Srbi i demokratija

Srbi i demokratija

Autor: Lazar Slepčev

U prethodnom tekstu smo načelno govorili o demokratiji kao političkom obrascu. Prikazan je razvojni put demokratije od helenskog perioda do modernog doba, sa svim osnovnim karakteristikama ovog političkog sistema. Imajući u vidu da savremeni, pre svega zapadni svet, demokratsku matricu doživljava kao neupitnost, i obožava je do apologetskih razmera, smatrajući je jednim prirodnim stanjem u društvu, namera ovog prikaza neće biti ni da potvrđuje, niti da osporava teorijska gledišta i stavove spram demokratije. Osnovna namera nam je da se osvrnemo na uticaj demokratije u procesu razvoja srpske društvenosti, pokazujući tako, na koji način jedan politički model kao opštost, utiče na ono pojedinačno, u ovom slučaju na političke procese u jednom, po svemu malom evropskom narodu kakav je srpski. Poseban značaj za ovaj prikaz predstavlja činjenica da srpska državnost i društvenost nastaju i razvijaju se na temeljima evropske, istočnohrišćanske civilizacije. Dakle, jasno je da su uticaji na formiranje političke kulture jednog naroda mnogobrojni, a pre svih kulturni, religijski, ekonomski, vojni, te geografski. Jasno je takođe, da u zemljama verskog fundamentalizma nema prostora za razvoj demokratske matrice, kao i da autoritarni obrasci teže uspevaju da nađu svoje mesto u zemljama sa višim demokratskim kapacitetom. Po mišljenju ozbiljnih političkih teoretičara, Srbija ne pripada ovakvim državama. Naprotiv! Opšti stav političke struke je, da je Srbija i srpsko društvo, upravo zbog specifičnog geografskog položaja, religije i kulture, od srednjovekovnog perioda bila prunuđena da gradi one društvene vrednosti, na kojima se i temelji princip demokratskog poretka.

Naime, u radovima mnogih stranih i domaćih autora i istraživača, preovladava stav da je srpska politička matrica demokratska, da je krase slobodarstvo, težnja ka jednakosti i individualizmu, sa sklonostima ujedinjavanja na principima zadružnosti i sabornosti. Panslavista K. Leontjev ističe sklonost Srba i Crnogoraca ka individualizmu i konstitucionalizmu, poredeći njihov politički obrazac sa francuskim i američkim, a nikako sa vizantijskim i velikobritanskim. Slovenofil A. Homjakov konstatuje da su u oslobađanju od vekovnog turskog jarma i u nacionalnom i državnom formiranju na početku 19. veka, Srbi nastupali kao društvo i zajednica jednakih, jer su pod Turcima ostali bez plemstva. V. Dvorniković ističe da je Srbija već u srednjem veku bila otvorena za tehničke i civilizacijske tekovine zapada, ali i za duhovne vrednosti istoka.

Međutim, za razvoj demokratskog istorijskog osećanja kod Srba, od posebnog značaja je bila činjenica da je srpski narod, već na izvorima svoje srednjovekovne države, često bio u situaciji da se suočava sa najvećim iskušenjima i izazovima, čija je težina prevazilazila brojnost i etnički osnov srpskog naroda. Tako je u razdobljima kriza u Vizantiji, krstaških pohoda i zauzeća Carigrada u celoj prvoj polovini 13. veka Srbija preuzimala ulogu „veće države“, u odnosu na svoje kapacitete. U to vreme, osetio se i veliki polet državnog i graditeljskog života na srpskim prostorima. I u 14. veku, od prvih najezdi Turaka i njihovog prodora u anarhijom zahvaćenu Vizantiju, kada se i Rusija našla pod tatarskim jarmom, Srbija je bila prinuđena da preuzme ulogu glavnog bedema u odbrani istočnog, pa i zapadnog hrišćanstva od turske najezde.

Da bi za krupne zadatke odbrane od nadmoćnijih sila mogle okupiti sve pripadnike naroda, stari srpski vladari su morali učiniti ustupke i nižim slojevima, tako da je pravedna i za ono vreme relativno demokratska država, sa graditeljima i pravičnim vladarima, a ne autokratska i otuđena država, jedino bila u stanju da sve, pa i one najniže slojeve privuče na udeo u njenom očuvanju, odnosno, na odbranu narodne slobode i nezavisnosti. Takav tip pravedne i narodu bliske vladavine provejava i u velikim pravnim poveljama srednjovekovne Srbije, odnosno u Dušanovom zakoniku, koji se oslanjao i na najveće evropske domete toga vremena. Otuda je izvorna srpska formula vladara bila relativno demokratska: zemlja i narod ne treba da koriste uzdizanju vladara na vlast, već, naprotiv, vlast treba da služi uzdizanju zemlje i naroda.

Iz takve osnovne političke matrice proizlaze i mnoge osobenosti srpske političke istorije. Naime, Srbija ne poznaje osvajačke ratove i zavojevanja tuđih teritorija, već odbranu svoje zemlje i slobode. Srbi na svom čelu, za razliku od susednih naroda, nisu primali ni trpeli tuđe dinastije. S druge strane, srpski narod nije imao svoju stalnu veliku silu-zaštitnicu, koja bi ga redovno pomagala u slučaju ugroženosti. Unutar zemlje postojala je pojačana osetljivost naroda za pravdu i prava svakog čoveka, pa i za neophodnu socijalnu jednakost i uzajamnost u formi sabornosti i zadružnosti, što se može smatrati važnom demokratskom crtom u političkom profilu srpskog naroda. Rano sticanje crkvene nezavisnosti, takođe predstavlja jednu od značajnih kategorija u demokratskom formiranju srpskog političkog bića.

Sve pobrojane pozitivne i demokratske crte srpskog političkog profila svakako ne znače da se među Srbima nisu ispoljavale i mnoge negativne političke osobine i tendencije. Kao i u većini slučajeva, do negativnih pojava najčešće dolazi pri neumerenom ispoljavanju pozitivnih karakteristika. Najkarakterističnije negativne pojave srpskog političkog bića su: nesloga, otuđivanje od države i politike, violentnost i samoprecenjivanje, otežano prihvatanje i nepoštovanje pravih autoriteta i vođa iz sopstvene sredine, lakovernost i podložnost manipulacijama itd. Od istorijskih okolnosti je zavisilo koje će strane srpskog političkog mentaliteta u nekom razdoblju nacionalne istorije preovladati.

Činjenica je da su ulaskom u Jugoslaviju, uvereni da su u toj državi ciljevi ujedinjenja srpstva ostvareni, Srbi počeli napuštati svoje nacionalne ideologije i svoj izvorni, u osnovi demokratski politički obrazac, sve više potpadajući pod uticaj tuđih interesa i ideologija. To je u drugoj polovini 20. veka nanelo ogromne štete srpskoj državi i narodu, jer su velike tekovine ostvarene dugom oslobodilačkom borbom olako bile žrtvovane za tuđe državne planove i ideologije. Tako je druga polovina 20. veka praktično bila vreme velikih gubitaka i poništavanja teško osvojenih tekovina nacionalne slobode i državne samostalnosti iz 19. veka, pa je srpski narod, sticajem nepovoljnih istorijskih i međunarodnih okolnosti, a ponajviše sopstvenim zabludama i iluzijama, krajem 20. veka ponovo dospeo u situaciju da rešava ona nacionalna i državna pitanja koja je ranije već bio uspešno rešio.

Dakle, na osnovu analize pozitivnih i negativnih obeležja srpskog političkog obrasca, može se zaključiti da srpska politička matrica pripada pretežno tipu saborne demokratske kulture, sa izvesnim elementima fragmentarnosti i parohijalnosti, ali sa izraženom težnjom ka slobodarstvu, autonomiji i nezavisnosti.

Nesumnjivo, reč je o karakteristikama kojima se uvek treba i vredi vraćati, pogotovo kada se na istorijskim raskrsnicama zaluta.