SAVREMENA KNJIŽEVNOST U SREDNJOŠKOLSKIM NASTAVNIM PROGRAMIMA BOSNE I HERCEGOVINE (I DEO: REPUBLIKA SRPSKA)

Autor: Msr Vladimir Papić

Komplikovana administrativna podela Bosne i Hercegovine na „Republiku Srpsku, Distrikt Brčko i Federaciju BiH (bošnjačko–hrvatsku), sastavljenu opet od deset kantona (šest s bošnjačkom većinom, dva s hrvatskom i dva tzv. mješovita)” dovela je do toga da „praktično, nezavisno jedno od drugih, obrazovanjem u BiH upravljaju: u Republici Srpskoj Ministarstvo prosvjete (i kulture), u svakom od deset kantona kantonalno ministarstvo obrazovanja (i nauke, ili i znanosti, kulture i športa, i sl.), u Distriktu Brčko vladino Odjeljenje za obrazovanje” (Veličković 2015: 7–8). Takva podela uticala je i na udžbeničku politiku svakog od entiteta, odnosno kantona. Stoga će predmet analize pozicije savremene književnosti u nastavnim programima i udžbenicima u ovom delu istraživanja biti fokusiran na nastavne programe i udžbenike u Republici Srpskoj – koji su uniformni za celu teritoriju entiteta i prema kojima su priređeni udžbenici objavljeni u državnom Zavodu za udžbenike i nastavna sredstva Istočno Novo Sarajevo.

Nastavni planovi i programi za gimnazije u Republici Srpskoj su od njenog stvaranja srodni programima koji su propisani u Srbiji. Program iz 1993. dopunjen je delima Ivana Turgenjeva, Gistava Flobera, Janka Veselinovića, Svetolika Rankovića, Milutina Uskokovića, Danka Popovića, Tomasa Mana i Hermana Hesea, ali suštinskih razlika u njihovoj koncepciji nema (Program 1993). U aktuelnim gimnazijskim programima (objavljivanim u periodu 2011–2014)[1] razlike su još manje i najprisutnije u izboru alternativnog dela istog autora koji je uvršten i u program u Srbiji. Sa izmenama u nastavnom programu i jačanjem kulturnih i naučnih institucija Republike Srpske, došlo je do stvaranja prvog kompleta čitanki od prvog do četvrtog razreda gimnazije, čiji su autori isključivo sa teritorije Republike Srpske – profesori Filološkog fakulteta Univerziteta u Banjaluci i Filozofskog fakulteta Univerziteta u Istočnom Sarajevu.

U nastavnom programu za prvi razred gimnazije, odnosno Čitanci Danijela Dojčinovića i Valentine Milekić Kovačić (2020), savremena književnost prisutna je u odeljcima „Uvod u proučavanje književnog djela” i „Lektira”. Prva celina podrazumeva čitanje i interpretaciju Andrićeve priče „Aska i vuk” i besede prilikom dobijanja Nobelove nagrade („O priči i pričanju”), kao i dela Desanke Maksimović („Strepnja”) i Danila Kiša (Rani jadi); dok se kao obavezna lektira čita roman Kad su cvetale tikve Dragoslava Mihailovića, ali i daje mogućnost izbora između jednog od dvaju savremenih romana bliskih učeničkom senzibilitetu – Lovac u žitu DŽ. D. Selindžera ili Beleške jedne Ane Moma Kapora. Iako trenutno važeća čitanka za prvi razred gimnazije ne sadrži odlomak iz Kaporovog romana, ona je dopunjena književnim delima Vaska Pope („Kosovo polje”) i Iva Andrića („Mostovi”), koja program ne podrazumeva.

Gimnazijalci će u drugom i trećem razredu takođe čitati dela savremene književnosti – Besnilo Borislava Pekića ili Sitničarnicu „Kod srećne ruke” Gorana Petrovića u drugom, odnosno romane Starac i more Ernesta Hemingveja i 1984. DŽordža Orvela u trećem razredu. Sadržaj nastavnog programa za četvrti razred gimnazije se u najvećoj meri oslanja na gimnazijske nastavne programe propisane u Srbiji pre 2020. godine. Sačinjavaju ga dela kanonskih autora srpske književnosti – Miodraga Pavlovića, Desanke Maksimović, Vaska Pope, Borislava Pekića, Iva Andrića, Isidore Sekulić, Stevana Raičkovića, Branka Miljkovića, Branka Ćopića, Danila Kiša, Meše Selimovića, Dobrice Ćosića, Vladana Desnice, Milorada Pavića, Matije Bećkovića i Dušana Kovačevića. Svetska književnost je predstavljena na sličan način: delima Borhesa, Kamija, Bulgakova, Beketa i pesnika HH veka (Prever, Pasternak, Ahmatova, Cvetajeva, Brodski, Sajfert); dok je Ranko Marinković zastupljen kao predstavnik savremene hrvatske književnosti. U odnosu na tada važeće nastavne programe u Srbiji, gimnazijski program u Republici Srpskoj sačinjavala su i dela Maka Dizdara (Kameni spavač), Meše Selimovića (Tvrđava), Danka Popovića (Knjiga o Milutinu), Umberta Eka (Ime ruže), Hermana Hesea (Stepski vuk), roman Vladimira Tasića (Kiša i hartija) ili Gorana Petrovića (Opsada crkve Svetog Spasa), kao i izbor iz dela LJubomira Simovića, Branimira Šćepanovića, Miodraga Bulatovića, Rajka Petrova Noga, Đorđa Sladoja i drugih savremenih pisaca. U Čitanci za 4. razred gimnazije Željke Pržulj i Marijane Mitrić (2018) u ovaj izbor ulaze romani Hodočašće Arsenija NJegovana Borislava Pekića i Crveni petao leti prema nebu Miodraga Bulatovića, kao i poezija Bećkovića („Vera Pavladoljska”, „Bogorodica Trojeručica”), Simovića („Čizme”, „Vidik u Aušvicu”, „Deset obraćanja Bogorodici Trojeručici”), Noga (izbor iz knjige Ne tikaj u me) i Sladoja (izbor iz Ogledalca srpskog). Najveća razlika između nastavnih programa Srbije i Srpske ogleda se u dopunama nastavnog programa za četvrti razred gimnazije, u koji je naknadno uvršteno poglavlje „I i II svjetski rat, stradanje Srba, Jevreja i Roma u tim ratovima, genocid i prevencija genocida”, čiji je cilj razvijanje kulture sećanja među učenicima srpske nacionalnosti u ovom entitetu. U ovu celinu su uvrštena dela posvećena sećanju na Prvi svetski rat (Svetozar i Vladimir Ćorović), dok o Drugom svetskom ratu govore poezija i proza Miroslava Maksimovića, Bora Kapetanovića, Jovana Babića, Filipa Davida i Petra Matovića.

Nastavni programi za srednje stručne škole su doskora bili deo reformskih programa srednjeg stručnog obrazovanja, koje je finansirala Evropska unija. NJihova težnja je izjednačavanje kurikuluma na nivou čitave Bosne i Hercegovine, te je spisak dela predviđenih u nastavi Srpskog / Hrvatskog / Bosanskog jezika i književnosti vrlo sličan. Još jedna karakteristika ovih programa jeste podela nastave maternjeg jezika i književnosti na tri celine – nastavu jezika, nastavu književnosti i nastavu čiji je cilj razvijanje veština poslovne komunikacije. Ceo prvi razred posvećen je teoriji književnosti, dok se književna periodizacija sledi u drugom, trećem i četvrtom razredu. Kanonska dela svetske i južnoslovenskih književnosti u poglavljima koja slede književnu periodizaciju najčešće prate gimnazijski program, dok je spisak dela koja se čitaju u prvom razredu znatno slobodniji i širi (posebno u pogledu žanrovskih primera preuzetih iz savremene književnosti).

Nastavni programi za prvi razred srednjih stručnih škola u Republici Srpskoj propisuju čitanje i interpretaciju dela svetske i srpske književnosti, mahom HIH i HH veka. Ove programe prate dve Čitanke za prvi razred srednjih stručnih škola, koje potpisuju profesorke beogradske Filološke gimnazije – Katarina Vučić i Mirjana Stakić Savković (čitanka za trogodišnje škole je objavljena 2022, a za četvorogodišnje 2023. godine). Između ostalog, u programu za prvi razred četvorogodišnjih škola zastupljena je poezija Vojislava Ilića, Laze Kostića, Alekse Šantića, Jovana Dučića, Desanke Maksimović („Srebrne plesačice”, „Čežnja”, „Balkanac”), proza Iva Andrića („Zlostavljanje”, „Bife Titanik”, „Zeko”, „Aska i vuk”), Ranka Pavlovića („Bibliotekar i knjiga”), Branka Ćopića (Bašta sljezove boje), Grozdane Olujić („O kapljici i cvetu”), Ernesta Hemingveja (Starac i more), Oskara Vajlda (Slika Dorijana Greja), Moma Kapora (Beleške jedne Ane), kao i drama Dušana Kovačevića (Balkanski špijun ili Maratonci trče počasni krug). U okvirima domaće lektire nastavnik bira četiri od osam ponuđenih naslova, od kojih tri pripadaju savremenoj književnosti – Životinjska farma DŽordža Orvela, Zna li ko engleski Dragana Tepavčevića i Bosanski dželat Ranka Risojevića (jedino delo koje nije zastupljeno u odobrenim udžbenicima za srednje stručne škole). Nastavni programi za trogodišnje stručne škole u najvećoj meri prate izbor autora propisanih tekstova, dok su sami naslovi nešto drugačiji – na primer, umesto bajke „O kapljici i cvetu” učenici trogodišnjih škola čitaju „Maslačak” Grozdane Olujić. Program za trogodišnje stručne škole podrazumeva i čitanje Knjige o Milutinu Danka Popovića, izbora iz pripovedaka Iva Andrića, kao i izbora iz poezije pesnika sa područja Republike Srpske (u odobrenoj čitanci za prvi razred prisutne su pesme Ranka Risojevića („Stric Mlađen prerađuje verandu”), Đorđa Sladoja („Konjski put”), kao i antologijska pesma Rajka Petrova Noga – „Nek pada snijeg, Gospode”).

Važeće čitanke za treći i četvrti razred srednjih stručnih škola (autorki Željke Pržulj i Marijane Mitrić), prate prethodno propisane nastavne programe, koji su u međuvremenu inovirani. Stoga je Čitanka za 4. razred srednjih tehničkih škola (2020) zasnovana na programu koji sadrži poetska dela Miodraga Pavlovića, Vaska Pope, Desanke Maksimović, Žaka Prevera, Maka Dizdara, Branka Miljkovića, Vesne Parun, Stevana Raičkovića, Duška Trifunovića, Dobrice Erića, kao i popularnu pesmu savremenog kantautora ili grupe (u udžbeniku je zastupljena pesma „Pogledaj dom svoj, anđele” Bore Đorđevića). Pored romana Zločin i kazna F. M. Dostojevskog, učenici čitaju i prozu Kamija, Desnice, Andrića, Krleže (Povratak Filipa Latinovića, koji je u gimnaziji smešten u 3. razred), Selimovića, Hesea (Stepski vuk ili Demijan) i Paula Koelja (Alhemičar ili neki drugi popularni roman), dela koja tematizuju Prvi i Drugi svetski rat, odnosno drame Dušana Kovačevića ili Borislava Mihajlovića Mihiza (Banović Strahinja).

U odnosu na nastavni program po kom su pisani udžbenici za treći i četvrti razred srednjih stručnih škola, Republički pedagoški zavod Republike Srpske inovirao je nastavne sadržaje. U „Spisku literature i izvora za realizaciju NPP iz predmeta Srpski jezik za 3. razred srednjih umjetničkih i muzičkih škola” nailazimo i na „Plavu grobnicu” Ivana V. Lalića, širi izbor iz dela Isidore Sekulić, poeziju Apolinera, Bena, Trakla, Nerude, Tagore i Cvetajeve, kao i Drainca, Dedinca, Matića, Vuča i Daviča; dok se u izboru domaće lektire nalaze i Ibzenova Lutkina kuća, Gospođa Dalovej Virdžinije Vulf i Ficdžeraldov roman Veliki Getsbi.

„Spisak literature i izvora za realizaciju NPP iz predmeta srpski jezik za 4. razred srednjih stručnih i tehničkih škola” obuhvata i „Nepovratnu pesmu” Miroslava Antića, „Očiju tvojih da jeste” Dragana Markovića, pesme Duška Trifunovića, Dobrice Erića, Matije Bećkovića, Đorđa Sladoja, Bore Đorđevića i Milice Bakrač, dok se među ostvarenjima savremene proze nalaze i romani Upotreba čoveka Aleksandra Tišme, Knjiga o Milutinu Danka Popovića, Čitač Bernharda Šlinka, Orvelova Životinjska farma ili 1984, Satovi u majčinoj sobi Tanje Stupar Trifunović, kao i Putovanje u putopis Vide Ognjenović, odnosno drama Profesionalac Dušana Kovačevića.

Analiza aktuelnih nastavnih programa u Republici Srpskoj nam pokazuje da savremena književnost u njima u najvećoj meri ostaje na tragu sadržaja propisanih nastavnim programima u Srbiji, ponekad preduhitrivši njihove izmene (uvrštavanjem dela Umberta Eka, Branimira Šćepanovića, Gorana Petrovića ili Vladimira Tasića), dok u nekim slučajevima obuhvata dela autora, ali i teme kojima nastavni programi u Srbiji još uvek ne posvećuju pažnju (poput posebne celine posvećene Prvom i Drugom svetskom ratu, odnosno opusima Mihiza, Miodraga Bulatovića, Rajka Petrova Noga, Moma Kapora ili Danka Popovića).

LITERATURA I IZVORI:

1. Veličković, N. (2015). Školokrečina: nacionalizam u bošnjačkim, hrvatskim i srpskim čitankama. Sarajevo: Mas Media – Fond za otvoreno društvo BiH.
2. Dojčinović, D., Milekić Kovačić, V. (2020). Čitanka za 1. razred gimnazije. Istočno Novo Sarajevo: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
3. Vučić, K., Stakić Savković, M. (2023). Čitanka za 1. razred srednjih stručnih škola za četvorogodišnja zanimanja. Istočno Novo Sarajevo: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
4. Mitrić M., Pržulj, Ž. (2020). Čitanka za 4. razred srednjih tehničkih škola. Istočno Novo Sarajevo: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
5. Pržulj, Ž., Mitrić, M. (2018). Čitanka za 4. razred gimnazije. Istočno Novo Sarajevo: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
6. Program (1993). Nastavni plan i program za gimnaziju. Pale: Republika Srpska Ministarstvo obrazovanja, nauke i kulture.
7. Stakić Savković, M., Vučić, K. (2022). Čitanka za 1. razred srednjih stručnih škola za trogodišnja zanimanja. Istočno Novo Sarajevo: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.

[1] Aktuelni nastavni planovi i programi za gimnazije i srednje stručne škole u Republici Srpskoj dostupni su na veb stranici Republičkog pedagoškog zavoda RS: https://www.rpz-rs.org/.