Autor: dr Miloš Savin, istoričar
Završetak Velikog bečkog rata (1683-1699) stvoriće novu realnost kod Srba na području Ugarske, u okviru austrijskog carstva. Posebno će se novonastala situacija odraziti na Srpsku populaciju doseljenu tokom Velike seobe 1690. godine, razbijajući joj iluzije o (skorom) povratku u zavičaj. I patrijarh Čarnojević je želeo da se vrati u Peć, pa je pokušao da zamoli ruskog predstavnika u pregovorima da izdejstvuje da mu Porta izda hatišerif koji ga vraća na tron pećkog patrijarha. Tokom rata, Srbi su imali ogroman vojni značaj u borbi protiv osmanske države, kako pre seobe, a presudan značaj nakon seobe u bitkama kod Slankamena i Sente, kojim je sprečeno tursko napredovanje u srednjoj Evropi. Na inicijativu Turske, došlo je do mirovih pregovora koji su otpočeli oktobra 1698. a mir je zaključen 26. januara 1699. godine u Sremskim Karlovcima. U periodu nakon Karlovačkog mira, Srbi će uprkos dobijenim privilegijama biti izloženi mnogim iskušenjima poput neprijateljstva ugarskih feudalaca, katoličke crkve, nepoverenja od strane austrijskih vojnih krugova i potpunog odsustva solidarnosti i empatije prema njima od strane svih političkih faktora. S obzirom na to da su Srbi imali drugačije običaje, kako u životu, tako i u ratovanju, te bili odeveni poput Turaka, i među austrijskim vojnim vlastima i među mađarskim građanskim vlastima vladalo je veliko nepoverenje prema Srbima. Širile su se priče da među Srbima ima dosta turskih špijuna, kao i samih Turaka, te da su se naselili kako bi pripremili teren za sledeću osmansku invaziju. Uprkos naređenjima koje je sam austrijski car slao, u kojima je od nadređenih zahtevao poštovanje prava zagarantovanih Srbima, oni su neretko terani da plaćaju porez, kuluče i sl. Srbi su živeli u uverenju da će se boriti isključivo protiv Osmanlija kako u odbrani austrijskog carstva, tako i u oslobađanju Balkana, odnsno svoje postojbine. Takođe, opšte rasprostranjeno očekivanje, duboko urezano u srpskoj svesti, je bilo da će, ukoliko ostanu na teritoriji austrijskog carstva, dobiti posebnu teritoriju, Vojvodinu ili Despotovinu, na kojoj će slobodno živeti pod rukovodstvom svog patrijarha ili vojvode, pošto je današnja Vojvodina u to vreme bila u ogromnoj meri depopulisana. Uprkos činjenici da su Srbi tokom bitke kod Slankamena spasili carsku vojsku, a sledstveno i državu sigurne propasti, Dvorski ratni savet je smatrao da nije dobro omogućiti Srbima da u budućnosti ratuju u sopstvenim nezavisnim formacijama. Merodavni činoci koji su odlučivali o budućnosti Srpskog naroda na području Ugarske bili su Dvor, Dvorski ratni savet, Dvorska komora, mađarsko plemstvo i katolička crkva. Sve ove ustanove su imale svoje vizije o tome šta treba raditi sa Srbima, bez konsultacije sa njima samima. Svako je sledio interes klase koju predstavlja. Dvoru su Srbi trebali kao neko ko može da čuva granicu i radi na očuvanju habsburškog prestola. Ratnom savetu su trebali jeftini a kvalitetni vojnici. Komora je razmišljala kako da Srbe oporezuje i prikupi što više finansijskih sredstava preko njih. Katolička crkva je planirala da Srbe pounijati i pokatoliči kako bi sačuvala homogenost vere i ubirala još veći danak. Mađarski staleži su zahtevali za sebe pravo da isključivo oni odlučuju o položaju Srba, pošto su oni bili naseljeni na istorijsko područje Ugarske, drugim rečima, da ih pretvore u kmetove. Ni sami činioci nisu imali nikakav konsenzus vezan za srpsko pitanje. Prevagu su imali interesi carskog dvora, koji su u Srbima videli vojnike koje bi umesto Nemaca mogli da šalju u razne rizične operacije, tada na prvom mestu protiv Osmanske države. Kako je geslo Habzburgovaca na unutrašnjem planu bilo „zavadi pa vladaj”, Beč je u Srbima video i batinu koja može biti upotrebljena protiv Mađara, na prvom mestu, ali i drugih naroda koji bi na neki način ugrozili interese dinastije Habzburg. Kako se Srbi ne bi oteli kontroli, te organizovali svoju autonomnu teritoriju i na taj način smanjili zavisnost od carskih privilegija, Srbe je trebalo nekako razbiti, odnosno teritorijalno razvući, a politički, verski i klasno podeliti. Formiranjem Vojne granice, Srbi su diferencirani od ostalih naroda i razvučeni od Like, pa do banatskih Karpata. Iako su bili nacionalno homogeni, bili su podređeni austrijskoj vojnoj komandi. Predloženo je da se granica prema Osmanlijama podeli na Hrvatsku, Slavonsku i Potisko-pomorišku, a tim povodom je sazvano savetovanje merodavnih krugova. Na ovom sastanku prisustvovali su palatin, hrvatski ban, predstavnik mađarske dvorske kancelarije, katoličke crkve, državne komore i županija na čijem području će se formirati granica. Ono što bode oči je činjenica da predstavnike Srba niko nije pozvao na sastanak čiji će zaključci determinisati njihovu sudbinu. Srbi, kako starosedeoci, tako i doseljenici pod patrijarhom Arsenijem, su se nalazili raštrkani na ogromnom području – od Komaroma, tj. Komorana ili Komarna, pa do Pomorišja, Istočnog Erdelja, Potisja, Posavine, Podunavlja, duž Srema… Merodavni krugovi su uskoro shvatili da je nemoguće baš sve Srbe preseliti u Granicu, pa su počeli da razvijaju strategiju na koji način da regrutuju što kvalitetnije graničare, a ostatak Srba da munjevito pretvore u kmetove mađarskih velikaša. Pritisci mađarskog plemstva i katoličke crkve su bili ogromni, što je na području Slavonije i Srema, skoro dovelo do srpske bune. Nakon formiranja granice, određene grupe naoružanih Srba, tzv. „Racke milicije”, izuzete iz feudalnog sistema su zadržane i u svim značajnijim gradovima Ugarske, uključujući i sam Budim. Cilj njihovog zadržavanja je bio da budu na raspolaganju carskom dvoru, u slučaju antihabzburških pobuna na području Ugarske.
Na području Slavonske granice 1703. došlo je do razdvajanja budućih vojnika graničara i onih Srba koji su predviđeni da ostanu seljaci, odnosno kontribuenti u okviru ugarskog spahijskog sistema. Tokom ovog postupka ipak se nije dogodilo precizno razdvajanje, pa je i dalje dolazilo do preplitanja nadležnosti županija i vojne uprave. Vojnici su tokom službe bili pod vojnom upravom, dok su svi ostali imali status kmetova, te plaćali porez i ostale namete, što je dovelo do toga da ista porodica bude tretirana po različitim kriterijumima. Slavonska granica se protezala od Gradiške do Sremske Rače, a sedište generala je bilo u Osijeku. Duž ovog područja vojno sposobni muškarci su bili oslobođeni poreza i ostalih feudalnih nameta a privilegovani prilikom nabavke potrebština.
Na teritoriji Srema i južne Bačke formirana je Podunavska granica, sa sedištem u Petrovaradinu. U nju su ulazila mesta sa obe strane Dunava, poput Šida, Iloka, Neština, Čerevića, Banoštora, Bačke Palanke, Petrovaradinskog Šanca (Novog Sada), Kovilja, Vilova i Titela. S obzirom na to da su do 1716. Turci držali skoro ceo Banat, on je takođe morao biti okružen vojnom granicom. Potiska granica se prostirala uz reku Tisu, od Titela pa do Segedina. Sedište ove granice se nalazilo u Segedinu. Od banatske strane Segedina, duž reke Moriš, sve do Erdelja (Transilvanije) rasprostirala se Pomoriška vojna granica, čije je sedište bilo u Aradu. U svim granicama je srpski demografski faktor bio preovlađujuć, dok je u Pomoriškoj bio gotovo isključiv. Štabovi koji su upravljali granicama bili su isključivo popunjeni nemačkim oficirima, dok su ostali oficiri i starešine bili srpske, odnosno šokačke i bunjevačke pripadnosti.
Bukvalno, nakon dobijanja privilegija 1690. godine, Patrijarh Arsenije se suočio sa neprijateljstvom katoličke crkve, koja je još pre njegovog dolaska počela da prevodi Srbe u uniju. Srbi su često, našavši se u neprilici, prihvatali uniju ali su je za čas napuštali, čim je pritisak opadao. Tektonika koja je zadesila srpski narod koincidirala je sa ordiniranjem Kardinala Karla Leoplda (Karolj Lipot) Kolonića, pomađarenog Hrvata, katoličkog fanatika, koji je mnogo ozbiljnije pristupio proganjanju, unijaćenju i pokatoličavanju Srba. Kako je Arsenije Čarnojević počeo da obilazi pounijaćene manastire i episkopije, mnogi od njih su priznali njegovu suprematiju i napustili uniju sa Katoličkom crkvom. Patrijarh je uputio i dopis svim manastirima i eparhijama istočnog obreda, da se u skladu sa privilegijama mogu vratiti pod njegovu duhovnu vlast koja je bila legalna i legitimna. Ovo je dovelo do žestoke rakcije kardinala Kolonića, koji je u tome video čist napad i mešanje u poslove Katoličke crkve. Koristio je svoj veliki uticaj da spreči i ograniči delovanje patrijarha, a nije se libio ni da uputi direktne pretnje. Unijatski vladika Isaije Popović obavestio je iz (manastira) Marče zagrebačkog biskupa da mu je patrijarh Arsenije pisao da će doći u njegov kraj, i ujedno biskupu skrenuo pažnju kako srpski narod patrijarha rado očekuje. Ovaj slučaj je veoma ilustativan, pošto su lokalni Srbi uskoro održali zbor na kome su od Popovića zahtevali da napusti uniju i vrati se pod okrilje patrijarha, pošto je on pokušavao da izvrda, narod mu je zapretio da će pobiti i njega i kaluđere, što nam ukazuje na tadašnje raspoliženje među Srbima. Kao što smo videli, Srpska crkva na području Ugarske (uključujući i Hrvatsku), bila je ne samo izložena unijaćenju već je bila potpuno neorganizovana. Od ukupno sedam vladika koji su ordinirali na području Panonske nizije, preostao je samo jedan i to jenopoljski (Banat, okolina Arada, danas Rumunija) episkop Isaija Đaković. Ostali su ili pomrli ili digli ruke od svega, a neki su se povukli sa Turcima, južno od Save i Dunava. Od vladika koji su došli seobom zajedno sa patrijarhom, bio je živ samo toplički episkom Spiridon. Sumnjajući u zatečeno stanje, za nove episkope, Arsenije je postavio novodoseljene Srbe, uglavnom svoje dotadašnje monahe. Jedini izuzetak je napravio postavivši Isaiju Đakovića za temišvarskog vladiku. Patrijarh je zatražio od cara Leopolda da potvrdi izabrane vladike, za šta je car zatražio i mišljenje kardinala Kolonića. Kolonić je predlagao caru da se putem velikih obećanja patrijarh nagovori da pristupi uniji, a ukoliko to ne uspe da mu se ograniči delovanje samo na Srbe u Sentandreji i okolini. Kolonić se pozivao na pravilo katoličke crkve kako u jednom mestu može biti samo jedan biskup, zahtevajući da se pravoslavne vladike ne priznaju. Zanimljivo je da se na to pravilo katolička crkva nije pozivala kada je u nekim mestima, poput Temišvara, gde je postojao samo pravoslavni episkop, postavila svoje biskupe. Sasvim je izvesno da su i car i dvorski merodavni krugovi, delili Kolonićevo mišljenje, međutim, neposrednost ratne opasnosti i strah da se Srbi ne vrate Turcima, dovela je do toga da se potvrdi patrijarhov izbor vladika. Međutim, kako je ratna opasnost slabila menjao se i odnos države prema Srpskoj crkvi i patrijarhu. Takođe, pojedini pouzdani patrijarhovi ljudi iz reda novodoseljenih su mu okrenuli leđa i pohrlili ka uniji, čime je propala njegova teza da su oni pouzdaniji od starosedelačkih sveštenika. Sremski episkop Petronije LJubibratić je prešao u uniju, a kako to Srbi iz Srema nisu hteli da trpe, uz obimnu pomoć države i katoličke crkve, on je preseljen u Pakrac, gde je dobio episkopiju. Ni u Pakracu LJubibratić nije lepo dočekan, uspeo je da pridobije samo dvestotine vernika, kupi kuću i sazida drvenu crkvicu. Već 1703. LJubibratić je umro, nasledio ga je sinovac koji je abdicirao, vratio se u pravoslavlje, crkvu prodao patrijarhu i odselio se u Rusiju. Veliku traumu patrijarh je doživeo kada ga je izdao prešavši u uniju njegov pouzdanik vladika velikovaradinsko-jegarski Jefrem Banjanin. NJega je čak Kolonić odveo na audijenciju kod rimskog pape. Međutim, Banjanin, koji je pre svega zbog materijalnih, a ne verskih razloga, prešao u uniju, nije bio zadovoljan odnosom rimske kurije prema njemu, koja mu nije dala čak ni obećanu eparhiju, pa se povukao iz unije. Sa druge strane patrijarh Arsenije nije želeo da ga zbog verolomstva više vidi među pravoslavcima, pa je Banjanin prešao u Osmansko carstvo, gde je postao egzarh patrijarha Kalinika, vrativši se u manastir svete trojice kod Pljevalja, gde je nekada bio zamonašen. Kolonić se patrijarhu obratio pismom punim uvreda ukazujući mu da je njegova jurizdikcija samo Sentandrea. U pismu je Srbe okarakterisao kao gomilu pristalica đavola, a patrijarha kao zabludelog sotoninog sina.
Do otvorene podrške Kolonićevoj politici od strane samog cara došlo je već 1701. godine nakon događaja u Futogu. Patrijarh se u Futogu obreo na poziv Srba iz Bačke, koji su smatrali da i on treba da učestvuje u radu carske komisije, koja je trebalo da odvoji Srbe koji će vojno opsluživati granicu, od onih koji će biti podređeni ugarskom provincijalu. Patrijarh se žestoko zalagao protiv potčinjavanja Srba spahijskoj vlasti, što je izrevoltiralo austrijskog cara, koji je naredio da se patrijarh vrati u Sentandreju i da ostane u njoj. Car je naredio da se Srbi izuzmu iz nadležnosti pravoslavnih vladika i prepuste katoličkoj crkvi. Car je ipak reterirao nakon što mu je Čarnojević poslao pismo u kome ga umoljava da Srbima vrati prava garantovana privilegijama, a ukoliko to ne želi, da im izda dozvolu da se svi presele na područje Osmanske imperije. Kolonić je u ovoj situaciji našao dodatnu motivaciju, pa je uspeo da ubedi austrijskog cara, da Čarnojeviću oduzme titulu patrijarha, pošto je sa tom titulom Čarnojević bio poglavar ne samo Srbima, nego i Rumunima, Grcima i Cincarima.
O situaciji u kojoj su se Srbi, pretvoreni u kmetove, našli najbolje svedoči podatak da je na prostoru Male Vlaške u Slavoniji izbio pravi mali ustanak protiv feudalnih nameta i tretmana. Neposredni povod za ustanak je bio pokušaj promene strukture vlasnika jednog spahiluka koji je iz komorskog, odnosno vladinog vlaništa, trebalo da pređe u privatne ruke, čime bi se značajno povećali nameti i obaveze. Do razrešenja situacije je došlo na lični zahtev austrijskog cara Leopolda, spahiluk je vraćen u komorsko vlasništvo, a službenici koji su se zamerili srpskim seljacima su žestoko kažnjeni. Caru je po svaku cenu trebao mir u Slavoniji, i ponovno pridobijanje Srba zbog novonastale situacije na prostoru Ugarske. Pojedini austrijski vojni krugovi su smatrali da su se Srbi protivili statusu zavisnih seljaka, zbog delovanja patrijarha Arsenija čiji su emisari navodno pretili Srbima koji su pristajali na takav status. Patrijarh je smatrao da Srbi, kao vojna zajednica, imaju veće šanse da odbrane privilegije i izbore se za posebnu teritoriju u okviru habzburške države. Najuporniji borac za ovu ideju je bio episkop Isaija Đaković.
Odnos Bečkog dvora prema Srbima, će iz krajnje egoističkih razloga, ponovo postati blagonaklon nakon leta 1703. godine usled izbijanja velike antihabzburške pobune ustanka među Mađarima koji je poveo mađarski knez Franja II Rakoci. Kuriozitet ovog ustanka je činjenica da su u njemu učestvovale različite klase, različite veroispovesti i različite narodnosti. Ni jedan faktor nije bio odlučujući da do ustanka dođe ali sinergija i kumulacija različitih nezadovoljstava je u jednom trenutku eksplodirala. Najjači, ali ne i presudni, razlog je bio ekonomski. Mađarsko plemsto, na prvom mestu sitno. Predstavnici ove klase su bili marginalizovani od strane Beča, a najviše ih je tištio rad komisije za novoosvojene teritorije, odnosno prostranstva sa kojih su proterani Turci, uključujući teritoriju današnje Mađarske, Vojvodine i Slavonije. Nisu bili zadovoljni što pomenuta zemlja nije podeljena njima, iako su neki od mađarskih plemića polagali istorijsko pravo na to. Takođe, smetalo im je to što je dvor pojedinim strancima počeo da deli plemićke titule na području Ugarske, uključujući i posede. Takođe, značajna teritorijalna područja, uključujući i vojnu granicu, dvor je ostavio pod austrijskom državnom upravom, van uticaja mađarskog sitnog a osiromašenog plemstva. Mađarski kalvinisti, sve brojniji zbog činjenice da je kalvinizam u Erdelju bio zvanična religija, bili su nezadovoljni kršenjem svojih verskih prava i teranje u katoličanstvo. Seljaci su bili nezadovoljni zbog silnih dažbina, za šta su krivca videli u Habzburškoj dinastiji, a ne u nadređenom plemstvu. Ni sami Srbi nisu bili zadovoljni zbog šikaniranja i versko-feudalnih pritisaka kojima su bili izloženi. Po rečima našeg čuvenog istoričara Dušana J. Popovića „Franja II Rakoci je bio iz, tada najimućnije i najuglednije ,porodice mađarske vlastele. I po očevoj i po majčinoj strani, nasledio je on strahovitu mržnju prema Habzburgovcima. Otac mu je bio poznati buntovnik Đorđe I Rakocije, a mati Jelena bila je kći Petra Zrinjskog, koji je 1671. izgubio život u zaveri protiv Habzburgovaca. Posle smrti svog oca koga je rano izgubio, preudala se njegova mati za Imru Tekelija, jednog od najmoćnijih i najuglednijih mađarskih dinasta koji je, iz mržnje prema Habzburgovcima, pristao da, kao turski vazal, dobije erdeljsku kneževsku krunu”. Uz Franju je stalo more sitnih mađarskih plemića, čiji su pretci izbegli pod osmanskom najezdom, a koji su vaspitavani u nadi da će im posedi biti vraćeni kad Turci budu proterani. Svoj doprinos ustanku je dao i veliki broj seljaka Rakocijevih kmetova iz severne Ugarske, koji su pretežno bili slovačke i rusinske nacionalnosti. Za dizanje ustanka iskorišćen je trenutak kada su Habzburzi bili okupirani borbom za španski presto, a Rakocija je posebno pomagao francuski kralj Luj XIV.
Ostavi komentar