Autor: Prof. dr Boris Stojkovski
Ustanak Teodora (Petra) i Jovana Asena koji je započeo 1185. godine i trajao do leta naredne 1186. bio je signal da se u nekada moćnoj Bugarskoj, koja je bila najveći neprijatelj Vizantije uz Arape, nešto novo dešava i da dolazi do krupnih političkih i drugih promena. Tokom ovog ustanka zauzet je najveći deo nekadašnje rimske Mezije, tj. prostora Prvog bugarskog carstva. Tada je obnovljena ova država i ona se u istoriografiji naziva Drugim bugarskim carstvom, što je sasvim logičan naziv. Teodor je proglašen novim bugarskim carem pod imenom Petar IV.
Kalojan Romejoubica, koji se smatrao osvetnikom Samuilovog carstva, bio je prvi veliki bugarski vladar nove epohe. On je 1201. godine osvojio Varnu i pobio ljude na Vaskrs. Pregovori sa papom Inoćentijem III doveli su do toga da je Kalojan krunisan 1204. godine za cara i obnovljena je patrijaršija. Nekoliko meseci pre Kalojanovog krunisanja za cara, krstaši su osvojili Carigrad i time je prvi put srušena Vizantija, a u Konstantinopolju su zagospodarili Latini.
Vizantijska aristokratija u Trakiji sklopila je savez sa Kalojanom uperen protiv Latinskog carstva. Odlučujuća bitka vođena je 14. aprila 1205. godine kod Hadrijanopolja, gde su Latini poraženi, a njihov car Balduin je zarobljen. Već tad se videlo da je Latinsko carstvo ništa više nego jedan provizorijum koji je opstajao samo zbog političkih odnosa u regionu. Kalojan je ubijen pre nego što je krenuo u veliki pohod na Carigrad koji je hteo da zauzme, a pre toga se krvavo osvetio Vizantiji jer je sklopila savez sa Latinskim carstvom protiv njega. No, Kalojanova smrt je ipak bila veliko olakšanje. Car Boril ga je nasledio. Iza njega je ostao Borilov Sinodik da se čita u prvu nedelju vaskršnjeg posta, i to je danas jedan od najznačajnijih pisanih tragova bugarskog srednjeg veka. Sabor protiv bogumila 1211. godine je održan i na njemu je i donet Sinodik, odnosno započeto je njegovo sastavljanje, sa ciljem da se pobije bogumilska jeres sveprisutna u Bugarskoj u to doba. Sam spis je daleko kasniji i kompilovan je jako dugo, ali nosi ime po caru Borilu, koji nije bio državnik kalibra Kalojana. U Sinodiku je spomen bugarskih careva, carica i patrijaraha do 1235. godine, a od 2017. godine UNESKO ga je uvrstio u Pamćenje sveta.
Nakon poraza kod Filipopolja, Latini su Borilu preoteli veći deo teritorija koje je Kalojan osvojio. Borilov brat Strez odvojio je veći deo Makedonije za sebe, a Aleksije Slovenski je otcepio svoju teritoriju u blizini planina Rodopa. Osim toga 1211. godine Boril je ustupio Beograd i Braničevo Ugarskoj. Oslonac njegove spoljne politike je i bio na Ugarsku i Latinsko carstvo (zet latinskog cara Henrika). Boril je 1218. godine zbačen, a na bugarski presto dolazi Jovan Asen II, sin Jovana Asena I. Jovan Asen II je oženio ćerku ugarskog kralja Andrije, Anu Mariju. Zatim je potpisao sporazum sa epirskim vladarem Teodorom Anđelom Dukom Komninom obezbedivši južnu granicu svoga carstva. Teodor je osvojio Solun i time osetno smanjio teritoriju Latinskog carstva. Tada je u Srbiju na presto doveden Teodorov zet kralj Radoslav, a Epir je tada najmoćnija država Balkana. Tada oslabljeni Latini ulaze u pregovore sa bugarskim carem Jovanom Asenom II. Zbog toga je 1230. godine epirski vladar Teodor iznenadno napao Bugarsku. U bici kod Klokotnice je, međutim, doživeo poraz i pao u zarobljeništvo, a time je Epirska despotovina postala drugorazredna sila Balkana, iako nije sasvim savladana. No, ipak period kada je bila glavni takmac za vizantijsko nasleđe je ipak prolazio. Još 1228. godine umro je latinski car Robert Kurtene, borba za dominaciju i Carigrad se tako nastavila, a sada je Bugarska uz Nikejsko carstvo bila u prvom planu. Sama 1230. godina i rečena bitka kod Klokotnice bila je i trijumf Asenove taktike opkoljavanja, a njen ishod je imao posledice na Balkansko poluostrvo. Pad Radoslava u Srbiji, dolazak pak kralja Vladislava, muža careve ćerke Beloslave, pokazuje u kom je pravcu išla balkanska politika nakon Klokotnice.
Raskid sa papskom kurijom, kao i ugarsko osvajanje severnih krajeva (Braničevo) pokazali su Asenu kuda treba da ide Bugarska. Obnovljena je patrijaršija i to u Velikom Trnovu na čije je čelo doveden Joakim, ali je itekako bila prisutna težnja za priznanjem iz Rima i Carigrada. U tom kontekstu sigurno su Bugarskoj pomogla i Savina putovanja po Svetoj zemlji, iako je on pre svega radio na jačanju ugleda autokefalne mlade srpske arhiepiskopije. Nakon nikejskog priznavanja Bugarske patrijaršije, Jovan Asen raskida savez sa papstvom i sklapa savez u Galipolju sa Nikejskim carstvom protiv Latinskog carstva. Saveznici opsedaju Carigrad već 1235. godine, ali ne uspevaju da ga osvoje, jer je mletačka flota došla u pomoć. Još jednom se dakle iskazuje koliko je Latinsko carstvo bilo provizorijum koje je zavisilo od odnosa snaga u regionu, pre svih Nikeje, Epira, Bugarske i donekle Venecije koja je bila na neki način i patron latinskog Carigrada. Potom je Jovan Asen sklopio mir sa Latinima, odustajući na neko vreme bar od ideje da Bugarska zameni Vizantiju u Carigradu. U zemlji je izbila i kuga, pokosivši carevog sina, ženu i trnovskog patrijarha. Neposredno pred svoju smrt 1241. godine Jovan Asen je porazio deo mongolske vojske koja se vraćala ka istoku nakon napada na Poljsku i Ugarsku.
Nikejska i ugarska osvajanja na severu i jugu zemlje uzdrmala su zemlju. Bugarska reakcija je usledila tek 1253. godine, kao i povratak Rodopa i Makedonije u sastav Drugog bugarskog carstva. Nakon 1256. godine na bugarski tron seo je car Konstantin I Asen Tih, potomak Nemanjića, najverovatnije Stefana Prvovenčanog. On se izdavao za potomka Svetog Save i Svetog Simeona (Stefana Nemanje), ali je direktno verovatnije imao veze sa Stefanom Nemanjićem. Nakon oslobođenja Carigrada 1261. godine, novi vizantijski car Mihailo VIII Paleolog napada bugarske teritorije osvajajući primorske gradove i neke u Trakiji uključujući i Filipopolj, odnosno Plovdiv, kao ključan grad uz Jedrene. Bugarski car je tada sklopio savez sa Mongolima, ali je borba protiv Vizantije bila neuspešna. Careva povreda noge u tim borbama i opštenarodni ustanak su dodatno pogoršali sve. Svinjar Ivajlo je zauzeo neke oblasti i ubio cara.
Georgije Terter je sledeći bugarski car za čije vreme je došlo do opadanje carstva i ređali su se porazi u Trakiji. Teodor Svetoslav ubija Tatarina Čaku, koji ga je doveo na presto. Bugarski car je 1303. godine pokrenuo nekoliko velikih vojnih pohoda protiv Vizantije i osvojio mnoge gradove u severoistočnoj Trakiji. Vizantinci su pokušali da mu se suprotstave, ali su poraženi u bici kod Skafida. Zbog toga su bili primorani da 1307. godine potpišu mir i priznaju bugarska osvajanja. Mir, stabilnost i ekonomski prosperitet su se sada konačno ustalili u Bugarskoj, pa je značajno povećan izvoz pšenice. Srpski kralj Milutin je bio gost Teodora Svetoslava, a bio je oženjen i princezom Anom Terter jedno vreme, koja je majka i potonjeg kralja Stefana Dečanskog.
Kada je 1320. godine izbio građanski rat u Vizantiji, započeo je i uspon vidinskog despota Mihaila Šišmana koji je postao bugarski car. Mihailo Šišman se okrenuo protiv vizantijskog cara Andronika II i povratio izgubljene zemlje do 1324. godine. Krajem iste 1324. godine između romejskog i bugarskog vladara je sklopljen mir utvrđen dinastičkim brakom. Naime, car Mihailo Šišman se razveo od Milutinove ćerke i sestre Stefana Dečanskog Ane Nede i oženio vizantijsku princezu Teodoru Paleologinu. To je dovelo do pogoršanja odnosa sa Srbijom, a istovremeno je kralj Stefan Dečanski podržao starog cara Andronika II dok je Šišman podržao njegovog istoimenog unuka i cara Andronika III. Ova promena u politici Bugarske objašnjava se jačanjem Srbije u vreme kralja Milutina i prodiranjem Srba na prostore Makedonije sve do linije Ohrid–Prilep–Štip što je bio težak udarac i za Bugarsku, ne samo Istočno Rimsko carstvo.
Došlo je do bitke kod Velbužda 28. jula 1330. godine koja je bila i konačan srpsko-bugarski obračun. Mihailo Šišman je poražen, štaviše poginuo je u bici o čemu postoji nekoliko ponekad i protivrečnih izvora. Uprkos pobedi u bici, srpski kralj Stefan Dečanski nije napao samu Bugarsku već se sa njom sporazumeo i na bugarski presto postavio Jovana Stefana, Šišmanovog sina sa Anom Nedom. Srbija nije kapitalizovala pobedu novim osvajanjima po Bugarskoj, što je verovatno dovelo i do neslaganja unutar same zemlje.
Jovan Aleksandar (1331–1371) je smenio Jovana Stefana, ali se njegova sestra Jelena udala za novog srpskog vladara kralja Stefana Dušana i time je nastao nepomućeni mir. No, sa druge strane krenula su nezaustavljivo osmanska osvajanja. Bugarska je prva došla pod udar u Evropi. Carevi sinovi Mihailo IV Asen i Jovan Asen IV poginuli u prvim borbama s Turcima, a Jovan Stracimir je oženio Saru Teodoru, inače Jevrejku. Kada je njihovo dete, Jovan Šišman, određeno za naslednika, Jovan Stracimir je proglasio nezavisnost i tako je država podeljena, a Vidin postao sedište novog carstva. Bugari su se umešali u novi vizantijski građanski rat stajući na stranu Jovana V protiv Jovana Kantakuzina. Tom prilikom osvojili su devet gradova duž reke Marice i na Rodopima uključujući i Filipopolj. Bilo je to poslednje značajno teritorijalno proširenje Drugog bugarskog carstva. Već 1355. godine usledio je poraz Bugarske kod Ihtimana, turska osvajanja do 1364. godine su nastavljena, a ključan trenutak je bio pad Plovdiva (Filipopolja), nakon čega je počeo raspad Bugarskog carstva na više delova. Marička bitka, a zatim i formiranje rumelijskog beglerbegluka, prve turske administrativne teritorije na Balkanu, bili su okidač da se osmanska vlast nad delovima Bugarske učvrsti i proširi.
Vidinsko carstvo je počelo da se etablira u severozapadnim krajevima. U njemu je jačao ugarski uticaj i čak su počele da deluju franjevačke misije (osnovana kao misijska Bodonjska/Vidinska biskupija). No, kraj je bio neminovan. Već 1388. godine Jovan Stracimir postao turski vazal, da bi pad Trnova 1393. godine označio kraj srednjovekovne Bugarske. Jovan Šišman je poginuo 1395. godine, a zatim nakon Nikopoljske bitke 1396. godine došlo je i do pada Vidina, a Jovan Stracimir je zadavljen u Bursi, Konstantin Stracimir ili Fružin do 1422. godine su, prema nekim izvorima odolevali, ali bez velikog uspeha.
To je bio kraj srednjovekovne bugarske države, iza koje je ostala bogata kultura. Jevtimijeva književna reforma, izmene u bugarskoslovenskom jeziku i književnosti (fonetika, nazali, sintaksa, pletenije sloves), kao i prevođenje s grčkog, bili su zamah jačanju i širenju bugarske pismenosti. Patrijarh Teodosije Trnovski i njegovi učenici: Jevtimije Trnovski, Kiprijan Camblak predstavnici su učenih bugarskih klirika koji su od Trnova napravili pravi kulturni centar. Grigorije Camblak, Konstantin Kostenečki, deo su i srpske istorije, te su i autori žitija Stefana Dečanskog, odnosno despota Stefana Lazarevića. Ova dva bugarska autora spas su nakon propasti svoje zemlje našli baš u Srbiji i ostavili vredne istorijske izvore. Vladislav Gramatik, Dimitrije Kantakuzin i žitija Jovana Rilskog su svakako najlepši odblesak bugarske srednjovekovne književnosti. Građenje crkava i manastira je bilo takođe vrlo prisutno u Drugom bugarskom carstvu. Najvažniji manastiri su Zograf na Svetoj Gori i Sveti Jovan Rilski, kao i trnovski hramovi Svetog Dimitrija, te Svetih Četrdesetorice mučenika koji su bili centri bugarske države i crkve do pada pod Osmanlije.
Ostavi komentar