Autor: Prof. dr Boris Stojkovski
Iako se prisustvo Srba na području čitave nekadašnje Ugarske, a naročito na teritoriji današnje Vojvodine, te Slavonije i čitavoga Banata, odnosi pre svega na Veliku seobu 1690. godine i patrijarha Arsenija Čarnojevića, ovaj narod boravio je na tom prostoru i ranije. Sve od trinaestog stoleća moguće je, uz prekide, sistematski pratiti srpsko prisustvo u južnim krajevima Ugarske, prevashodno u Vojvodini i pred kraj srednjeg veka u Slavoniji.
Naime, 1229. godine desilo se osnivanje rimokatoličke Sremske biskupije. Iako je osnovana kao samostalna, i dalje se u delu istoriografije smatra misijskom. Tokom celog srednjeg veka od sremskog biskupa po prihodima bio je siromašniji samo njitranski i bosanski, jer u Bosni nema mnogo rimokatolika u srednjem veku.
U izvorima, pismima pape Grgura IX i kaločkog nadbiskupa Ugrina Čaka, od osnivanja stoji kako je Srem na granici sa šizmaticima, kako ih je pun, i kako su prodrli i patareni. Očigledno je da je u ovo vreme još uvek snažno prisustvo pravoslavnog stanovništva. Tada je i dokumentovano delovanje manastira Svetog Dimitrija, kao i to da je do 1164. godine postojala i pravoslavna episkopija Sirmijuma, gde svakako ima dosta Slovena, takođe mahom pravoslavnih.
Franjevački izvori jednako upućuju na prisustvo Srba, odnosno pravoslavnog sveta u Sremu u poznom srednjem veku. Prozelitizam i misionarenje ovog reda nad tim življem ostavilo je svoj trag u izvorima i literaturi. Kod današnjeg mesta Gunja na levoj obali Save, južno od Morovića, mostom povezanog sa Brčkom, osnovan je samostan Svetog Franje u Alšanu. Crkva je izgrađena pre 1385. godine i već tada je Vartolomej iz Pize (franjevac i pisac žitija Svetog Franje koji je popisao i samostane bosanske kustodije) ovaj samostan naveo među konventima koji pripadaju mačvanskoj kustodiji bosanske vikarije. Zabeleženo je, inače, da je ovo područje bilo mahom naseljeno pravoslavcima. Jovan Morovićki, mačvanski ban, rekao je (1415) da od rimokatolika samo ovi franjevci žive u predelu između Save i Bosuta, a da je ostalo stanovništvo pravoslavne veroispovesti.
Niz izvornih podataka potvrđuje prisustvo Srba u poznom srednjem veku na tlu Srema. Prema izveštaju Ladislava Tomaševog, požeškog župana od 25. februara 1437. godine, među Srbima između Dunava i Save širio se husitizam. U ovom izveštaju požeški župan kaže kako u većem delu Srema žive Srbi, kao i da Srbi i Bosanci zajedno, izmešano sa hrišćanima, žive po nemalom broju gradova i sela u Sremu. Pod Bosancima ovde se smatraju evidentno pripadnici dualističke jeresi, koja se često naziva bogumilskom, a koja je bila veoma prisutna u Bosni tokom srednjeg veka. Srbima se jasno označava pravoslavno stanovništvo, a hrišćanima rimokatolici. To je uobičajena praksa u velikom broju rimokatoličkih izvora srednjeg veka.
Isto svedoči i sremski biskup Jakov Blaž Mikola iz Slankamena (Jakov iz Pjaćence prema nekim autorima). Naime, franjevac Jakov Markijski, inkvizitor koji je sudio husitima i patarenima u Bosni i Sremu, borio se protiv zlih jeretika husita i drugih brojnih krivoveraca i vratio ih u rimokatoličanstvo. Sremski biskup dalje kaže, kao i u istom dokumentu Ladislav Maroti (Morovićki), kako između Save i Dunava žive odvojeni od katoličke vere Srbi (Rašani) koji su šizmatici i Bosanci. Jakov Markijski, poznat po surovom obračunu sa husitima u Sremu (iskopavao je mrtve i spaljivao ih), imao je, dakle, dodira i sa Srbima na ovom tlu, koji su, u ovo vreme, sudeći prema izvorima, činili sve veći broj stanovnika. U Čereviću je 1478. godine, na posedu Gorjanskih, pored mađarskog dela mesta, bio i srpski deo, odnosno kvart, nazvan vicus Ratianum.
Ovi pomenuti izvorni podaci potvrđuju i činjenice iz istorijske demografije, da su se Srem i Vukovarska županija računali u ovom periodu u srpske krajeve, sa preko 200.000 stanovnika, što je bilo nekih 6% od ukupnog broja stanovništva Ugarske. Dobro je poznato da je na jednoj mapi iz 1564. godine Srem ucrtan kao Raška (Rascia), a još ranije, 1528. godine, na Lazarevoj mapi Ugarske, inače prvoj karti ove zemlje, Raškom je nazvan potez od Valpova do Osijeka.
Na posedu porodice Maroti, odnosno Morović, a pod okriljem Pečujske biskupije, naseljeno srpsko stanovništvo prihvatilo je čak da plaća desetinu, kao i tzv. hrišćanski dinar, ali u vezi sa skupljanjem desetine bilo je problema. Isprva su ti Srbi mogli desetinu da plaćaju postepeno (ili tek posle tri godine), ali bilo je i Srba bez zemlje koji nisu mogli da plaćaju obaveze. O tome postoje podaci iz 1466, u vezi sa kmetovima Matije Marotija.
Nakon Kosovske bitke započelo je sistematsko naseljavanje Srba u celu Južnu Ugarsku. NJih su predvodili najpre despot Stefan Lazarević, a zatim i despot Đurađ Branković. Oni su posede imali diljem Ugarske, i na njih su naseljavali i Srbe, a u celoj zemlji zabeleženi su kastelani i ostali despotski funkcioneri koji su bili srpskog porekla. Naravno, pojavljuju se i drugi velikaši: Jakšići, Miloš Belmužević, kao i potomci despota Đurđa – sremski Brankovići.
Zmaj Ognjeni Vuk, odnosno despot Vuk Grgurević Branković, bio je jedan od najistaknutijih ratnika u službi kralja Matije Korvina. Za službu je dobio niz poseda baš na jugu Ugarske. Reč je o, najpre, Beloj Steni u križevačkoj županiji, potom o posedima u Sremu – Berkasovo, Kupinik (docnija prestonica Brankovića), Irig, i, najzad, u Slavoniji – Komogojno, Gradisa, Kostajnica. Jakšići su dobili i posed u Nađlaku, dok se i na prostoru Banata nalazilo jezgro poseda ovih uglednih srpskih ratnika.
U Banatu Srbi su naseljavani i drugim putem. Despot Vuk, Pavle Kinjiži i Nikola Rozgonji prodrli su do Kruševca 1481. godine. Ovaj veliki pohod imao je za rezultat 50.000 Srba naseljenih oko Temišvara, što se kao podatak nalazi u jednom pismu kralja Matije Korvina, milanskom vojvodi kome je ugarski vladar opisivao borbe protiv Osmanlija. Srbi naseljeni u Ugarskoj, odnosno prevashodno plemstvo i vojni predvodnici, imali su zadatak da služe u kraljevskoj vojsci. Despot Vuk Grgurević, međutim, borio se više na zapadu, pre svega u pohodima na Austriju i Češku.
NJegovi rođaci iz ove despotske kuće, Stefan Slepi, Angelina, te njihovi sinovi Đorđe i Jovan, nosili su despotska dostojanstva. Poznati pod nazivom Sremski Brankovići ostavili su ogroman trag u srpskoj istoriji, tradiciji i kulturi. Vredi istaći, od despota Stefana Lazarevića pa nadalje, svi ovi srpski predvodnici bili su uklopljeni u feudalni sistem Ugarske. Vodili su neretko i međusobne sporove, bilo je i sukoba, a ugarska diplomatička građa ostavila je dosta tragova o radu i delovanju ovih feudalnih porodica na području Ugarske.
Jedan takav trag, naročito značajan, prisutan je u crkvi. Najstarija sačuvana srpska pravoslavna crkva u Sremu jeste ona posvećena Svetom Luki u Kupinovu (Kupiniku). Despot Đurađ Branković pred opasnošću od turskog osvajanja preneo je mošti ovog svetitelja u crkvu sagrađenu tim povodom. U nju je 15. februara 1486. godine despotica Angelina sa sinovima, despotima Đorđem i Jovanom, položila mošti svoga supruga, despota Stefana (Slepog) Brankovića. Potom, 1502. godine, u nju su položene i mošti despota Jovana Brankovića, a 1505. godine on je u njoj kanonizovan. Bila je u obliku izduženog pravougaonika, a na istoku se završavala polukružnom oltarskom apsidom, dosta dubokom, koja je bila zavedena pokolotom. Postoje mišljenja da je iz prvobitnog vremena sačuvan i deo ikonostasa, kao i časna trpeza, sačinjena od kamena. U ovoj se crkvi pre 23. jula 1499. godine despot Đorđe zamonašio, dobivši ime Maksim.
Porodica je bila ktitor i Krušedola 1508. godine, koji je postao duhovni centar okupljanja Srba. Iako su Brankovići, kako je gore navedeno, bili uklopljeni u feudalni sistem, imali su vezu sa Hilandarom, i u povelji ovog manastira istakli su svoju vezu sa Nemanjićima. Osim Brankovića i Krušedola, te Kupinika, koji je bio i političko središte, u Slankamenu je zabeležena značajna prepisivačka delatnost, i u njega su dolazili i pisari iz Poljske, odnosno Poljsko-litvanske države. Zbog izrazito rimokatoličkog delovanja na tlu ove države, pre svega na području Galicije, neki dijaci i pisari došli su među Srbe u Ugarsku, posebno Srem, i tu prepisivali niz bogoslužbenih knjiga.
Osmanski popisi sa početka turske vladavine ovim prostorima zaokružuju priču o veoma značajnom srpskom prisustvu u Vojvodini početkom novog veka i u osvit Velike seobe. Pomenuti defteri daju mnogo podataka o sremskim crkvama i manastirima. Prvi i najstariji potiče iz perioda 1545-1548, dok je drugi nastao 1566/7-1568/9. godine. Tpeba reći da defter iz 1566-1568. godine navodi trojicu kaluđera i petnaest sveštenika samo u potonjim Sremskim Karlovcima. Kada se pogleda Banat, Srbi su tu dosta prisutni, zajedno sa mađarskim i vlaškim življem. Srpsko naseljavanje u Bačku krenulo je nešto docnije, i u vezi je sa pokretom cara Jovana Nenada, koji je jedno vreme imao sedište u Subotici, a boravio je i u Segedinu. Ovaj srpski živalj, uz onaj koji dolazi Velikom seobom, u novom veku predstavlja bazični etnički supstrat na čijim je temeljima nastala Karlovačka mitropolija.
Ostavi komentar