Autor: dr Miloš Savin, istoričar
Nakon Mohačke bitke 1526. kada osmanski osvajači odnose pobedu nad mađarskim plemstvom, austrijska dinastija Habzburg preuzima pravo na ugarsku krunu. U periodu od 1541. do 1687. godine, odnosno četvrte godine Velikog Bečkog rata, značajan deo južnih ugarskih krajeva, uključujući područje Novog Sada, nalaze se pod osmanskom vlašću. Tokom Velikog bečkog rata Austrijska vojska oslobađa i značajne delove Srbije. U tom trenutku Francuska napada Austriju što dovodi do povlačenja vojske sa Balkana. Srbi pod patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem, kako bi izbegli osmansku odmazdu, stižu na obale Save i Dunava 1690. godine, te dobijaju zvaničan poziv da se presele na austrijsku teritoriju.
Pre pada pod Osmansku vlast, predeli Srbije su bili izuzetno živi i naseljeni. Postojao je oblik srednjovekovne privrede kojom se tadašnje stanovništvo bavilo. Međutim, svojim svakodnevnim upadima Turci su iscrpljivali narod, pustošeći te krajeve.
Na mestu patrijarha se u to vreme nalazio Arsenije III Crnojević (kasnije nazvan Čarnojević), koji je imao mnogo veći značaj kao politički nego kao verski vođa. Čarnojević nije imao neke značajne teološke domete, ali da je bio veoma praktičan i sposoban čovek – talentovani političar svog doba. Arsenije III Crnojević (1633, Bajice ‒ Beč, 27. oktobar 1706) je bio arhiepiskop pećki i patrijarh srpski od 1674. do 1690. godine (pod turskom vlašću) i potom crkveni poglavar pravoslavnih Srba u Habzburškoj monarhiji od 1690. do 1706. godine. Na osnovu privilegija koje je dobio za srpski narod od Leopolda I izvršio je prvu organizaciju Srpske crkve na području Austrijskog carstva. Prema mnogim istoričarima Arsenije Crnojević je bio treća najznačajnija figura u srpskoj istoriji posle Svetog Save i Makarija Sokolovića, prvog srpskog patrijarha posle obnavljanja Pećke patrijaršije 1557.
U Autriji u tom periodu vlada car Leopold I koji je odrastao i školovao se u Španiji, u ekstremno katoličkom duhu. U Osmanskom carstvu je u to vreme vladala mnogo veća verska tolerancija nego u zapadnoj Evropi, gde su protestanti i ostali jeretici krvavo likvidirani.
Kada se Leopold I 1687. obratio carigradskom patrijarhu Kaliniku VII da podrži hrišćansku stvar, Arsenije III se našao u nezavidnoj situaciji. Trebalo je pristati uz zapadne sile, Austriju i Mletke. Međutim, na toj strani pretila je opasnost pravoslavlju. Naime, pećka patrijaršija već je ranije to iskusila u Vojnoj granici. Tamo je pravoslavlje bilo izloženo dvojakoj agresiji ‒ rimskoj kuriji i bečkom dvoru. Sem toga, patrijarh je u dva maha bio u opasnosti da izgubi glavu. Naime, Porta nije imala u njega poverenja. Stoga je on bio prinuđen da u novembru 1689. ode iz Peći u Nikšić. Odatle je vršio kanonske vizitacije. Trudeći se da stupi u vezu s predstavnicima Mletačke republike, patrijarh je dobio poruku na Cetinju od monaškog bratstva iz Peći da se vrati u Peć, jer će u protivnom car pristupiti izboru drugoga lica za patrijarha kako bi zadovoljio narod koji je primio njegovu zaštitu. Vrativši se natrag, patrijarh se u Prizrenu sastao s generalom Pikolominijem. Pošto drugog izbora nije bilo, patrijarh Arsenije je napustio pomirljivu politiku svojih prethodnika i počeo voditi ratobornu politiku prema Turcima. Međutim, posle osvajanja Kosova i severne Makedonije, u austrijskoj vojsci je izbila kuga koja je usmrtila i generala Pikolominija. Nakon njegove smrti ratna sreća se okrenula u korist Turaka. NJegovog naslednika hercega Đorđa Hristijana, zbog oholosti i nadmenosti prema Srbima, srpska vojska ne samo što nije prihvatila, već je počela i napuštati carsku vojsku. Srbi u njoj više nisu videli oslobodilačku, već ugnjetačku silu.
Kada je patrijarh Arsenije III video da se carska vojska povlači, krenuo je s velikim brojem naroda u januaru mesecu 1690. prema Beogradu. Iseljavanje je u najvećim razmerama bilo s Kosova, iz okoline Karadaga, Morave, topličkog i jednog dela vranjskog okruga. Bogatija ravničarska sela iz tih krajeva ostala su sasvim pusta, dok su se ona planinska znatno proredila. Iseljavanje je bilo veće iz ravničarskih sela iz tog razloga što su ona bila izloženija turskim napadima. Velike mase izbeglica kretale su se prema Beogradu dolinom Ibra, preko Novog Pazara i Studenice, niz Zapadnu i Južnu, odnosno Veliku Moravu. Pošto se saznalo u Beču da Srbi napuštaju svoja ognjišta, Leopold I je 6. aprila 1690. izdao Manifest kojim je sve porobljene narode pozvao na oružje. Zajemčivši im slobodu, povlastice, pravo na svoju veroispovest i na izbor vojvode, obećao im je da će biti izuzeti od svakog javnog tereta i danka izuzev u slučaju ratne nužde.
Na vest da Turci napreduju prema Beogradu a carska vojska odstupa, patrijarh je odlučio da spasi ono što se spasiti može. Sazvao je u Beogradu crkveno-narodni sabor. Na njemu su uzeli učešća episkopi, sveštenici, sveštenomonasi i narodni glavari s obe strane Save i Dunava. Odlučeno je da se u Beč pošalje episkop jenopoljski Isaija da utvrdi uslove pod kojima će pravoslavni Srbi živeti u Austriji. Zahtevalo se da srpska crkva u novoj zemlji dobije onaj položaj koji je imala pod Turcima. Odgovor na ove zahteve je povelja cara Leopolda I od 21. avgusta 1690.
Posle dobijanja privilegije, Srbi su počeli u velikim grupama da prelaze preko Save i Dunava. Poslednja grupa prešla je na lađama iz Beograda za Slankamen i Petrovaradin dva dana pre nego što su Turci ponovo zauzeli Beograd. Koliki je broj onih koji su prešli u Austriju, teško je tačno odrediti. U to vreme je bilo zapisa koji su govorili da se ne zna da li su gori Turci ili Nemci (Austrijanci). Napade na srpsko stanovništvo vršile su turske trupe, što je dovelo do sve većeg priklanjanja Srba austrijskoj vojsci. Početkom 1690. veliki vezir Mustafa Ćuprilić reorganizovao je tursku vojsku i državne finansije i uspešno pokrenuo protivnapad. Usled rasula koje je zavladalo u austrijskoj vojsci, Turci su napredovali i osvojili Prištinu i Niš, gde je izvršena okrutna odmazda nad srpskim stanovništvom, što je pokrenulo velike mase srpskog gradskog i seoskog življa na seobu prema Savi i Dunavu. Pod najezdom Turaka oko 80.000 ljudi seli se ka severu prelazeći Savu i Dunav. S patrijarhom Arsenijem išla je najveća grupa u kojoj su bili najugledniji i najbogatiji, zbog čega mu je kasnije zamerano da je tim aktom umanjio mogućnost nacionalnog otpora Osmanlijama na Balkanu. Srpske izbeglice su putovale i po 40 dana uz Dunav, peške i zaprežnim kolima, ili ploveći lađama po Dunavu, noseći sa sobom sva svoja pokretna dobra koja su mogla da budu brzo skupljena i ponesena. Usput je deo izbeglica ostajao u naseljima Potisja i Podunavlja, od Bačke i Baranje, sve do Budima, Sentandreje, Komorana, Ostrogona i Đera. Među izbeglicama se nalazio i znatan broj gradskog stanovništva – knezova, trgovaca i zanatlija iz srpskih varošica i gradova, koji su sarađivali s austrijskom vojskom prilikom njenog prodora u Srbiju. S narodom se selilo i sveštenstvo, na čelu sa patrijarhom, noseći mošti srpskih srednjovekovnih vladara i svetitelja, rukopisne i štampane knjige i crkvene dragocenosti.
Završetak Velikog bečkog rata (1683‒1699) stvoriće novu realnost kod Srba na području Ugarske, u okviru austrijskog carstva. Posebno će se novonastala situacija odraziti na Srpsku populaciju doseljenu tokom Velike seobe 1690. godine, razbijajući joj iluzije o (skorom) povratku u zavičaj. I patrijarh Čarnojević je želeo da se vrati u Peć, pa je pokušao da zamoli ruskog predstavnika u pregovorima da izdejstvuje da mu Porta izda hatišerif koji ga vraća na tron pećkog patrijarha. Tokom rata, Srbi su imali ogroman vojni značaj u borbi protiv osmanske države, kako pre seobe, a presudan značaj nakon seobe u bitkama kod Slankamena i Sente, kojim je sprečeno tursko napredovanje u srednjoj Evropi. Na inicijativu Turske, došlo je do mirovih pregovora koji su otpočeli oktobra 1698. a mir je zaključen 26. januara 1699. godine u Sremskim Karlovcima.
Karlovački mir je sklopljen između Austrije i njenih saveznika na jednoj strani i Turske na drugoj. Pregovori su počeli još 24. oktobra 1698. i prvi put u istoriji diplomatije odvijali su se za okruglim stolom, da niko nema primat u pročelju. Svaka od četiri delegacije ulazila je u većnicu (u improvizovanoj baraci) na svoja vrata, da ni tu ne bi bilo prvenstva nijedne strane. Mir je zatražila Turska, posle nekoliko uzastopnih poraza u ratu sa Austrijom, počev onog pod Bečom 1683, pa do bitke kod Sente 1697, čime je označeno njeno definitivno povlačenje iz Srednje Evrope. Pregovarači su se sastajali 36 puta i konačno odlučili da potpišu mir, na dvadeset godina. Na mestu gde je potpisan Karlovački mir u Sremskim Karlovcima petrovaradinski franjevci su u nekadašnjoj većnici uredili bogomolju, da bi karlovački katolici podigli 1817. hram pod nazivom Kapela mira.
U periodu nakon Karlovačkog mira, Srbi će uprkos dobijenim privilegijama biti izloženi mnogim iskušenjima poput neprijateljstva ugarskih feudalaca, katoličke crkve, nepoverenja od strane austrijskih vojnih krugova i potpunog odsustva solidarnosti i empatije prema njima od strane svih političkih faktora. S obzirom na to da su Srbi imali drugačije običaje, kako u životu, tako i u ratovanju, te bili odeveni poput Turaka, i među austrijskim vojnim vlastima i među mađarskim građanskim vlastima vladalo je veliko nepoverenje prema Srbima. Širile su se priče da među Srbima ima dosta turskih špijuna, kao i samih Turaka, te da su se naselili kako bi pripremili teren za sledeću osmansku invaziju. Uprkos naređenjima koje je sam austrijski car slao, u kojima je od nadređenih zahtevao poštovanje prava zagarantovanih Srbima, oni su neretko terani da plaćaju porez i kuluče.
Ostavi komentar