SRBI, JUGOSLAVIJA I JUGOSLOVENSKA IDEJA (prvi deo)

Autor: msr Ognjen Karanović, istoričar

Ideja jugoslovenstva nije bila autentična duhovno-ideološka, niti politička misao srpskog naroda i njegovih elita. Originalno, ideja jugoslovenstva nastala je u emigrantskim poljsko-češkim intelektualno-političkim krugovima, još pred kraj prve polovine XIX stoleća. Gotovo listom, pomenuti krugovi pripadali su britanskom obaveštajno-bezbednosnom aparatu, koji je putem afirmisanja ovih idejnih postulata o jugoslovenstvu nameravao da spreči širenje uticaja Ruskog carstva preko politike panslavizma na slovenske narode u Habzburškoj monarhiji i uopšte u Evropi. Iz razloga sprečavanja političkog, privrednog i duhovnog uticaja Sankt Peterburga (kasnije Moskve), „sa Istoka“, kao i Nemačke, sa „Zapada“, na geopolitički položaj i procese u srednjoj Evropi, od otvaranja Istočnog pitanja (pitanje nasleđa Osmanlijskog carstva u jugoistočnoj Evropi), Habzburšku monarhiju, odnosno Austrougarsku od 1867. godine, kolokvijalno su nazivali i „britanska pešadija ili kopnena vojska u Evropi“. Austrougarska se uklapala u britansku geopolitičku viziju ustrojstva centralne i jugoistočne Evrope (od Baltika do Egeja i Jadrana), kao „tampon zone“ ili cordon sanitaire ovog prostora između Rusije i Nemačke, a sa ulogom zvaničnog Londona (u sadejstvu sa zvaničnim Parizom od 1918. godine, a kasnije i zvaničnim Vašingtonom), kao „vrhovnog nadzornika“ nad većim delom kulturološko-duhovnih, vojno-strateških i geopolitičkih procesa u ovom „politički trusnom“ delu evropskog kontinenta. Iz datih razloga, pitanje opstanka Austrougarske (uprkos svim njenim strukturalnim slabostima i paradoksima) nije ni postavljano sve do 1918. godine. Međutim, nakon ulaska SAD u Prvi svetski rat i na veliku geopolitičku pozornicu planete, te stihijskog širenja američkog ekonomskog i političkog uticaja u Evropi, a na osnovu doktrine iz čuvenih „14 tačaka programa Vudroa Vilsona“ (prava „malih naroda“ na samoopredeljenje) došlo je do rušenja Austrougarske, koja je bila poražena sila u Velikom ratu.

Pod snažnom dominacijom SAD na Versajskoj mirovnoj konferenciji 1919. godine uspostavljen je novi evropski poredak. Međutim, ideja i politika Velike Britanije i savezničkih, zapadnih sila o „sanitarnom kordonu“ u centralnoj i jugoistočnoj Evropi (to je bila politika Velike Britanije još od Slavne revolucije iz 1688. godine) nije napuštena. Naprotiv! Umesto Austrougarske države, za koju je Vinston Čerčil kasnije govorio „da nije postojala, trebalo ju je izmisliti“, stvorena je Jugoslavija (uz Čehoslovačku, Poljsku, itd.), koja je potom 1921. godine i 1934. godine sistemom vojno-političkih saveza sa centralnoevropskim i balkanskim državama uklopljena u savez Male Antante i Balkanskog saveza. U geopolitičkom pogledu, taj sistem trebalo je da zameni ulogu negdašnje Austrougarske, odnosno da zaštiti „versajski poredak“ u ovom delu Evrope. Ovo je suštinski razlog zbog kojeg je nastala Jugoslavija. Jedina razlika u realizaciji jugoslovenske ideje pre Prvog svetskog rata i u versajskom sistemu kolektivne bezbednosti, posle Velikog rata, nalazio se u činjenici da je nekakva južnoslovenska državna tvorevina prvobitno zamišljana u okviru Austrougarske, dakle pod „habzburškim žezlom“, a posle kao politički nezavisna država. Naravno, početkom XX veka, posebno posle Balkanskih ratova i pobeda srpskih država, Srbije i Crne Gore nad Turskom i Bugarskom, porastao je entuzijazam u vezi sa jugoslovenskom idejom kod dela srpskih, slovenačkih i manje kod hrvatskih nacionalnih elita (iako je kod ovih potonjih bio snažnije zastupljen do početka XX veka). U širim slojevima društava kod južnoslovenskih naroda ova ideja nije imala snažno uporište, posebno ne u toj sudbonosnoj 1918. godini. Osim što se srpski narod u banskoj Hrvatskoj, Slavoniji, Dalmaciji od 1908. godine i aneksije BiH i u Hercegovini i Bosni nalazio pod strašnim pritiskom pogroma iniciranih i sprovođenih od strane desničarskih (u smislu savremene političko-ideološke terminologije), pravaških elemenata u hrvatskoh političkoj eliti i inteligenciji (koji su postajali sve dominantniji), srpski i hrvatski narod (osovina zajedničke jugoslovenske države) praktično se nisu ni poznavali, a u skladu sa istorijskim okolnostima sopstvenih državotvornih nasleđa i duhovno-identitetskih tradicija, razvijali su se na potpuno različit način, čak i međusobno suprotstavljen.

Veliki problem u definisanju hrvatskog nacionalnog identiteta ozbiljnije je uzet u razmatranje unutar krugova hrvatskih političkih i intelektualnih elita tek posle Revolucije 1848. godine. Prihvativši norme građanskog života, hrvatsko plemstvo je u građansku ideju o nacionalnom preporodu „ugradilo“ i brojne determinantske postulate anahronih feudalnih shvatanja i principa o ustrojstvu države i društva. U shvatanjima ustrojstva i uloge hrvatskog nacionalnog identiteta i države, sada „jedinstvena“ hrvatska građanska, nacionalno-politička i intelektualno-akademska elita posegnula je za feudalnim principom preuzetim od mađarskih političkih i intelektualnih elita, prema kome je na teritoriji Hrvatske mogao da postoji samo jedan hrvatski politički narod, odnosno nacija, bez obzira na raznovrsnost njegove socijalne strukture. Do ukidanja feudalizma pod terminom „političke nacije“ podrazumevani su samo pripadnici duhovnog i svetovnog plemstva, odnosno prva dva staleža, a nakon nestanka staleške države, u navedenu „naciju“ ubrajani su svi stanovnici Trojedinice, bez obzira na poreklo njihovog etniciteta. Pomenuti princip „političke nacije“ zasnivao se na srednjovekovnoj maksimi cuius regio, eius religio, koja je u građanskom društvu prevedena u misao cuius regio, eius natio. Dakle, „čija je zemlja, njegova je i nacija“. Nije bilo potrebno mnogo vremena da navedena krilatica dobije i inverzni, opasni smisao „čija nacija, njegova i zemlja“. Postojanje samo jedne „hrvatske političke nacije“ i to na zamišljenom „istorijskom prostoru“, koji se protezao od Kupe do Drine, od Zemuna do Kvarnera i od Drave do Jadrana i Boke, isključivao je egzistenciju bilo koje druge nacionalne koncentracije, a u prvom redu srpskog naroda, koji je na datim prostranstvima bio i najbrojniji. Pomenute interese u uređenju hrvatske države i ustrojstvu nacionalnog identiteta, hrvatske političke elite i inteligencija, u drugoj polovini XIX veka oblikovali su u famoznu ideju i politiku o „hrvatskom državnom i istorijskom pravu“. Upravo je „politika državnog i istorijskog prava“ postala onaj potrebni element integracije hrvatskog političkog, ali ne još i nacionalnog identiteta. Sve hrvatske političke opcije i organizacije, samo upotrebom različitih pristupa, odnosno raznovrsnih metodologija rada, zastupale su pomenutu politiku. Načela razvoja građanskog društva, zasnovana na mislima o slobodi, bratstvu i jednakosti, nisu predstavljala prevashodnu okosnicu geneze i afirmacije građanskog i nacionalnog identiteta hrvatstva u Trojedinici XIX veka, odnosno, ona su podrazumevana samo za one grupacije populacije koje su, shodno ideji o „istorijskom i državnom pravu“ ulazili u sastav postfeudalne platforme o jedinstvenoj „hrvatskoj političkoj naciji“. Kao što je i ideja o „hrvatskoj političkoj naciji“ u građanskom društvu bila zasnovana na arhaičnom, feudalnom poimanju pitanja pripadnosti etničkoj, narodnosnoj skupini u skladu sa normama lex originis, tako su i zasebna, pojedinačna i kolektivna prava srpske nacionalne zajednice percepirana kao „nezakonita“ ili bez utemeljenja u „istorijskom i državnom pravu“ hrvatskog naroda.

Građanska misao zasnovana na prosvetiteljskim idejama inteligencije, narodna književnost, standardni jezik predvukovskog i postvukovskog doba, osećanje zajedničke prošlosti i pripadnosti jednom kolektivitetu, odsustvo feudalnih shvatanja i nasleđa u genezi nacionalnog identiteta, svest o postojanju dvoslojne prirode „žrtve“ i „pobednika“ kao integrišućih faktora u generisanju nacije, delatnost pravoslavne crkvene organizacije – predstavljali su postulate na kojima je „uokviren“ i afirmisan srpski nacionalni identitet u svim srpskim zemljama. NJegovo postojanje i nespremenost da se „preoblikuje u društveno prihvatljivu komponentu“ socijalnog života u Hrvatskoj, bilo je suprotstavljeno ideji o „hrvatskoj političkoj naciji“ i politici „državnog i istorijskog prava“. Nerealizacija pomenutih ideja i politike hrvatskih društvenih i intelektualnih snaga, uz postojeći animozitet hrvatskih elita prema srpskom „elementu“ (koji su imali „starofeudalni karakter i poreklo“), ubrzo je izazvala stvaranje opšteg neraspoloženja prema ideji o postojanju srpskog nacionalnog identiteta u „hrvatskim zemljama“, a onda i šire. Kada je sklopljena Ugarsko-hrvatska nagodba 1868. godine, u članu 59. iskazan je stav da su „Kraljevine Hrvatska i Slavonija politički narod“, čime je zapravo izvršena identifikacija zemlje sa nacijom, jer ako je zemlja hrvatska, onda i nacija mora biti hrvatska. Prethodno je rečeno da su sve hrvatske političke snage i organizacije zastupale pomenuti ideološki stav. Pojedine, poput krajnje desničarskih partija Stranke prava Ante Starčevića, kasnije i „frankovaca“ zauzeli su mišljenje da sa srpskim pravoslavnim elementom nije moguće ostvariti bilo koji vid komunikacije ili sporazuma, odnosno, da se srpski identitet mora fizički i biološki ukloniti iz „hrvatskih zemlja“. Nije čak ni kuriozitet to što u današnjoj modernoj i demokratskoj Republici Hrvatskoj, kao i u svesti hrvatske nacije, Ante Starčević uživa zvanični status i određenje „oca Domovine“. Navedeni pravaški sistem ideoloških postavki u razvoju odnosa prema srpskom nacionalnom identitetu zasnivao se na starim feudalnim shvatanjima hrvatskih staleža o „remetilačkom karakteru“ egzistencije srpskog etniciteta u Hrvatskoj. Niko jezgrovitije i istinitije nije pojasnio pomenuti stav prema srpskom pravoslavnom stanovništvu od Ambroza Kuzmića, upravnika imanja Zagrebačke biskupije koji je u izveštaju sačinjenom 13. novembra 1700. godine napisao da bi bilo bolje „…Vlahe (Srbe – primedba autora) vsze poklati nego ztaniti (nastanjivati – primedba autora)…“. U decenijama hrvatskog nacionalnog preporoda, najveći deo pripadnika hrvatske inteligencije, kao i političkih prvaka i stranka svih provenijencija, zastupao je stav da u „hrvatskim zemljama“ živi samo hrvatski narod. Biskup Josip Juraj Štrosmajer, jedan od najznačajnijih i najuticajnijih hrvatskih intelektualaca i političara, u jugoslovenskoj i srpskoj istoriografiji XX veka bio je označen kao „zatočnik ili apostol“ ideje jugoslovenstva i ideologije jugoslavizma. Međutim, sve što je Štrosmajer, kao i njegov saradnik Franjo Rački, u pogledu ideje jugoslovenstva zasnovao i zastupao, prema mišljenju i dokazima koje je izneo Jovan Dučić, sastojalo se u tezi da na „istorijskom prostoru“ Hrvatske (Hrvatska, Slavonija, Dalmacija, Lika, Kordun, Banija, Hercegovina, Bosna, Srem, Baranja, Boka) živi samo hrvatski narod, a da bi neka buduća Jugoslavija trebalo da egzistira kao zajednica hrvatskog, slovenačkog i srpskog naroda (u Kneževini ili Kraljevini Srbiji i Južnoj Ugarskoj), isključivo pod „žezlom“ habzburške dinastije, dominacijom Rimokatoličke crkve i sa centrom u Zagrebu. Zapravo, „jugoslovensko opredeljenje“ hrvatskog nacionalnog preporoda i identiteta, kada se posmatra sa odsustvom „retoričko-ideoloških elemenata“ predstavljalo je samo jedan od političkih izraza, a nikako nacionalni pojam ili težnju. Pomenutu tezu Jovan Dučić je poetski objasnio rečima da „…u hrvatskim očima niko nije bio dobar Jugosloven ako nije pre toga bio loš Hrvat…“.

Pre determinisanja položaja srpskog naroda u prvoj južnoslovenskoj državnoj zajednici i njegovog odnosa prema ideji jugoslovenstva, trebalo bi da pružimo osnovna saznanja o mogućnostima stvaranja velike, nacionalne, homogene srpske države na kraju Prvog svetskog rata, tj. o eventualnoj ponudi (verovatno od strane velikih sila iz reda saveza Antante) da srpski narod i njegove nacionalne elite između „ideje o Velikoj Srbiji“ i „jugoslovenske ideje“, iz „nekompromitovanog altruizma i multikulturalizma“ opredeli se za ovu potonju. Moramo naglasiti da nikada, nigde, nijedna velika sila nije Srbiji ponudila stvaranje velike srpske države. Posebno to nisu učinile putem usvajanja Tajnog londonskog ugovora. Tajni londonski ugovor predstavljao je jedno od mogućih rešenja u Velikom ratu, koje se samo u određenom pogledu odnosilo i na političke, ratne, pa i državno-nacionalne interese dve srpske države, Crne Gore i Srbije. Prevashodno, Londonski ugovor se odnosio na interese Kraljevine Italije, koja je uostalom i sklopila pomenuti sporazum sa Silama Antante 26. aprila 1915. godine u Londonu, na osnovu koga je u narednim mesecima i stupila u rat protiv svojih doskorašnjih saveznika iz reda zemalja članica Centralnih sila. U opisanom kontekstu, moramo razumeti da je Italija bila jedina velika evropska sila koja do 1915. godine nije ušla u rat, jer je jednostavno i strpljivo čekala na ispunjenje sopstvenih, pre svih, megalomanskih političko-teritorijalnih zahteva, koje je „ispostavila“ svim zaraćenim stranama u oružanom sukobu. Sile Antante imale su više mogućnosti da datim zahtevima izađu u susret iz razloga što je Italija zahtevala dominaciju u jadranskom basenu, konkretno u primorskim oblastima Dalmacije, Boke, Crne Gore i Albanije, gde je Austrougarska imala presudan politički uticaj, a veliki deo datih teritorija je ionako ulazio u sastav zemalja hiljadugodišnje Habzburške monarhije. Kao što smo napomenuli, u okviru pomenutog ugovora iz aprila 1915. godine pominju se Srbija i Crna Gora, kao i Hrvatska, koja tada svakako nije postojala kao suverena i nezavisna država. U naučno-istorijskom i istoriografskom smislu, navedene činjenice veoma su važne zbog toga što se u srpskoj javnosti, pa čak i u delovima akademske zajednice, neprestano ukazuje na izvesnu okolnost, prema kojoj je na osnovu pomenutog ugovora Srbiji ponuđeno „formiranje“ nekakve „Velike Srbije“, što je apsolutno netačno i to iz više razloga. Sasvim je drugo pitanje da li se Londonski ugovor i njegove odredbe tumače na pogrešan način, zbog izvesne neobaveštenosti o tom istorijskom događaju ili se razlozi karaktera tendencioznog tumačenja nalaze u određenim političko-interesnim platformama kreatora političke zbilje na Balkanu. Na prvom mestu, Srbija uopšte nije predstavljala ugovornu stranu u tom sporazumu, niti je ista uzela učešće u procesima koji su uslovili usvajanje ovog famoznog dogovora. Pojedini delovi srpske političke elite, konkretno članovi Vlade Kraljevine Srbije, koju je predvodio Nikola Pašić, za ugovor i neke njegove segmente saznali su u kuloarima „evropske političke scene“.

Pitamo se na kraju, zbog čega su regent Aleksandar i Nikola Pašić pružili podršku jugoslovenskoj ideji i stvaranju jugoslovenske države. Nakon velikog trijumfa, koji je postignut pobedama srpske vojske i savezničkih snaga na Solunskom frontu, u septembru i oktobru 1918. godine, Centralne sile u Velikom ratu bile su poražene. Od osnivanja, proboj potcenjenog Solunskog fronta izvojevao je pobedu Sila antante, a srpski narod, njegova vojska i država, u tim „najtragičnijim i najslavnijim danima“, otelotvorili su davnašnju misao etničkog kolektiviteta, „sanjanu“ još od Kosovskog boja, a posebno od Srpske revolucije, preporoda srpske nacije i izgradnje nacionalnog identiteta o oslobođenju celokupnog srpskog naroda na njegovom celovitom etničkom i duhovnom prostoru od tuđinske vlasti i političkom ujedinjenju srpstva u jedinstvenu državnu zajednicu. Od početka rata, posebno nakon slavnih srpskih pobeda protiv austrougarskog, nemačkog i bugarskog agresora u 1914. godini (Cerska i Kolubarska bitka) i 1916. godini (Bitka na Kajmakčalanu), u novoj geopolitičkoj i vojno-političkoj preraspodeli moći, u našem slučaju na Balkanu, srpska politička elita, a posebno intelektualno-akademska, kao važan segment ratnog programa Srbije, domaćoj i svetskoj javnosti predstavila je cilj koji je sadržan u ideji o političkom ujedinjenju svih južnoslovenskih naroda. U red jugoslovenskih naroda ubrajamo Srbe, Hrvate i Slovence. U datom periodu nije bilo drugih nacija u grupi jugoslovenskih naroda, koje su težile implementaciji duhovno-političke integracije jugoslovenstva i afirmaciji jugoslovenske ideje. Takođe, zbog snažnog antagonizma koji vladao između Srbije i Bugarske pre, a posebno posle Balkanskih ratova, iz ideje o jugoslovenskoj integraciji, bugarski narod uglavnom je isključivan. Vlada Nikole Pašića i regent Aleksandar Karađorđević ispostavili su dati cilj, kao deo svog ratnog programa, u vreme kada nije bilo izvesno koja će zaraćena strana u Prvom svetskom ratu odneti pobedu, te su uključivanjem „jugoslovenskog programa“ i ideje o jugoslovenstvu u sopstveni ratni cilj nameravali da podignu ugled Srbije i srpske vojske u očima savezničkih vlada i tamošnje javnosti, kao i da afirmišu kapacitete svog uticaja u značajnijem delu slovenačkih i hrvatskih nacionalnih elita u neprijateljskoj Habzburškoj monarhiji, kao i u širim slojevima tamošnje javnosti, radi podrivanja ratnih potencijala protivnika, pre svih u duhovno-etičkom pogledu.

IZVORI I LITERATURA

Petranović, Branko (1980). Istorija Jugoslavije 1918–1978. Beograd: Nolit.

Petranović, Branko (1988). Istorija Jugoslavije 1918–1988. Beograd: Nolit.

Radojević, Mira (1998). „O jugoslovenstvu samostalnih radikala” (pdf). Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju.

Dimić, LJubodrag (2001). Istorija srpske državnosti 3. Novi Sad: Ogranak SANU.

Popović, Nikola B. (2000). Srbi u Prvom svetskom ratu 1914–1918. Novi Sad: Društvo istoričara Južnobačkog i Sremskog okruga.

Radojević, Mira; Dimić, LJubodrag (2014). Srbija u Velikom ratu 1914–1918: Kratka istorija. Beograd: Srpska književna zadruga, Beogradski forum za svet ravnopravnih.

Ćorović, Vladimir (1920). Crna knjiga: Patnje Srba Bosne i Hercegovine za vreme Svetskog rata 1914–1918. Beograd-Sarajevo.