SRBI I JUGOSLAVIJA OD 1941. DO 1989. GODINE

Autor: msr Srđan Graovac, istoričar

U predvečerje Drugog svetskog rata, u strahu da integralna Jugoslavija ne padne pod presudan uticaj Sila osovine, Velika Britanija promenila je stav prema integralističkom principu u uređenju Jugoslavije, te je pružila podršku preuređenju zemlje na osnovu Srpsko-hrvatskog sporazuma, baziranog na federalističkom principu. Milan Stojadinović je uklonjen sa vlasti, a nova vlada napravila je dogovor (Sporazum Cvetković-Maček iz 1939. godine), prema kome je unutar Jugoslavije formirana Banovina Hrvatska, kao zasebna administravina jedinica, ali sa svim prerogativima državnosti, koja se prostirala na brojnim, u nacionalnom pogledu, čisto srpskim etničkim i duhovnim teritorijama. Upravo data tvorevina postaće institucionalna osnova ustaškom pokretu u formiranju genocidne Nezavisne države Hrvatske, 1941. godine. Antiversajski, revizionistički raspoložene države, u prvom redu Italija, još od 1918. godine, a od 1941. godine i Nemačka, odlučile su da unište Jugoslaviju, nakon puča od 27. marta 1941. godine, kada je praktično bila srušena politika pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu. Do puča je došlo, pre svega, delatnošću britanske obaveštajne službe, koja je u izvršenju tog dela pronašla saučesnike u delovima srpskih građanskih političkih stranaka i elita. Jugoslavija je okupirana u Aprilskom ratu, njena vojska je kapitulirala 17. aprila. Raskomadana Srbija našla se u nemačkoj okupacionoj zoni sa domaćim kvinsliškim aparatom vlasti, predvođenim Milanom Nedićem i sa velikim pritiskom politike terora okupacionih vlasti nad njenim stanovništvom.

Na prostorima današnje Hrvatske, BiH i Srema formirana je zloglasna nacistička i fašistička tvorevina, ustaška NDH, 10. aprila 1941. godine. U brojnim logorima smrti (Jadovno, Jasenovac, Pag, itd) i u divljačkom pokolju srpskog pravoslavnog stanovništva, Jevreja i Roma, širom NDH, na najsvirepiji način umoreno je na stotine hiljada ljudi. Oko 200 hiljada Srba proterano je u okupiranu Srbiju, dok je 240 hiljada pravoslavaca nasilno pokršteno. Ustaški vojno-politički vrh, ne samo da je uspeo da sruši Jugoslaviju, već je najekstremniji oblik pravaške, desničarske ideje o hrvatskom državnom i istorijskom pravu afirmisao u centralni pravac hrvatske nacionalne i državne politike. Spontani otpor srpskog naroda u Srbiji i na prostorima NDH, 1941. godine prerastao je u antifašistički Pokret otpora, koji je imao dva svoja oblika – građanski, predvođen Jugoslovenskom vojskom u otadžbini (četnici), sa đeneralom Dražom Mihajlovićem na čelu i revolucionarno-komunistički, predvođen Narodnooslobodilačkom vojskom Jugoslavije (partizani) i Komunističkom partijom Jugoslavije, na čelu sa Josipom Brozom Titom.

Široki slojevi stanovništva (do 1943. godine i kapitulacije Italije, gotovo isključivo srpski), pružili su otpor teroru, genocidu i okupaciji u velikom antifašističkom ratu. Međutim, međusobni sukob dva pokreta otpora pretvorio se u krvavi građanski rat, u kome je pobedila NOVJ, ali tek nakon ulaska Crvene armije na jugoslovensku teritoriju i oslobođenja zemlje od okupacije uz pomoć SSSR, u drugoj polovini 1944. godine. Praktično dva pokreta otpora imala su koncepcijsku, nepremostivu razliku u pogledu budućeg državnog uređenja, pa i svrhe postojanja Jugoslavije. Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije i KPJ, od njenog nastanka 1919. godine, imali su ambivalentan odnos prema jugoslovenskoj ideji i državi. U početku, dosledno su sledili sovjetski materijalistički pristup u pogledu pitanja državnog uređenja i socijalne politike u Jugoslaviji. Tačnije, zalagali su se za njeno uništenje i stvaranje samostalnih državica, koje bi bile formirane na većem delu srpskog političkog prostora, uz negiranje prava srpskom narodu da živi u jedinstvenoj nacionalnoj srpskoj državi, dok su Jugoslaviju predstavljali, kao buržoasku tvorevinu koja ima ulogu u ispunjenju „velikosrpskih hegemonističkih interesa“. Praktično, još pre Drugog svetskog rata, KPJ usvojila je stanovišta HSS o karakteru jugoslovenske države. Kasnije je promenjen stav jugoslovenskih komunista o svrsi postojanja jugoslovenske države, ali njihova ideja jugoslovenstva zasnivala se na borbi za državno uređenje Jugoslavije na principima federalizma, gde bi istorijske pokrajine u njoj predstavljale federalne jedinice, sa prerogativima državnosti, pri čemu bi bile formirane nove nacionalne zajednice i njihovi identiteti u skladu sa političko-istorijskim karakterom, pa čak i imenom, istorijske pokrajine, odnosno federalne jedinice u nekoj budućoj jugoslovenskoj zajednici, u kojima te „nove nacije“ žive. U Drugom svetskom ratu, KPJ i NOVJ, pored antifašističkog i oslobodilačkog rata protiv okupatora, zbog čega srpski narod mora večno da im bude zahvalan (kao i četničkom pokretu otpora), borili su se i za cilj da revolucionarnim putem preuzmu vlast u zemlji i da je ustroje u skladu sa načelima marksističkog materijalizma, vlasti radničke klase, diktature proleterijata i u skladu sa voljom velikih sila. U tim namerama, komunisti su i uspeli.

Pre svega, zahvaljujući velikom narodnom otporu i borbi, kao i angažovanju sovjetske Crvene armije, Sile osovine su pobeđene, a u oslobođenoj Jugoslaviji, KPJ preuzela je vlast. Na osnovu odluka Prvog i Drugog zasedanja Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) iz 1942. i 1943. godine, Jugoslavija je proglašena republikom, kralju Petru II Karađorđeviću i dinastiji zabranjen je povratak u zemlju, a država je preuređena u skladu sa federalističkim principom. Ustrojeno je šest federalnih jedinica-država/republika (Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Makedonija i Srbija), dok je Narodna Republika (kasnije Socijalistička) uređena kao država sa dve autonomne jedinice (AP Vojvodinom i u početku sa Kosovskometohijskom autonomnom oblašću, kasnije Autonomnom Pokrajinom Kosovo i Metohija, odnosno Socijalističkom Autonomnom Pokrajinom Kosovo).

Odlukama novih vlasti proglašeno je postojanje novih nacija, koje su izdvojene iz srpskog nacionalnog korpusa – crnogorska, makedonska i kasnije muslimanska. U skladu sa ustavima Jugoslavije (Federativne Narodne Republike, od 1946. godine i Socijalističke Federativne Republike, od 1963. godine), koji su frekventno menjani (1946, 1963, 1974. godine), te stvaranjem autonomnih jedinica u okviru samo jedne federalne jedinice, Srbije, sužavan je, a kasnije i potpuno neutralisan uticaj Srbije na bilo koje političko-ekonomske i duhovno-kulturološke procese u drugoj Jugoslaviji. Time je ostvarena davnašnja ideja KPJ (od 1952. godine Saveza komunista Jugoslavije), da uloga srpskog naroda u životu Jugoslavije bude potpuno minimizirana, sa suzbijanjem afirmisanja njegovog duhovno-istorijskog i nacionalno identitetskog razvoja. Uništena srpska nacionalna i građanska elita, uz opstanak nove, političke, komunističke elite srpskog naroda, pasivizirala je srpsku nacionalnu inicijativu u državi i to do krajnjih granica. Srpske političke elite u Titovoj Jugoslaviji, gotovo isključivo su vodile računa o očuvanju revolucionarnim putem stečenih političkih položaja i određenih materijalnih sinekura. Stav jugoslovenskih komunista na čelu sa Josipom Brozom u pogledu rešavanja nacionalnog pitanja sastojao sa u premisi da su sve nacije dobile svoje nacionalne jedinice, otelotvorene u funkcijama federalnih jedinica/republika. Separatističke težnje svih drugih političkih elita, posebno slovenačkih i hrvatskih, kao i albanskih na Kosovu i Metohiji, neprestano su afirmisane, da bi u postupku daljeg labavljenja veza između federalnih jedinica, u procesu tzv. „federiranja federacije“, te nakon usvajanja ustava iz 1974. godine, Jugoslavija, konačno modifikovana u specifičnu konfederalnu zajednicu, koja se u strahovitom građanskom ratu, na pragu nove, posthladnoratovske epohe, obrušila početkom devedestih godina prethodnog stoleća. Privid funkcionalnosti političko-pravnog i ekonomskog sistema u Titovoj Jugoslaviji, ostvaren je putem afirmisanja ideologije „bratstva i jedinstva“ šest jugoslovenskih naroda i nekoliko nacionalnih zajednica (narodnosti), te ideološkim ekonomskim sistemom, realizovanim u izgradnji „samoupravnog socijalizma“. Dakle, ne više jugoslovenstva, bilo „troplemenog“ ili „integralnog“. U političkoj praksi, data ideologija imala je poseban izraz u pojmu „titoizma“.[1]

U geopolitičkom pogledu, ova Jugoslavija bila je potrebna velikim silama, koje su se u „hladnoratovskom poretku“ i eposi nadmetale u vezi sa uticajem nad ovim prostorom. Iz datih razloga, a sa sličnom ulogom (ne i istovetnom) koju je imala i Prva Jugoslavija (kao i Austrougarska pre nje), jugoslovenska država bila je potrebna, pre svih, „političkom Zapadu“, nakon ideološkog i geopolitičkog sukoba Tita i Jugoslavije sa Staljinom i Sovjetskim savezom, posle Rezolucije Informbiroa iz 1948. godine. Postojanje Jugoslavije predstavljalo je garanciju zapadnim demokratijama da Jugoistok Evrope neće dospeti u sovjetsku sferu uticaja, kao što je bio slučaj sa zemljama u „istočnom lageru“. Od vremena afirmisanja „politike nesvrstanosti“, uticaj Jugoslavije (osnivač Pokreta nesvrstanih, 1961. godine) pomogao je zemljama nesvrstanih da ostanu izvan domašaja sovjetskog političkog uticaja. Kada je nestao hladnoratovski poredak (padom Berlinskog zida, ali i SSSR) i potreba za „tampon zonom“ u „jugoslovenskom obliku“, nestala je. Nakon toga, dopušten je raspad Jugoslavije, ovaj put po „avnojevskim granicama“, koje su bile zamišljene linije etničke podele u Jugoslaviji, plasirane od strane Radićevog i Mačekovog HSS, još u Prvoj Jugoslaviji. U periodu sumraka Jugoslavije, posle Titove smrti, srpske, komunističke političke elite pokušavale su da obnove državnost Srbije unutar Jugoslavije, a posebno na celokupnoj teritoriji SR Srbije. Taj proces imao je dvojaki ugao posmatranja i odlazio je u dva smera. Tačnije, jednu struju unutar partijsko-državnog rukovodstva Srbije, poraženu posle Osme sednice CK SK Srbije, 1987. godine, predvodio je Ivan Stambolić, a drugu Slobodan Milošević, potonji predsednik Srbije i Treće Jugoslavije. Stambolićeva struja vodila je taj proces stihijski, u nameri da putem sporazuma sa političkim i nacionalnim elitama republika i pokrajina Srbiji bude dopuštena obnova državnosti i njenih nadležnosti, pre svih nad njenim autonomnim pokrajinama, koje su joj definitivno bile oduzete na osnovu Ustava iz 1974. godine. Milošević je imao drugačiji, više hazarderski pristup, ali oba ova pristupa imala su svoja opravdanja. Međutim, decenije diskontinuiteta sa srpskom nacionalnom i građanskom misli, umesto koje je u svest i mentalni sklop srpskog kolektiviteta neprirodno nakalemljena jugoslovenska ideja i komunistička ideologija, za posledicu su imali da u proces raspada jugoslovenske države srpski narod uđe potpuno nespreman, a da tek od pre nekoliko godina počne odlučan napor, usmeren prema obnovi porušene srpske državnosti i nacionalnog identiteta.

IZVORI I LITERATURA

Andrić, Aleksandar (2015). Istorija Srba od 1918. do 2012. Beograd.

Petranović, Branko; Štrbac, Čedomir (1977). Istorija socijalističke Jugoslavije. 1. Beograd: Radnička štampa.

Petranović, Branko; Štrbac, Čedomir (1977). Istorija socijalističke Jugoslavije. 2. Beograd: Radnička štampa.

Petranović, Branko; Štrbac, Čedomir (1977). Istorija socijalističke Jugoslavije. 3. Beograd: Radnička štampa.

Petranović, Branko (1980). Istorija Jugoslavije 1918–1978. Beograd: Nolit.

Petranović, Branko (1988). Istorija Jugoslavije 1918–1988. 1. Beograd: Nolit.

Petranović, Branko (1988). Istorija Jugoslavije 1918–1988. 2. Beograd: Nolit.

Petranović, Branko (1988). Istorija Jugoslavije 1918–1988. 3. Beograd: Nolit.

[1]Titoizam je izraz kojim se označava službena ideologija, odnosno društveno-političko uređenje bivše Jugoslavije u periodu kada je njome vladao Josip Broz Tito, preciznije u periodu od raskida sa Istočnim blokom od 1948. pa sve do društveno-ekonomskih reformi krajem 1980-ih neposredno pred raspad države. Sam izraz se u Titovoj Jugoslaviji nije službeno upotrebljavao, delimično zato što su ga kao prvi upotrebili sovjetski i drugi staljinistički propagandisti kao pežorativni termin, odnosno opisali titoizam kao revizionističko skretanje s „pravog“ puta, odnosno „izdaju“ temeljnih principa marksističko-lenjističke, odnosno komunističke ideologije. U SFRJ se, pak, kao izraz za službenu ideologiju koristio samoupravni socijalizam odnosno socijalističko samoupravljanje. Označava diktatorski režim Josipa Broza i komunista od 1945. do 1989. godine.