjovekovnim ugarskim, ali i nekim drugim latinskim izvorima. Vreme i istorijske okolnosti njegovog nastanka nisu poznati. Ovo tlo je ipak izuzetno važno za istoriju, jer su u njemu pronađeni jedinstveni rimski šlemovi iz IV veka koji se danas čuvaju u Muzeju Vojvodine u Novom Sadu. Oni spadaju među najvažnija svetska arheološka blaga i Novi Sad je izuzetno ponosan što ih ima na svom području.
No, vratimo se na tvrđavu Berkasovo. Zna se da ga 1474. godine dobija despot Vuk Grgurević Branković, čuveni Zmaj Ognjeni Vuk. Pominje se u dokumentima kao castrum Berekzo 1482. godine, kao i četiri godine kasnije (1486) u vreme smrti despota Vuka kada ga Matija Korvin dodeljuje njegovim naslednicima. Tada ga dobijaju sremski Brankovići, despoti Jovan i Đorđe Branković i njihova majka Angelina za 12 000 forinti.
Berkasovo je zadesila sudbina celog Srema, i zapravo cele ove oblasti. Tvrđavu su razorili Turci, te se danas vide samo zemljani bedemi i rovovi. Ne zna se da li je Berkasovo imalo i zidine ili samo palisade, niti su poznate neke pojedinosti o samom utvrđenju. Jedini tlocrt ostavio je grof Kuiđi Fernando Marsilji koji je video ostatke nekadašnje tvrđave. Utvrđenje je, prema tom crtežu ovog austrijskog naučnika iz Bolonje u njegovom kapitalnom delu iz 1726. godine, podignuto na nižoj, delimično i veštačkoj uzvišici koja je sa jedne strane okrenuta dolini, a sa druge ka talasastoj zaravni. Drugih podataka, nažalost, o Berkasovu i njegovoj tvrđavi nema.
Vrdnik
Jedna od verovatno najpoznatijih tvrđava na tlu Srema, danas mesto populano zbog turizma, jeste Vrdnik i njegova čuvena kula. U srednjem veku bilo je u izvorima poznato pod nazivom sastrum Rednek i prvi put se pominje 1437. godine, dok ga krajem XV stoleća u svojim pismima spominje i veliki humanista i kaločko-bački nadbiskup, Petar Varadi. On je, kao što je dobro poznato, stolovao takođe na tlu današnje Vojvodine, u Baču od kojeg je načinio veliki renesansni centar čitave Srednje Evrope. Vrdnik, odnosno Rednek kako se nazivao u srednjem veku, pripadao je upravo kaločkom nadbiskupu čiji je posed bio tokom ove epohe. Međutim, otkriće rimskog novca ukazuje na mogućnost da se na mestu današnjih ostataka utvrđenja Vrdnik nalazilo i starije, rimsko utvrđenje, te da je ova tvrđava imala veliki značaj i više nego što se može pratiti u pisanim izvorima. Sam grad Vrdnik se, međutim, pominje i u XIV stoleću kad je bio i mesto gde se održavala pijaca, odnosno bio je trg, što ukazuje na njegov relativno visok ekonomski značaj. Vrdnik je prikazan i na prvoj karti Ugarske, dijaka Lazara, nastaloj u sam kraj srednjeg veka 1528. godine.
Od nekadašnjeg vrdničkog utvrđenja ostala je samo jedna kula, koja se i danas popularno naziva Vrdnička kula. Iako se za nju vezuju mnoge legende i predanja, činjenica je malo i one su date iz dosadašnjih arheoloških saznanja. To je u suštini branič-kula, odnosno donžon, izdužene polukružne osnove. Smeštena je na oko 400 metara nadmorske visine, ova tvrđava je imala polukružnu osnovu, sa kapijom na istočnom delu bedema. Delimično su sačuvani kontrafori, a otkriven je i deo zidova oko podgrađa. Nažalost, kao i u mnogo slučajeva u današnjoj Srbiji, nedostaju sistematska arheološka iskopavanja koja bi dala nove odgovore o prošlosti ovog i drugih važnih utvrđenja, ali ih i sačuvala od daljeg propadanja.
Zemun
Na mestu današnjeg Zemuna nalazio se još antički grad Taurunum. Ova tvrđava je bila jedna od onih koje su činile deo dunavskog limesa, pograničnog odbrambenog sistema Rimskog carstva. Taurunum je postradao u seobi naroda oko 400. godine, i sve do dolaska ugarske vlasti o ovom naselju podaci su fragmentarni ili gotovo nepostojeći. Tada je izgleda dobio i današnje slovensko ime Zemun, verovatno od slovenskih naseljenika na ovom tlu i označava neku zemljanu tvrđavu ili utvrđenje. Tokom Prvog krstaškog rata 1096. godine Zemun je od strane krstaških trupa užasno opljačkan. Iz tadašnjih izvora se saznaje se da se Zemun u to doba zvao castellum Maleville.
U narednom periodu, za vreme ugarsko-vizantijskih sukoba, koji su trajali tokom celog XII stoleća, Zemun je imao važno mesto kao pogranična ugarska tvrđava na granici sa Istočnim rimskim carstvom. U to vreme je postojao utvrđeni grad Zemun, podignut na brežuljku iznad Dunava. Ugarski kralj Stefan II je od kamena izgradio utvrđenje 1127. godine, a građevinski materijal je prenet iz Beograda ili Braničeva. Imao je duboke jarke, kao i bedeme i zaklone za strelce, sa podgrađem koje je takođe bilo okruženo bedemima. U XII veku Zemun je bio sa juga nepristupačan zbog brežuljka, kao i reke. Međutim, od ovog moćnog utvrđenja, čije je vreme podizanja nepoznato, nije ostalo ništa. U ugarsko-vizantijskim sukobima Zemun je teško postradao, a između 1129. i 1167. godine je više puta menjao gospodara i bio jedno od ključnih pograničnih utvrđenja. Najteže je prošao 1165. godine, kada su ga Vizantinci uništili, spalili, a stanovništvo poubijali i izmasakrirali. Nakon toga je vizantijski car Manojlo I Komnin je obnovio Zemun, ali nakon njegove smrti ceo Srem, pa sa njim i Zemun postaju deo Ugarske.
Tokom XIV veka Zemun je ponovo postao važno pogranično mesto. U njemu je cvetala privreda, i grad je bio izuzetno bogat kako svedoče izvori. Tada je izgrađena i gotička tvrđava u Zemunu, čija je osnova pravougaonik, a dimenzije strana su, sa manjim odstupanjima, 30-32 metra. Na svim uglovima su bile kule kružnog oblika, bedemi su od kamena i opeke, a današnji ostaci kula i bedema sugerišu visinu od oko 45 metara. U drugoj polovini XIV veka iz Zeuna su vođeni napadi ugarskog kralja Lajoša Velikog na cara Dušana. Zemun je bio kasnije i posed despota Đurđa Brankovića, a u njemu je bio prihvatni logor za ranjenike tokom turske opsade Beograda 1456. godine, a tu je skončao svoj život i veliki borac protiv Turaka, Janoš Hunjadi – Sibinjanin Janko. Zbog toga mu se u tom kraju nalazi i spomenik. Kraj Zemuna se vodila i značajna bitka između osmanskih i srpskih (hrišćanskih) brodova (preteče šajkaša) tokom ove velike bitke.
Zemun je nakon velikog ugarskog trijumfa 1456. godine postao deo Beogradske banovine, pogranične pokrajine Kraljevine Ugarske. Ova tvrđava se pominje 1519. godine u mirovnom ugovoru Turske i Ugarske. Međutim, svega dve godine docnije turski sultan Sulejman Veličanstveni je osvojio Zemun, a sa njim i ceo Srem. Tvrđava je surovo bombardovana, i jula meseca konačno je i pala. U njoj se i sam sultan nalazio kada je avgusta iste godine spremao osvajanje Beograda. Odatle je i posmatrao osvajanje Beograda i mostom iz Zemuna, sultan je prešao u njega. Zemun je značaj izgubio u novom veku u vreme austro-turskih ratova.
Kupinik
Današnje selo u Sremu, Kupinovo, odnosno srednjovekovni Kupinik je bila istovremeno i tvrđava smeštena između rukavca Save i Obedske bare. Kao kraljevski grad prvi put se spominje 1388. godine u ugarskim srednjovekovnim dokumentima. Čelnik despota Stefana Radič bio je gospodar Kupinika u vreme vladavine ovoga srpskog vladara, i despot je Kupinik dobio od kralja Žigmunda Luksemburškog zajedno sa drugim posedima koje mu je 1403. godine i kasnije ugarski vladar darovao. Isti čelnik Radič bio je upravitelj tvrđave Kupinika i u vreme kada na vlast dolazi despot Đurađ Branković, jedan od najbogatijih ugarskih barona u svoje vreme. U njegovo doba je bila podignuta i kasnije izuzetno važna crkva Svetog apostola i jevanđeliste Luke u koje su bile prenete mošti ovog svetitelja iz Smedereva usled osmanske najezde na Srbiju i samo Smederevo. To je zapravo prva srpska pravoslavna crkva na tlu današnje Vojvodine, mesto gde je i duhovno preneta prestonica Srbije.
Vrhunac značaja Kupinika, međutim, pada u vreme naslednika despota Đurđa – sremskih Brankovića. Padom Smedereva, Kupinik zaista postaje prva srpska prestonica na području Ugarske, severno od Save i Dunava gde je izbegao cvet srpskog plemstva i gde su krajem XV i u prvoj polovini XVI stoleća. Kada je 1464. godine Zmaj Ognjeni Vuk, odnosno Vuk Grgurević Branković prešao u službu kralja Matije Korvina, dobio je despotsko dostojanstvo od njega, kao i brojne posede među kojima i Kupinik. Ovde se najčešće nalazio i dok je vodio živu prepisku sa Ali-begom Mihalogluom, smederevskim sandžak-begom, kao posrednik u vreme mirovnih pregovora Ugarske i Turske. Nakon smrti Zmaj Ognjenog Vuka, despotsko zvanje i Kupinik dobio je Đorđe Branković, sin slepog despota Stefana. Februara 1486. godine Đorđe, brat mu Jovan i majka im Angelina su došli u Kupinik i u crkvu Svetog Luke položili mošti Svetog Stefana Slepog. Tu je despot Đorđe postao monah Maksim, prvo jeromonah, a potom i mitropolit beogradsko-sremski, kao i utemeljivač vlaške, odnosno današnje rumunske crkve. I kada je despotsko dostojanstvo poneo hrvatski vlastelin Ivaniš Berislavić, Kupinik je bio u rukama tadašnjeg despota. U rukama vladarske despotske kuće ostao je sve do 1521. godine, kada je despotica Jelena Jakšić morala pobeći sa sinom iz Kupinika usled turskog prodora, te je negde između pada Šapca i Beograda u leto 1521. godine i Kupinik nestao sa istorijske scene.
Kupinik je bio utvrđenje pravougaone osnove sa kulama na uglovima, razmera 57h57 metara. Južna kula je bila kružnog oblika, istočna imala, pak, oktagonalnu osnovu, dok severna ima heksagonalni oblik. Na sredini najisturenije, severoistočne strane, nalazila se kula pravougaonog oblika i tu se nalazio glavni ulaz u Kupinik. Ovo utvrđenje uz Zemun i Pančevo predstavlja tipičnu gotičku tvrđavu juga Ugarske. Budući da nema ostataka koji upućuju na namenu tvrđave za borbu vatrenim oružjem pretpostavlja se da je podignuta tokom XIV stoleća. Oko bedema se nalazio rov, najveće dubine tri metra i široki 17 metara na ulaznoj strani. U gradu su postojali stambeni, odnosno profani objekti, ali o njima se ne zna ništa pošto arheološka iskopavanja nisu vršena. Danas su ostaci tvrđave vrlo skromni, te nekadašnja srpska prestonica i prvi centar vojvođanskih Srba zarasta u korov.
Morović
Na ušću Studve u Bosut nalaze se danas skromni i jedva vidiljivi ostaci srednjovekovne tvrđave Morović. To je danas istoimeno selo u Sremu koje je naziv dobilo po plemićkoj porodici Morovićki, odnosno Maroti. Tvrđavu je podigao najistaknutiji predstavnik ove velikaške porodice mačvanski ban Jovan Morovićki 1332. godine. Do danas pored tvrđave, postoji i srednjovekovna crkva Svete Marije, građena u gotskom stilu. Morović je kratko bio i posed despota Đurđa Brankovića, a tvrđava je ucrtana i 1699. godine na jednoj austrijskoj karti. Osnova utvrđenja je trapezoidna, a prema nekim mišljenjima morovićka tvrđava je imala dve kule, a samo utvrđenje je građeno od opeka što se i danas nazire na osnovu vidljivih ostataka. Nažalost, kao i u mnogo drugih slučajeva po Srbiji, iako ima vrednih i značajnih tvrđava u velikom broju, nemalo njih nije sistematski arheološki istraženo i konzervirano. Takav je slučaj sa Morovićem, te ovaj simbol moći jedne ugledne velikaške porodice srednjovekovnog Srema propada i nagriza ga zub vremena.
Petrovaradin
Jedina tvrđava koja je nadživela srednjovekovnu epohu, i koja ima neprekidan kontinuitet milenijumima jeste Petrovaradinska tvrđava – Gibraltar na Dunavu. Naseljen od praistorije, deo rimskog limesa, Petrovaradin je u srednjem veku imao posebnu sudbinu. Početkom XIII veka gospodar tvrđave je bio Petar sin Gurveja (Gurwey), po kome je tvrđava dobila i ime. Taj Petar je 1213. godine učestvovao u zaveri i ubistvu ugarske kraljice Gertrude Pomeranske, majke kralja Bele IV. U istrazi povodom ubistva uhvaćeni su zaverenici među kojima i Petar kome su oduzeta sva imanja, uključujući i Petrovaradin.
Kralj Bela IV je 1235. godine u Petrovaradin doveo i naselio francuske redovnike cistercite koji su došli iz francuskog samostana Troafonten. Monasi cisterciti su živeli tu sve do Mohačke bitke 1526. godine. Ovo je bila jedna od najuglednijih i najbogatijih opatija u celoj Ugarskoj.
Petrovaradin je tvrđavu imao i u srednjem veku. Nakon provale Mongola stradao je i Petrovaradin, te su već nakon 1241. godine počele pripreme za fortifikaciju opatije. Petrovaradin je zbog toga bio i jedna od rezidencija, pa i delimično prestonica ugarskog kralja Karla Roberta, kome je jug Ugarske bio baza za borbu oko krune. Osim njega ovde su bili i kraljevi Žigmund Luksemburški i Matija Korvin, a 1463. godine kralj Matija je u Petrovaradinu potpisao sporazum sa Mletačkom Republikom o savezništvu protiv Turaka.
Radi efikasnije zaštite i odbrane od Turaka opatija je bila ojačana tvrđavom, podeljenom na dva dela – spoljašnji i unutrašnji. Glavna kapija spoljašnjeg zida koja je imala mali pokretni drveni most sagrađena je tokom XV veka, u vreme prvih turskih prodora. Ispred spoljnog zida tvrđave nalazio se dubok rov, a zid je imao polukule. Od spoljne kapije vodio je put prema kapiji unutrašnje tvrđave koja je bila pravougaonog oblika. Spoljašnji zid na istoku je verovatno bio istovremeno i zajednički zid sa unutrašnjim utvrđenjem, pojačan stubovima, a na zapadnoj strani je imao još dve polukule kao pojačanje. U sredini unutrašnje tvrđave nalazila se crkva Svete Marije, a sa obe strane crkve nalazile su se cisterne. U severozapadnom delu unutrašnje tvrđave nalazila se i palata zapovednika utvrđenja. Na levoj obali Dunava nalazio se mostobran oko koga je bio rov ispunjen vodom, a na njegovoj zapadnoj strani bila je stacionirana topovska kula, namenjena za borbu artiljerijskim oružjem koncem srednjeg veka.
Jula 1526. godine tvrđava je pala pod Turke, samostan je uništen, a cisterciti su pobegli ka severnim delovima Ugarske. Time je završena srednjovekovna istorija Petrovaradinske tvrđave, ali njena celokupna povesnica nije okončana, naprotiv. U novom veku zablistala je kao Akropolj iznad Novog Sada koji se isprva razvijao kao njeno podgrađe, a potom postao Srpska Atina.
(Stari) Slankamen
Tvrđava Slankamen, odnosno Castrum Zalankemen pominje se po prvi put tokom srednjeg veka 1072. godine, a u obliku Zoloncaman je 1210. godine pomenuta u izvorima. Jasno je da je poreklo naziva tvrđave slovensko. Postoje tragovi i antičkog naselja, a njegovi ostaci kao i oni od srednjevekovnog Slankamena vidljivi su na desnoj obali Dunava i danas. Slankamen je došao u posed srpskih despota u Ugarskoj, najpre despota Stefana Lazarevića, zatim njegovog naslednika Đurđa Brankovića i potom drugih članova te porodice. Turci su tvrđavu i grad zauzeli 1521. godine, ali se Slankamen često pominje u austro-turskim ratovima, pored ostalog i kao poprište znamenite bitke kod Slankamena 1691. godine.
Od tvrđave Slankamena su ostale ruševine Gornjeg i Donjeg grada iz druge polovine XV veka, verovatno iz doba srpskih despota iz kuće Brankovića. Sa druge strane, na istočnom zidu sačuvane su po jedna pravougaona i polukružna kula.
Ostavi komentar