Autor: msr Srđan Graovac, istoričar
Tekuće 2024. godine navršava se 175 godina od završetka čuvene Revolucije 1848–1849. godine, događaja koji je iz temelja uzdrmao Evropu ostavljajući trajne posledice na njenu socijalnu, ekonomsku i političku budućnost. Tadašnji revolucionarni procesi nisu zaobišli ni srpski etnički korpus, naročito onaj njegov deo koji je živeo u Habzburškoj monarhiji. Odluke koje je srpski narod tada doneo, kao i hrabrost i požrtvovanje koje su srpski revolucionari pokazali u tim teškim i dramatičnim godinama, udarili su temelj Vojvodstva Srbije, kao nečeg što je predstavljalo izraz slobodarskih težnji srpskog naroda severno od Save i Dunava.
„Proleće naroda” jedan je od naziva za niz revolucija koje su od 1848. do 1849. godine zahvatile dobar deo Starog kontinenta. Uzroke za izbijanje tih dramatičnih društveno-političkih procesa možemo pronaći u težnji naroda za poboljšanjem socio-ekonomskih uslova života, ali i želji za sticanjem ličnih, političkih i nacionalnih sloboda. Samim tim, rušenje feudalnog poretka, borba za lična i politička prava uz ekspanziju nacionalnih pokreta, obeležili su te revolucionarne 1848. i 1849. godine.
Izbijanje Revolucije 1848. posebno je uzdrmalo drevnu i multietničku Habzburšku monarhiju. Revolucionarni pokreti Mađara, Nemaca, Srba, Italijana, Hrvata…, prožeti snažnim nacionalnim nabojem postali su pretnja po teritorijalni itegritet, pa i sam opstanak Dunavske monarhije.
Najopasniji, po interese bečkog dvora, bio je Mađarski revolucionarni pokret, koji je težio uspostavljanju nezavisne države na gotovo polovini teritorije Habzburške monarhije. Tačnije na onoj zemlji koju su Mađari smatrali svojim istorijskim i nacionalnim prostorom. Vođa mađarskih revolucionara bio je pomađareni Slovak, Lajoš Košut.
Izloženi višedecenijskoj verskoj i nacionalnoj diskriminaciji od strane bečkog dvora Srbi su na Mađarsku revoluciju isprva gledali blagonaklono. Istaknuti srpski intelektualci pokazali su spremnost da se zajedno sa Mađarima suprotstave bečkom apsolutizmu. U programu od sedamnaest tačaka oni su postavili zahteve za političkim i građanskim pravima i slobodama srpskog naroda. Tražili su pravo na upotrebu svog jezika, upravljanje školstvom i lokalnom samoupravom, redovno sazivanje Narodnog sabora…
Srpska delegacija, predvođena oficirom Đorđem Stratimirovićem, iznela je 8. aprila 1848. godine svoje zahteve i pred Ugarski parlament u Požunu. Iako nisu podrazumevali teritorijalnu autonomiju, srpski zahtevi su od strane Mađara označeni kao separatistički, a mađarski poslanici su ih odbili uz poruku da u Ugarskoj postoji samo jedan politički narod, mađarski.
Ideja o postojanju samo jednog političkog naroda bila je neprihvatljiva za Srbe odlučne u nameri da pruže otpor politici mađarizacije. Već sredinom aprila 1848. došlo je do uličnih nereda u Kikindi i Novom Sadu. Uništavana su dokumenta na mađarskom jeziku i napadani feudalni posedi, na šta su mađarske vlasti odgovorile uvođenjem prekih sudova i slanjem vojske u srpske sredine.
Pod pritiskom događaja i raspoloženja naroda karlovački mitropolit Josif Rajačić sazvao je Crkveno-narodni sabor koji je održan od 13. do 15. maja 1848. godine i koji će ostati upamćen kao Majska skupština. Odlukama Majske skupštine istaknuto je da je srpski narod slobodan i nezavisan pod okriljem habzburške krune. Proglašena je Srpska Vojvodina na teritoriji Bačke, Baranje, Banata Srema i delova Vojne granice. Obrazovan je Narodni odbor kao izvršni organ skupštine, mitropolit Rajačić je uzdignut u zvanje patrijarha, a za vojvodu Srpskog vojvodstva izabran je Stevan Šupljikac.
Pošto Mađari nisu pokazali spremnost na saradnju, a Lajoš Košut je Srbe čak optužio za veleizdaju i otvoreno im zapretio ratom, srpski politički predstavnici okrenuli su se saradnji sa bečkim dvorom. Međutim, želeći da izbegne sukob sa Mađarima, habzburški car je isprva odbio srpske zahteve, da bi se tek nakon što je uspeo da stabilizuje prilike u ostatku Monarhije okrenuo gušenju Mađarske revolucije. Upravo tada car delimično prihvata odluke Majske skupštine (izbor patrijarha i vojvode), znajući da će na taj način pridobiti Srbe. Od tog trenutka srpski revolucionari usaglašavaju akcije sa carskim trupama.
Borbe između srpskih i mađarskih revolucionarnih snaga vodile su se širom Bačke i Banata. Prvi u pomoć Srbima u Dunavskoj monarhiji priskočili su dobrovoljci iz Kneževine Srbije, predvođeni Stevanom Knićaninom. Najznačajnije bitke Srbi su vodili kod Sentomaša, Vršca, Sombora, Pančeva…
Inače, mađarska vojska je ratovala sa znatno više uspeha, tako da su uprkos velikoj hrabrosti i požrtvovanju srpske trupe bile prinuđene na povlačenje.Tokom mađarske ofanzive masovno je stradalo lokalno srpsko stanovništvo, dok je neprijateljska vojska sistematski spaljivala srpska sela i gradove. Mađarski garnizon iz Petrovaradina je bombardovao i gotovo do temelja razrušio Novi Sad.
Tek uz podršku ruskog cara, koji je u Habzburšku monarhiju uputio vojsku pod komandom generala Paskijeviča, bečki dvor je uspeo da uguši Mađarsku revoluciju. Nakon što su avgusta meseca 1849. godine potučeni kod Segedina i Temišvara, najveći deo mađarske vojske se predao. Košut je sa nekoliko hiljada saboraca i najbližih saradnika prebegao u Osmanlijsko carstvo, dok su brojni istaknuti mađarski revolucionari koji su ostali u Habzburškoj monarhiji zarobljeni i streljani kod Vilagoša.
Nakon okončanja sukoba, habzburški car je 1849. godine formirao Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat, sa centrom u Temišvaru, kao svojevrsno ispunjenje srpskih zahteva iz revolucije. Međutim, takvo vojvodstvo bilo je srpsko samo po imenu i ni po čemu drugom. U „austrijskoj Vojvodini”, iz koje je izuzeta vojna granica, Srbi su bili tek treći narod po brojnosti. Titulu vojvode za sebe je zadržao car. Vlast u njegovo ime vršio je austrijski general, a zvanični jezik bio je nemački. Srpski interesi, na taj način, bili su potpuno dezavuisani.
Uprkos izneverenim očekivanjima, Revolucija 1848–1849. doprinela je jačanju nacionalnog duha i pokreta, koji će nastaviti političku borbu za očuvanje i opstanak srpskog naroda severno od Save i Dunava. Snovi srpskih revolucionara iz 1848. ostvareni su sedamdesetak godina kasnije kada je na koncu Prvog svetskog rata 1918. godine Velika narodna skupština u Novom Sadu donela odluku o prisajedinjenju Bačke, Banata i Baranje Kraljevini Srbiji. Svedok svih tih događaja, istaknuti srpski novinar, književnik i politički delatnik Mihailo Polit Desančić je posmatrajući sudbinu svog naroda istakao: U velikim događajima na Balkanu (Prvi svetski rat) i u stradanju tamošnjeg srpskog naroda video sam onaj isti duh, ono isto junaštvo srpskog naroda, video sam veličinu tog plemenitog naroda kao i godina 1848. i 1849. ovde u nas. To je isti narod, koji se i tih godina znao boriti i ginuti za svoju narodnost.
Međutim, pored političke i oružane borbe za ostvarenje velikih nacionalnih ciljeva, Revolucija 1848–1849. godine svakako je ostala upamćena i kao događaj koji je ostavio značajne posledice po srpsko-mađarske odnose. Interesi dva naroda u to vreme duboko su se prožimali i sukobljavali, a rat je na sve to dodao samo još jednu mračnu notu počinjenih zločina. Stradanje civilnog stanovništva, pustošenja gradova i sela nezaobilazan su deo gotovo svakog oružanog sukoba, pa tako i srpsko-mađarskog rata tih revolucionarnih 1848. i 1849. godine. Nesumnjivo da su svi ti događaji ostavili dubok trag u kolektivnoj svesti dva naroda i teške posledice po njihove dalje odnose. Dodamo li na to zločine iz vremena Prvog pa Drugog svetskog rata, tek onda shvatamo koliko je to istorijsko nasleđe u stvari teško i opterećujuće.
Uostalom, Srbi i Mađari vekovima žive jedni sa drugima ili jedni pored drugih. Dobra i zla vremena od 9. veka do danas neminovno su se preplitala kao što su to činile i bogate kulture dva naroda stvarajući na taj način značajno zajedničko istorijsko nasleđe. Pod težinom te prošlosti sadašnjost je neretko doživljavana neizvesnom gotovo koliko i budućnost, a ksenofobija je i jednu i drugu zajednicu držala začaurene u sopstvenom etničkom krugu. Upravo zato, nikog ne treba da iznenadi što smo jedni u drugima češće videli pretnju nego podršku, ugrađujući na taj način i svoje međusobne odnose u stereotipe o večnom neprijateljstvu naroda ovog dela Starog kontinenta.
Strah je snažan pokretački faktor, a istorijsko nasleđe takvo da je uvek predstavljalo dobar osnov za njegovo generisanje. Samim tim, ovdašnje političke elite njime su se obilato koristile, posebno u želji da okupe i mobilišu što širi krug sunarodnika, a zarad ostvarenja nekad dugoročnih ili pak češće kratkoročnih i jeftinih političkih benefita. Do danas to je nažalost ostao „modus operandi” većine političkih elita na ovim prostorima i nepobitan dokaz njihove političke i kulturne infantilnosti.
Odgovornost za takvo stanje uvek snose oni najuticajniji, a to su prevashodno političke elite. Tačnije, oni koji imaju zadatak da kreiraju dinamiku odnosa kako u sopstvenom društvu, tako i u interakciji država i naroda. Isključivost u vođenju nacionalne politike kao po pravilu onemogućavala je bilo kakav trajniji kompromis, a kamoli istorijske sporazume koji bi produbili saradnju i blagodetno delovali na međuetničke odnose u ovom delu sveta.
Srećom po Srbe i Mađare situacija se dramatično promenila u poslednjih desetak godina, tokom kojih su između dve države uspostavljeni veoma bliski, prijateljski, odnosi. Zaslugu za tu promenu zasigurno nose predsednik republike Srbije Aleksandar Vučić i predsednik mađarske vlade Viktor Orban. Dvojica lidera koji su uspeli da se uzdignu iznad te već tradicionalne političke agende nacionalnih podela i koji nisu dozvolili da bremenito nasleđe prošlosti bude večni izvor nepremostivih podela, već su napravili istorijski iskorak ka izgradnji prijateljskih i partnerskih odnosa dva naroda.
Srpski predsednik i mađarski premijer time su pokazali političku zrelost i iznad svega državnički kapacitet koji ih izdvaja od većine regionalnih lidera nespremnih da naprave takav iskorak. Oni nisu dozvolili da istorijsko nasleđe, u tom procesu izgradnje prijateljskih srpsko-mađarskih odnosa, predstavlja nepremostivu barijeru. Naprotiv! Prihvatili su nasleđe prošlosti onakvim kakvo jeste, odali poštu nevinim žrtvama i na jednoj i na drugoj strani, iskazujući na taj način međusobno poštovanje kao neophodan osnov za izgradnju bolje budućnosti.
IZVORI I LITERATURA
- Bogdanov, V. (1929). Ustanak Srba u Vojvodini i Mađarska revolucija, Gradska štamparija, Subotica
- Popović, J. D. (1963). Srbi u Vojvodini: Od Temišvarskog sabora 1790. do Blagoveštenskog sabora 1861, Matica srpska, Novi Sad
- Polit Desančić, M. (1996). Kako je to bilo u nas Srba u Buni godine 1848. Arhiv Vojvodine, Novi Sad
- Pavlović, M. D. (1986). Srbija i srpski pokret u južnoj Ugarskoj 1848 i 1849. Prosveta, Beograd
- Babac, M. D. (2014). Ilustrovana vojna istorija: Srbi i Revolucija 1848–1849, Evro-Đunti, Beograd
- Ekmečić, M. (2021). Revolucija 1848. i Balkan, Pravoslavna reč: Arhiv Vojvodine, Novi Sad
Ostavi komentar