Autor: Danilo Koprivica, politikolog
Rat u Ukrajini, mada ne neočekivano ali ipak ubrzano, crta konture globalnog geostrateškog saveza Rusije i islama.
Ovo je za Rusiju značajno ne samo zarad svetskih geostrateških razloga, kao što je to kraj monocentričnog i početak ponovnog uspostavljanja policentričnog sveta, ili iz direktno ratnih razloga, kao što je podizanje uloga za eventualnu direktnu vojnu intervenciju Atlantske alijanse (SAD i NATO), već i zbog jačanja unutrašnjih kapaciteta da se ruska država beskompromisno obračuna sa ekstremno-terorističkim a navodno islamskim elementima unutar Ruske Federacije. A sa time da se neutrališe verovatno najveća i najrealnija opasnost za izazivanje unutarruskog haosa, koji zapadni centri moći prizivaju od samog početka ruske ratne intervencije u Ukrajini.
Sve izvesniji globalni savez Rusije i islama niti je nov, niti je vezan isključivo za posledice ukrajinskog sukoba, iako je bez sumnje tim sukobom dobio na dodatnom ubrzanju.
ISLAM U RUSKOM SVETU
Islam se pojavio na prostoru današnje Rusije tokom sedmog veka, kad je na Putu svile, u gradu Derbent u današnjem Dagestanu, osnovano jako islamsko uporište. Arapi su 643. zauzeli ovaj značajan grad na obali Kaspijskog mora i preimenovali ga u Bab al-Abvab. Tako je Derbent postao najvažnije arapsko uporište u regionu Kavkaza, a time i centar širenja muslimanske vere.
Nadiranje Arapa preko Kavkaza naišlo je na dugotrajan i žestok otpor moćne i velike države Hazarskog kaganata, koji je obuhvatao deo teritorija današnje Rusije, Ukrajine i Kazahstana, države koja će nakon veka odupiranja nestati pod pritiskom Arapa i pre svega, ruskih kneževina. Od tada, pa do polovine 13. veka, neki turkijski narodi će prihvatiti islam. To je period moći Povolške Bugarske koja je zauzimala teritoriju današnjih ruskih republika Čuvašija i Tatarstan, upravo tu gde je islam i pustio duboke korene i ostavio izuzetan kulturni trag. Iako su Povolški Bugari bili jedan od glavnih rivala Rusije, bili su istovremeno i posrednik u ruskom upoznavanju sa islamskim i istočnim svetom. Uspostavljeni su obimni trgovinski i kulturni kontakti a kijevski knez Vladimir Svjatoslavič je, prema nekim izvorima, razmatrao mogućnost prihvatanja islama kao državne religije.
Ipak, do značajnijeg prodora islama na teritoriji današnje Rusije, doći tek sa invazijom Mongola, kada je u 13. veku Povolška Bugarska, kao najmoćnija muslimanska država na tlu Evrope, zajedno sa ruskim kneževinama, bila pregažena tokom mongolske invazije. Kako su mongolski osvajači bili delom nezainteresovani a delom i tolerantni prema zatečenim religijama, ovo osvajanje nije ugrozilo opstanak islama, da bi već tokom druge decenije 14. veka islam postao dominantna religija i u samoj Zlatnoj hordi, među potomcima DŽingis-kana.
Potomci osvajača koji su većim delom prihvatili islam sproveli su islamizaciju u dolinama reka Urala i Volge. I od tada, pa do danas, traje istorijsko preplitanje ruskog i autohtonog islamskog sveta.
U periodu od sredine 13. pa do pred kraj 15. veka ruske kneževine su pod pretnjom sile, plaćale danak Zlatnoj hordi, državi koju su osnovali potomci DŽingis-kana. Kako je ta država prihvatila islam u 14. veku, njenim raspadom nastale su muslimanske države (Kazanjski, Astrahanjski, Sibirski, Krimski i drugi kanati) koje će ratovima biti pripojene tokom ujedinjavanja Rusije, a njihovi stanovnici će postati prvo muslimansko stanovništvo na tlu ruske carevine. Tako je car Ivan IV 1552. iz trećeg puta zauzeo Kazanj, prestonicu Tatara, koji su i danas najbrojniji muslimanski narod u Ruskoj Federaciji. Mada se isprva činilo da će Rusija pokoravanjem Tatara i Baškira zaustaviti nova prihvatanja islama, pokazalo se suprotno. Ruska imperijalna ekspanzija na Kavkazu bila je okidač da Inguši i Čerkezi prihvate islam tek u 18. i 19. veku, uprkos tome što je ruska imperijalna vlast zauzela veoma tvrd stav prema islamu, ne libeći se, u skladu sa epohom, od rušenja džamija i ubijanja i proterivanja muslimanskih verskih predstavnika.
Paralelno sa ruskim osvajanjima, raslo je saznanje da se islam ne može iskoreniti i da ga je potrebno integrisati u sve brojnije i raznovrsnije rusko društvo. Tako je Katarina Velika pred kraj 18. veka osnovala prvi zvanični državni organ za koliko-toliko ravnopravnu komunikaciju sa muslimanima u ruskoj imperiji. NJene odluke su u praksi značile da se procesi kreću ka tome da muslimani postaju zakoniti deo ruskog društva. Nakon toga muslimani su, nalik ostalim nepravoslavnim hrišćanima Rusije, prolazili kroz različita istorijska iskustva, doživevši nakratko period verskih sloboda posle revolucije 1905. Tokom decenija sovjetske vladavine (1924–1991), baš kao i sve religije, islam će biti zabranjivan i proterivan.
U novoformiranoj Ruskoj Federaciji od njenog osnivanja pa do danas odnos vlasti i dominantne političke ideje postao je umereno liberalan u odnosu na islam.
—————————————-
Derbent – najstariji grad u Rusiji
Derbent ne samo da je najstariji grad u Rusiji, već je i jedan od najstarijih gradova na celoj zemlji. Arheološke iskopine kazuju da je prvo naselje ovde nastalo krajem 4. milenijuma pre nove ere. Ipak, arheolozi tvrde da je prvi oblik gradskog života na prostoru Derbenta vezan za 5. vek naše ere. Tako veliko interesovanje ljudi za formiranje naseobine na ovoj lokaciji zapravo leži u njegovom izuzetnom geografskom položaju jer Derbent se nalazi na obali Kaspijskog mora u zaleđu planina Velikog Kavkaza, na mestu na kom je priroda formirala Veliki kavkaski prolaz. Na 1900 kilometara južno od Moskve ovaj grad koji se danas nalazi u sastavu Republike Dagestan najjužniji je grad Rusije.
Lociran na glavnom svetskom trgovačkom putu, Putu svile, bio je izložen ne samo ekonomskim uticajima, već i najznačajnijim duhovnim uticajima svog vremena. Kako je tokom 4. veka grad bio deo Kavkaske Albanije, prirodno je bilo da se u gradu primi hrišćanstvo koje je u tu zemlju stiglo 313, kada ga je car Urnajr uveo kao zvaničnu religiju. Dakle, hrišćanstvo je utkano u istoriju grada, daleko pre nego što će 998. stići u preostale delove ruske države. O hrišćanskom razdoblju, ali i o vladavini dinastije Sasanida, svedoče i zidine utvrđenja, kao što je tvrđava Narin, koja je pod zaštitom UNESKO, a koja se svojom grandioznošću često poredi sa Velikim kineskim zidom. Bedemi su podignuti radi odbrane grada od stalnih napada dva moćna nomadska naroda: Hazara i Huna. I uglavnom su odolevali sve do 7. veka i prodora Arapa.
Sa Arapima stigao je i islam. Početkom 8. veka grad je postao regionalni centar Kavkaskog kalifata. Od 8. do 13. veka grad doživljava pravi procvat i postaje jedan od najvažnijih srednjovekovnih trgovačkih i duhovnih centara. A onda, tokom 1222. armija DŽingis-kana započela je sa povremenim i dugotrajnim opsadama grada, da bi tek 1239. Derbent pao pod vlast Mongola.
Nakon doba Zlatne horde a potom i muslimanskih kanata, Rusija je ispoljavala sve veće interesovanje za ovaj istorijski grad, smatrajući ga svojom kapijom prema istoku, poput Sankt Peterburga kao zapadne, evropske kapije ruske države. Petar I se 1722. godine iskrcao na severnu obalu Dagestana i krenuo prema Derbentu, gde je zanoćio ali će proći gotovo vek dok grad i formalno nije postao najjužniji grad Ruske imperije. Nakon niza kavkaskih vojnih ekspedicija, ruska vojska je ušla u Derbent 1806. To je bio jedan od važnijih događaja tokom ruskih pripajanja planinskih predela Severnog Kavkaza, čime će se umnogome promeniti politička mapa regiona.
U Derbentu, u kom danas živi oko 140.000 stanovnika, nalazi se i najstarija džamija na teritoriji Rusije, podignuta 773. DŽuma-džamija zatvorena je 1930. da bi godinama služila kao gradski zatvor. Obnovljena je sredinom prošlog veka, a danas se DŽuma-džamija nalazi na spisku kulturne baštine UNESKO.
MUSLIMANI, GRAĐANI RUSIJE
U Rusiji postoje regije u kojima stanovništvo po tradiciji ispoveda islam. Kako se iz prethodno iznetog istorijskog pregleda da zaključiti, to su pre svega ruske republike Severnog Kavkaza (Ingušetija, Čečenija, Dagestan, Kabardino-Balkarija, Karačajevo-Čerkesija), kao i Baškortostan (Baškirija) i Tatarstan.
Posmatrano sa geografskog stanovišta, ruski muslimani dele se u tri grupe. Jednu čine Tatari i Baškiri. Oni su pretežno kompaktno nastanjeni u regionima Povolžja i na Uralu. Drugu grupu čine muslimani Severnog Kavkaza, a treću muslimanske manjine širom Rusije, uključujući i migrante iz Srednje Azije, Azerbejdžana i Severnog Kavkaza. Iako se sve ove grupe međusobno razlikuju ne samo etnički, već i kulturno, pa i u pogledu praktikovanja islamske vere, sve ove grupe koriste ruski jezik kao jezik svakodnevne a neretko i verske komunikacije. Tako je ruski jezik, pored islama, „pupčana vrpca“ koja sve ove međusobno slične grupe objedinjuje u poseban „ruski islam“.
Više od pedeset osam naroda i etničkih grupa praktikovalo je islam na tlu Rusije. Danas, većinu muslimana u Rusiji čine suniti hanefijske pravne škole. Četrnaest vekova islama na tlu današnje Rusije, kao i viševekovni suživot sa nemuslimanskom većinom, učinili su da islam u Rusiji postane pretežno tolerantan, kako prema pravoslavcima tako i prema drugim autohtonim religijama, poput ruskih budista Kalmika i Burjata.
Moskva se trudi da im uzvrati. Za poslednjih tridesetak godina broj džamija u Rusiji se povećao za više od 80 puta. Do pred kraj osamdesetih godina prošlog veka, na teritoriji Rusije bilo je manje od 100 džamija a danas ih ima oko 8.500. U ruskoj prestonici ima šest velikih džamija i oko sto manjih islamskih bogomolja. Posebnu pažnju celokupne muslimanske, pa i svetske javnosti, privuklo je svečano otvaranje moskovske Saborne džamije, kom su 2015. prisustvovali i predsednici Rusije Putin, Turske Erdogan, Palestine Abas, kao i drugi značajni međunarodni gosti iz islamskog sveta.
Rusija je danas evropska država sa najvećom populacijom muslimana. Ali za razliku od muslimana u ostatku Evrope i u SAD, koji pretežno žive na društvenoj margini sa malim šansama za pozitivnu društvenu integraciju, muslimani Rusije, ubrajajući tu i pripadnike oko trideset autohtonih naroda islamske veroispovesti, dobro su integrisani u rusko društvo. A Rusiju, u značajnoj većini, iskreno doživljavaju kao svoju pravu istorijsku domovinu. U prilog uspešnoj integrisanosti pripadnika islamske veroispovesti u rusko društvo, govori i interesantan podatak da oko 20% od broja ukupno zaposlenih u ruskoj avio-industriji, u kojoj se za većinu poslova traže visoka znanja i veštine, čine upravo muslimani.
Danas se čini kao da su destruktivne posledice uvoza virusa radikalnog političkog i militantnog islama među ruske muslimane, napokon eliminisane. Što milom, što silom. Kada govorimo o sili, pre svega mislimo na rat protiv pobunjenika u Čečeniji, do kog je došlo nizom propusta ruske države nakon pada socijalizma, što je dalo priliku zapadnim centrima moći da infiltriraju misionare radikalnog islama iz Saudijske Arabije, Pakistana i drugih islamskih država, među muslimane u Čečeniji i u Dagestanu. Time je stvorena ideološka osnova spremna da podrži militantne grupe koje će kasnije podići pobunu protiv moskovske vlasti. Nakon brutalnih razaranja, po završetku sukoba, Moskva je uložila mnogo napora i finansijskih sredstava da bi obnovila Čečeniju i uspostavila poverenje sa značajnim delom čečenskog društva.
—————————————-
Koliko muslimana živi u Rusiji
Duboka istorijska veza između Rusije i islama očigledna je ako se uzme u obzir činjenica da u Rusiji danas živi skoro petnaest miliona muslimana. Možda i dvadeset. A možda i više.
Koliko zapravo muslimana danas živi na tlu Rusije?
Muslimansko stanovništvo u Rusiji je sve brojnije, pre svega na Severnom Kavkazu, usled značajnog prirodnog priraštaja ali i zbog sve većeg priliva imigranata sa zakavkaskih prostora, poput Azerbejdžana.
Imajući u vidu mnogobrojne sumnje u poslednji zvanični popis iz 2021. mediji svoje stranice pune nezvaničnim podacima i projekcijama. Tako broj muslimana u Rusiji iznosi između četranest i dvadeset pet miliona. A lider ruskih muslimana, Veliki muftija Rusije Ravil Gajnetdin, poznat i po govoru u Dumi „Istorija islama u Rusiji – tradicije patriotizma i suživota“ u više navrata je najavljivao da će do 2035. oko 30% ruskog stanovništva biti islamske veroispovesti. Nije mali broj najava ni da će tokom aktuelnog veka ruski muslimani postati većina u Rusiji. Oprezniji demografi izražavaju sumnju u takve prognoze, skrećući pažnju na to da će se demografska eksplozija na ruskom Kavkazu zasigurno smanjiti, kao i broj muslimanskih imigranata koji je povećan u poslednje vreme. Kako god, porast muslimanske populacije u Rusiji znači i promenu verske strukture u svim društvenim institucijama, pa i u vojsci. Jasno je da su to činjenice koje utiču kako na unutrašnju politiku tako i na neke aktuelne i neke buduće poteze u spoljnoj politici ove zemlje.
Iako, istini za volju, mnogi koji se tokom anketa i popisa deklarišu kao muslimani, zapravo ne žive u potpunom skladu sa islamskim učenjem. Tako se prema anketi istraživačkog centra „Sreda“, sprovedenoj 2012. tek 42% ruskih muslimana izjasnilo da je religija posebno važna u njihovom životu i da u svakodnevnom životu poštuju sva religijska pravila. To s jedne strane govori o metodologiji religijskih popisa u svim zemljama, pa i u Rusiji, a sa druge strane o mekanom prihvatanju islamskog učenja, što je najvećim delom posledica decenijske sovjetske vladavine. Naime, činjenica da su Sovjeti imali sličan aršin prema svim religijama, učinila je da reset ruskog religijskog života nema krivca na drugoj religijskoj strani, što je veoma čest generator ekstremizma na drugim geografskim prostorima.
—————————————-
RUSIJA I ISLAMSKI SVET
Rusija danas ima više nego dobre odnose sa skoro svim značajnijim državama sa većinskom muslimanskom populacijom, i to bez obzira na to da li su one sekularne ili su islamske, bez obzira na to da li se nalaze u susedstvu, poput Turske i Irana, ili su daleko na azijskom kontinentu, poput Indonezije ili na afričkom kontinentu, poput Egipta i Alžira.
Za uspostavljanje poverenja, pre svega u sferi ekonomskih odnosa, Rusija je veoma vešto koristila sopstvene muslimanske resurse, poput republike Tatarstan, koja je postala kapija za investitore iz muslimanskog sveta. A ti investitori ne skrivaju svoje simpatije prema činjenici da je to jedan od najrazvijenijih regiona Rusije, u kom je na prvi pogled jasno da ruska država i te kako drži do očuvanja islamske tradicije jer nad drevnim kazanjskim Kremljom, kao i pre pet vekova, ponovo se od 2005. uzdižu minareti jedne od najlepših svetinja muslimanskog sveta – džamije nazvane u čast mislioca, ratnika i pesnika Kul-Šarifa.
Upravio ta saradnja i simpatije u komunikaciji sa najznačajnijim muslimanskim zemljama Rusiji daju odrešene ruke da se beskompromisno obračuna sa islamskim ekstremistima na svojoj teritoriji, kojih nikako nije malo, mada ih je sve manje, s obzirom na to da su Dagestan i Čečenija prednjačili po broju onih koji su otišli u Siriju na ratište.
Posebnu pažnju u odnosima Rusije i islamskog sveta privlači kontinuitet odnosa Rusije i Irana, naročito u aktuelnom svetlu, s obzirom na činjenicu da je Teheran pružio vojnu pomoć Moskvi u jednom veoma delikatnom i za Iran posebno rizičnom trenutku. To se da protumačiti kao neka vrsta izraza zahvalnosti Teherana zbog ruske vojne intervencije u Siriji. Iako je Rusija u Siriji intervenisala ponajpre radi sopstvenih geostrateških interesa, njena vojna intervencija ostavila je prostor Iranu da zadrži mesto važnog regionalnog faktora, što se, dakako, ne bi ostvarilo da je Asadov režim srušen. Ruska intervencija koja je omogućila Asadov opstanak održala je vitalnim teheranski trougao kopnene sile na liniji Iran-Liban-Irak. I to je razlog zbog čega Teheran s punim pravom smatra da očuvanje statusa važnog regionalnog igrača duguje upravo Moskvi kao svom sve značajnijem političkom i vojnom savezniku.
Rat u Ukrajini, mada ne neočekivano ali ipak iznenadno ubrzano, crta i niz kontura globalnog geostrateškog saveza Rusije i islama. Ovo je za Rusiju značajno ne samo iz svetskih geostrateških razloga, kao što je to kraj monocentričnog i početak ponovnog uspostavljanja policentričnog sveta ili direktno ratnih razloga, kao što je podizanje uloga za eventualnu direktnu vojnu intervenciju Atlantske alijanse (SAD i NATO), već i zbog jačanja unutrašnjih kapaciteta da se ruska država beskompromisno obračuna sa ekstremno-terorističkim a navodno islamskim elementima unutar Ruske Federacije. Time se neutrališe verovatno najveća i najrealnija opasnost za izazivanje unutarruskog haosa koji zapadni centri moći prizivaju od samog početka ruske ratne intervencije u Ukrajini.
I ne samo da su sve jače i sve dublje veze Rusije i ključnih zemalja sa oba pola islamskog sveta znak da se neće ponoviti spolja izazvan ratni sukob u Čečeniji, već su i veoma jasna uslovna pretnja aktuelnom međunarodnom poretku, zasnovanom na principu Pax Americana.
Ostavi komentar