Srbija Nemanjića između Istoka i Zapada

 Srbija Nemanjića između Istoka i Zapada

Autor:  Doc. dr Boris Stojkovski

Graecia capta ferum victorem coepit et artes intulit agresto Latio! Ovaj Horacijev stih možda najpreciznije opisuje odnos Srbije i Vizantije. Srbi, uistinu, nisu bili divlji narod pred dolazak na tron osnivača dinastije Nemanjića – velikog župana Stefana Nemanje (1166-1196), ali jesu u najvećem broju sukoba pobedili Grke, odnosno Vizantijsko carstvo. Nasuprot ovim vojnim pobedama, kulturno i civilizacijski, Srbija jeste na izvestan način bila pobeđena i primila je kulturu pobeđenih Grka. Vizantija je udarila pečat i temelje sveukupnom srpskom identitetu.

Međutim, od početka uspona ove dinastije, koja je obeležila srpsku srednjovekovnu istoriju, nisu prestajali ni bliski kontakti sa Zapadom u najširem smislu te reči, odnosno sa rimokatoličkim svetom Centralne i Zapadne Evrope. Identitet i neprijatelj je istovremeno došao sa Istoka, ali sa Zapadom je neprestano trajala politička i vojna saradnja, zajednička politika, koju su vodili zajednički interesi, a nemali su bili i uticaji sa Zapada.

U senci Ugarske i Mletaka, odnosno uz čestu podršku ovih zemalja zapravo je i usledilo osnivanje dinastije. Nemanju je kao udeonog kneza podržavao vizantijski vasilevs Manojlo I Komnin, ali već kao samostalnog vladara ne. Stefan Nemanja u nameri da što više proširi teritoriju svoje zemlje, da je učini što manje zavisnom od Vizantije stalno je gledao i na Zapad. Ugarska i Venecija su mu bili najbitniji saveznici. A pored njih, 1189. godine došlo je i do čuvenog susreta u Nišu sa nemačko-rimskim carem Fridrihom Barbarosom, i to je bio početak turbulentnih srpsko-nemačkih odnosa u istoriji.

I na polju kulture i duhovnosti, prožimanje uticaja se jasno ogleda i u doba velikog župana Stefana Nemanje. Sa jedne strane delatnost Rastka – Svetog Save, podizanje svete srpske carske lavre manastira Hilandara, a sa druge podizanje Studenice, bisera srpske, ali i romaničke arhitekture. U nju su ušli zapadni uticaji, a ona je imala, pak, uticaja na čuvenu ostrogonsku Baziliku. U Duklji i primorskim dalmatinskim srpskim zemljama živeo je znatan broj rimokatolika, a ekonomske i trgovačke veze sa Dubrovnikom su bile glavna spoljnotrgovinska orijentacija Srbije koja je nadživela Nemanjiće. Miroslavljevo jevanđelje nastaje u primorju, a predstavlja jedan od najbitnijih spomenika srpske pismenosti i kulture.

Naslednici Nemanjini su takođe bili između Istoka i Zapada. Vukan, u želji da zasedne na tron velikih župana Srbije podršku je našao u Ugarskoj i njenom kralju Emerihu. Sa druge strane, Stefan Nemanjić bio je štićenik Vizantije, a izgleda neko vreme i Bugarske. Pobeda nad bratom bila je početak njegove samostalne vladavine koja će biti obeležena mešanjem uticaja istoka i zapada. Sa istoka je i dalje sjajio pravoslavni identitet. Srbija je bila deo vizantijskog komonvelta. Žiča, taj biser srpske arhitekture i buduća crkvena prestonica, zatim Hilandar predstavljaju jasno određenje ka istoku. Prva i moguća druga žena Stefanova bile su pravoslavne princeze iz Vizantije i Bugarske. Delatnost Svetog Save je vrhunac uređenja države i crkve. On je 1219. godine isposlovao autokefalnost srpske crkve i dobio titulu arhiepiskopa. Bio je i zakonodavac, pisac, osnovao je čak i bolnicu u manastiru Studenici. Sava Nemanjić je svom svojom delatnošću utisnuo pečat pravoslavlju i srpskom identitetu, vezujući ga za Vizantiju.

Međutim, Srbija Nemanjića je stalno održavala vrlo prisne veze sa zapadnim svetom, odnosno rimokatoličkim zemljama Srednje i Zapadne Evrope, negujući sa njima političke, ekonomske, ali i kulturne veze. Ratovi sa Vizantijom doneli su značajno teritorijalno širenje. Potvrda konačne državne nezavisnosti i pune srpske samostalnosti bila je kruna iz Rima. Tražena još 1199-1200. godine, tek je 17 godina kasnije, usled različitih okolnosti, stigla posredstvom papskih legata i Stefan postaje kralj. Ana Dandolo – unuka osvajača Carigrada, postala je prva srpska kraljica. Pad Carigrada 1204. godine i latinska okupacija za Srbiju su bili povoljna i dobro iskorišćena spoljnopolitička okolnost.

Identitet i kultura srpskog naroda i države Nemanjića jesu bez sumnje istočni. Ćirilično pismo i srpski jezik na kome se sastavljaju biseri srednjovekovne književnosti, istovremeno i vanredno važni istorijski izvori. Pravoslavna vera i trajno opredeljenje za vizantijski ritual u bogosluženju osnovni je pečat duhovnog identiteta. Svetorodna dinastija Nemanjića bila je ideologija iza koje je čvrsto stajala pravoslavna crkva. Iako, treba i to napomenuti, svetorodnost dinastije nije došla iz Vizantije. Svetorodne su bile ugarska, češka, poljska dinastija, svetorodnost se pojavljuje i kod varjaško-ruskih Rjurikovića, ali u Vizantiji toga nema. Vizantijski je vasilevs namesnik Hristov na zemlji, svaki je imperator Romejskoga carstva od Boga i predoređen da vlada.

Međutim, sa ekonomskog aspekta posmatrano, čitav privredni napredak srednjovekovne Srbije, posebno u doba kralja Uroša I (1243-1276) vezan je za zapadni, latinski, rimokatolički svet. Nosioci ovog privrednog razvitka bili su nemački rudari Sasi, koji su iz Erdelja (Transilvanije) nakon mongolske najezde na Ugarsku došli u Srbiju. Otvorili su niz rudnika, a uz razvoj rudarstva još je veći zamah dobio razvoj trgovine. Izvoz nemanjićke Srbije preko Dubrovnika bio je garant ekonomske stabilnosti čitave zemlje.

Kralj Uroš I je bio vrlo često saveznik u raznorodnim koalicijama usmerenim protiv Vizantije. Starijeg sina i naslednika trona Stefana Dragutina oženio je ugarskom princetom Katelinom. Ona i njena svekrva, kraljica Jelena (prozvana Anžujska) bile su dve izuzetno značajne žene srpskog srednjeg veka. Kraljica Jelena (u njoj se spojilo poreklo i Vizantije i Zapada, odnosno ugarsko, latinsko-franačko) je bila velika dobrotvorka. Osnovala je i pravoslavni manastir (Gradac) i u primorju rimokatolički. Bila je bliska i sa benediktincima i sa franjevcima. Štaviše, ličnost ove žene obeležila je i obrazovanje žena. U srednjem veku, na koncu XIII i na početku XIV veka u Srbiji su se i devojke školovale zaslugom ove istovremeno i duboko pravoslavne i rimokatoličkim korenima odane kraljice. Kraljica Katelina je, pak, imala značajnu ulogu u mešanje u nasledstvo i srpskog i ugarskog trona. Pod Jeleninim uticajem došlo je i do promene srpske politike uoči bitke u Pelagoniji 1259. godine, i okretanju Nikejskom carstvu, naslednici Vizantije.

Kada je reč o srpskim kraljicama-rimokatolkinjama, treba istaći da ne postoje podaci da su menjale imena i veru. Neke i svetiteljke, poput Jelene, Ane Dandolo i Kateline, pak, slikane su na freskama naših svetinja. Srpski izvori ih ne portretišu negativno, ali su u žitijima opisane kao pravoslavne, posebno u delu najvažnijeg srpskog pisca srednjeg veka, episkopa, ratnika i plemića Danila II. Ističe se zapadno poreklo ovih vladarki, ali nisu nigde prikazane kao rimokatolkinje.

Kulturni uticaji iz latinskog sveta bili su pre svega romanika u arhitekturi, ali i čuveni Roman o Troji i Roman o Aleksandru Velikom (Srpska Aleksandrida). Ova remek dela srednjovekovne književnosti dolaze kod nas iz Dubrovnika, i preko srpskog prevoda tek u Rusiju i Bugarsku. Ekonomski faktor sa Zapada je bio gotovo presudan za privrednu stabilnost srednjovekovne Srbije. Rimokatolici u Primorju su istovremeno bili i podanici srpskoga dvora i papske Kurije. Pored rimokatoličkih crkvenih parohija i dijcezea u zemlji, bila im je garantovana sudska autonomija, poštovana je njihova kulturna posebnost, kao i stare komunalne, odnosno gradske slobode.

Još je Stefan Nemanja u svojoj povelji Hilandaru rekao da Bog stvori Grke carevima, Ugre kraljevima, čime je pokazao da poštuje srednjovekovnu hijerarhiju država na čijem se čelu nalazila Vizantija, ali je visoko mesto pripadalo i Nemanjinom savezniku Ugarskoj. Žalost je uvek bila za srednjovekovnog pisca kad izbije rat i sa rimokatolicima i sa Carstvom, kako opisuju žitija. Jeres latinska se u delima srpskih srednjovekovnih autora sreće samo dvaput kao pojam (Teodosije i Dušanov Zakonik). Prvopomenuti slučaj je delo jednog svetogorskog monaha čitano kao roman sa didaktičkim karakterom među monasima. Nasuprot Teodosiju, Danilo koristi termine slavni rod fruški i Carski rod ugarskog doma. Dok je za poštovanje prema Vizantiji okvir jasan, očigledno je političko savezništvo uslovilo i vrlo blag ton, čak i respekt, i prema rimokatolicima.

Kralj Milutin (1282-1321) je uz cara Stefana Dušana najmoćniji vladar srednjovekovne Srbije. NJegova duga vladavina prepuna je slika koje ilustruju Srbiju između istoka i zapada. Veliki je ktitor, samo je dovoljno da se pomenu Gračanica; obnova Hilandara, manastir Staro Nagoričano, Bogorodica LJeviška, Banjska. U Milutinovo doba stvara i veliki Danilo II. Pismenost, kultura i književnost se razvijaju i napreduju. Apogej vizantijskog uticaja, ali i vizantijskog neprijateljstva. Ratovi sa Romejima su stalni. Na koncu tek dolaskom Simonide za ženu i ustupanjem velikog dela Makedonije kao njenog miraza ta neprijateljstva se smiruju.

Veze sa Rimom, pak, intenzivne su od 1300. godine, a srpski poslanik je na Kuriji bio Firentinac Simone Rosi. Milutin je stalno vodio proaktivnu politiku prema južnoitalijanskim feudalcima i papi. Bio je i ktitor rimokatoličkim crkvama. Srebrni oltar u Bariju, darovan crkvi Svetog Nikole je najeklatantniji primer toga. Crkvu darovali Nemanjići od Stefana Nemanje, a posebno kraljica Jelena. Ostalo je nekoliko artefakata koji svedoče o ovoj tesnoj vezi.

Sukob sa Dragutinom (ugarskim čovekom) na političkom planu je bio posebno indikativan primer za ovu temu, a istovremeno jedna Milutinova žena je bila Jelisaveta Ugarska, Katelinina sestra. Sukob sa Vizantijom 1308. godine doveo je u prvi plan i stalno pitanje unije, do koje Milutinu očigledno i nije bilo stalo sem za političku podršku. Milutinova (lažna?) obećanja u pogledu unije, kao i dogovoren, ali neostvaren brak njegove ćerke Zorice i Karla Valoa, zapečaćen sporazumom u manastiru kod Melena i vazalnom zakletvom, bili su vrhunac saradnje protivvizantijske koalicije u kojoj je značajno mesto našla i Srbija. Propast latinskih nada u Srbiji, kao i rat sa Milutinom 1319. Godine, pokazali su da je Srbija ipak ostala dosledna svom istočno-pravoslavnom opredeljenju, te da je savez sa Zapadom za sada propao.

Snaga i moć Milutinovog unuka kralja (1331-1346), a potom i cara (1346-1355) nisu mogli da ne budu zapaženi u celoj Evropi. Poput svog oca Stefana dečanskog, i Dušan se mešao u unutrašnje sukobe u Vizantiji. Srbija je postala značajan činilac vizantijske politike. Ali, i dalje na štetu Vizantije. Dok u Srbiji cveta renesansa Paleologa, ali na srpski način, dok fra Vita iz Kotora podiže Visoke Dečane, dotle traje i velika srpska pobeda kod Velbužda, i silna Dušanova osvajanja po celoj Grčkoj. Na vrhuncu moći, uzurpirajući pravo vizantijskih careva i vaseljenskoga patrijarha, Stefan Dušan proglašava patrijaršiju i carstvo. Dvor mu je vizantijski. Titule i srpske i romejske. Jezici carstva: srpski i grčki. Sveta Gora je pod njegovom vlašću. Pod okriljem Vizantije, na Atosu cvetaju srpsko-ruske kulturne i duhovne veze, zametak višestoletne pravoslavne bliskosti. Dušanova vlastela podiže manastire. Isihasti imaju utočište u Srbiji, dolaze i bugarski monasi, kao i oni sa jedne druge, najstarije Svete Gore – one sinajske.

Za cara ga, međutim, priznaje samo najbitniji spoljnotrgovinski partner Srbije – Dubrovačka republika i njen gospodar Venecija. Mleci i car Stefan Dušan su održavali bliske veze. Dušan se nadao pomoći ili Mletaka ili njenog ljutog rivala Đenove da osvoji Carigrad, ali do toga nije došlo. U Dušanovo doba se razvijaju i srpsko-hrvatske veze, preko Šubića.

Međutim, Dušanova iznenadna smrt 1355. godine, raspad i propast nemanjićke države pod carem Urošem, Srbiju sklanjaju sa centra pozornice. Dva veka Srbija Nemanjića je bila između Istoka i Zapada, identiteta i savezništva. Deo vizantijskog komonvelta, pravoslavna, ali uvek svesna, pod mudrim nemanjićkim državnicima, i prisustva i značaja Ugarske, papstva, Nemačke, Venecije i pod njom i Dubrovnika. Srbija se doista u vreme Nemanjića, ali i tokom velikog dela srednjeg veka nalazila između istoka i zapada, i u njoj su se mešali i dodirivali razni politički i kulturni uticaji.