Revolucija 1848. i proglašenje Srpske Vojvodine

                      Revolucija 1848. i proglašenje Srpske Vojvodine

Autor: dr Miloš Savin

Tokom stoleća koje je prethodilo revolucionarnim zbivanjima 1848/9. godine Srbi su na području današnje Vojvodine masovno naseljavali Granicu, koja se tokom XVIII veka znatno smanjila na područja južnih delova Banata, Bačke i Srema. Kako bi se sprečio odlazak Srba za Rusiju, formirani su Velikokikindski distrikt u Banatu, Potiski distrikt u Bačkoj, te komorski dominijum u Sremu, sa povoljnijim uslovima za srpski opstanak nego u ugarskom, feudalnom, provincijalu. Srbi su činili značajan deo populacije slobodnih kraljevskih gradova Novog Sada, Sombora i Subotice, koji su bili izuzeti iz feudalnog sistema, a određene slobode, uključujući i pravo na otkup vojne službe imali su i gradovi na području Granice. Na Temišvarskom saboru 1790. godine, Srbi su tražili svoju autonomnu teritoriju – Vojvodinu. Smatrali su da samo svojom autonomnom teritorijalnom jedinicom mogu da obezbede poštovanje verskih i nacionalnih sloboda koja su im garantovana carskim privilegijama, ali su u praksi često kršena. Srbe su u tome podržavali određeni austrijski, dvorski krugovi, čija je namera bila da na taj način ucenjuju ugarske staleže. Mađarski staleži, posebno niže plemstvo i građanstvo, su želeli veću samostalnost Ugarske u odnosu na Austriju, pa čak i potpunu nezavisnost.

 Pozicija seljaka u Ugarskoj je bila izuzetno teška. Mimo granice, slobodnih gradova i distrikata, srpski, kao u ostalom i mađarski seljaci su se nalazili pod jurizdikcijom ugarskih feudalaca. Dažbine i kuluk su stalno povećavani, što je seljake dovodilo na ivicu egzistencije. Čuveni pesnik Đura Jakšić je ovakvo stanje opisao stihovima: „Radi, muči se i – gladuj!…A što god zaradiš, ti podaj caru, kao da je naš car baš najgladniji na ovome svetu“. Zbog očajne situacije srpski seljaci su dizali veći broj buna, poput Ustanka Pere Segedinca i Ticanve Bune. U periodu koji će prethoditi izbijanju revolucije, srpski seljaci u granici, distriktima i slobodnim gradovima, su takođe izjednačeni sa ostatkom i proživljavali su istu sudbinu. Srbi u privilegovanim područjima nisu bili poput drugi seljaka, kmetovi mađarskog plemstva, poput mađarskih „jobađija“, ali su bili siromašni, pa nisu imali ni sopstvenu zemlju ni okućnicu, već su sve morali da rentiraju. Navedeno je dovodilo do pozicije koja je često bila teža i neizvesnija od kmetovske. Katastrofalna je situacija bila i u Vojnoj Granici. Tamo je vladao despotizam oficira, utemeljen na feudalnim ostacima, koji je sprečavao bilo kakav modernizam i društveni razvoj. “Gaženje prava, ugnjetavanje, zloupotrebe i pljačkanje u najvećoj meri, tako je to bilo svugde u granici.“ Građanstvo je predstavljalo najznačajniji, iako brojčano najmanji, deo srpskog stanovništva u Vojvodini. Građani u tadašnjem značenju su bili pretežno srpski trgovci i zanatlije. Razgranata trgovina dovela je do značajne akumulacije kapitala, koji je usmeravan u srpsku kulturu, prosvetu i sveobuhvatan progres. Nereformisani polufeudalni državni sistem, je sužavao slobodu i razgranatost trgovine, a indirektno sa tim još veći zamah srpskog građanskog sloja. Po statistici čuvenog mađarskog statističara i geografa Eleka Fenješa iz 1846. godine u celoj Ugarskoj je trgovina bila slabog obima dok je na području današnje Vojvodine cvetala.

Kao nastavak Francuske buržoaske revolucije iz 1789. godine, Zapadnu i Srednju Evropu je krajem februara 1848. obuhvatila antifeudalna, građansko-demokratska revolucija, koja će dovesti do značajnih socijalnih i kulturnih promena. Ovaj revolucionarni zamah se naziva Proleće nacija ili Buđenje naroda. U Beču je svrgnut kancelar Meternih, probudile su se Severna Italija i Češka koje su se nalazile u okviru Austrije. Na vojvođanskom prostoru došlo je do socijalnih i agrarnih pobuna. Revolucionarne težnje Srba i Mađara su se u početku potpuno podudarale. Mađarsku revoluciju nisu poveli građani, kao u drugim oblastima Evrope, već sitniji plemići kojima se građanstvo priključilo. Peštanska revolucionarna omladina je 15. marta istakla zahteve koji su predviđali građanske slobode, ravnopravnost svih narodnosti, ukidanje feudalnih odnosa, opšte pravo glasa i demokratski ustav. Zahteve je prihvatio Ugarski sabor, a delimično ih je potvrdio i bečki dvor. Međutim, mađarski revolucionari su nakon preuzimanja vlasti, odbili da priznaju ista prava Srbima, smatrajući da u Ugarskoj, odnosno Mađarskoj postoji samo jedan politički narod – Mađari. Za srpske revolucionare je bila neprihvatljiva ideja o postojanju samo jedne, mađarske nacije u Ugarskoj, pošto su sebe takođe smatrali ravnopravnim narodom. Po memoarima Jovana Polita, „Vožd“, predstavnik novosadskog revolucionarnog odbora, plemić Đorđe Stratimirović je upozorio prvog čoveka mađarske revolucije Lajoša Košutu, da će Srbi, ako Mađari ne popuste, tražiti priznanje autonomije na drugoj adresi. Košut je odgovorio da mađarsko-srpski problem može da se reši samo sabljom.

Srpski mitropolit Josif Rajačić, krupni feudalac, odan dvoru, pod pritiskom brojnih narodnih delegacija i peticija, je pristao da zakaže Srpsku skupštinu. Kako bi se izbegla mogućnost da se mitropolit predomisli, između 10 i 15 hiljada ljudi se okupilo u Sremskim Karlovcima gde je od 13. do 15. maja održana Majska skupština koja je proglasila Srpsku Vojvodinu. Po odluci, Vojvodina je, kao posebna autonomna teritorija obuhvatila: Srem sa Granicom, Baranju, Bačku sa Potiskim distriktom i Šajkaškim bataljonom, te Banat sa Granicom i Kikindskim distriktom. Mitropolit je proglašen za patrijarha, a za vojvodu je izabran pukovnik iz Ogulinske regimente, iskusni carski vojnik, Stevan Šupljikac. Skupština je proglasila ravnopravni, politički savez Vojvodine sa Hrvatskom, što je potvrdio i Hrvatski sabor, priznavši da je Srem deo Vojvodine. Skupština je proglasila da je srpski narod slobodan i nezavisan u okviru Austrijskog carstva i ugarske krune. Izabran je Glavni odbor, kao izvršni organ, tj. vlada Vojvodine, čijim radom je dominirao Đorđe Stratimirović. Kako se Šupljikac prvi put u Vojvodini pojavio 6. oktobra, Stratimirović je rukovodio i vojskom. Glavni odbor je u Vojvodini organizovao potpuno nezavisnu državno-pravnu i ekonomsku vlast. Bečki „merodavni“ krugovi i Ugarska vlada, bili su izrazito neprijateljski nastrojeni prema Vojvodini, koja je, u tom periodu, jedina sprovodila i građansku i nacionalnu revoluciju. Krvavi mađarsko-srpski rat otpočeo je napadom na Sremske Karlovce 12. juna 1848. i brzo se raširio po celoj Vojvodini. Unutar monarhije, Vojvodina je imala moralnu podršku samo od strane zagrebačkih demokratskih krugova. Pomoć Vojvodini u ratu pružili su Srbijanski dobrovoljci pod vođstvom vojvode Stevana Knićanina. Svetozar Miletić je smatrao da je do Knićaninove akcije, na prvom mestu, došlo zbog dinastičkih sukoba u kneževini Srbiji, pošto je uslov dolaska dobrovoljaca bilo proterivanje kneza Mihaila Obrenovića iz Novog Sada i Vojvodine. Nakon pobede u Severnoj Italiji i Češkoj, Austrijanci su objavili rat Mađarima, a hrvatskom banu Jelačiću je povereno gušenje mađarskog pokreta. Tokom leta pojačali su se sukobi između narodnog „vožda“ Đorđa Stratimirovića i patrijarha Rajačića, za čija shvatanja su događaji u Vojvodini bili previše revolucionarni. Prvi predlozi ustava na osnovu kojih bi Vojvodina bila uređenja javljaju se tokom leta 1848. Ustavni nacrti su prepoznavali Vojvodinu kao ravnopravnu, nezavisnu državu, u okviru austrijske konfederacije ili federacije, zatim, podelu izvršne i zakonodavne vlasti, široka građanska prava, te, ravnopravnost, slobodu i jednakost svih naroda. Shodno tome, srpski jezik bi u Vojvodini bio zvaničan, ali bi u mestima gde pripadnici drugih naroda čine većinu, njihov jezik takođe bio u službenoj upotrebi. Tokom oktobra (delom septembra po starom kalendaru) u Vojvodini je održana Septembarska skupština, a Stevan Šupljikac je preuzeo komandu nad vojskom. Novi austrijski car Franc Jozef je 15. decembra priznao Srbima pravo na patrijarha i vojvodu, ali ne i vojvođansku autonomiju, teritoriju i organe upravljanja. Nakon iznenadne smrti Stevana Šupljikca, Đorđe Stratimirović i Glavni odbor, zatražili su od patrijarha zakazivanje skupštine, radi izbora novog vojvode. Reakcionarno nastrojeni patrijarh, koji  je u međuvremenu obezbedio punu podršku bečkog dvora, srbijanske vlade i konzervativnih krugova, odbio je da omogući izbor vojvode, a reorganizacijom je obesmislio postojanje Glavnog odbora. Komandu nad vojskom patrijarh je predao Ferdinandu Majerhoferu, nakon čega je ona izgubila narodna obeležja i prerasla u južni korpus carsko-kraljevske vojske. Umesto Glavnog odbora, vojskom su komandovali austrijski generali. Oktroisanim austrijskim ustavom iz marta 1849. godine, Vojvodina nije priznata kao posebna krunovina. Ugarska je podeljena na vojne distrikte, iz Vojvodine je izuzeta granica, a njen ostatak je postao sedmi distrikt na čelu sa carskim komesarom – patrijarhom Rajačićem. Tokom 1849. u Vojvodini su vođene krvave borbe između Mađara i Srba. Novi Sad je 12. juna potpuno uništen, bombardovanjem sa tvrđave. Vojvođanska vlada, koja je izgubila bilo kakav značaj, nastavila je da postoji do kraja godine. Tokom leta 1849. godine, na austrijski poziv u sukobe se uključila ruska vojska, nakon čega su Mađari poraženi.

Austrijski car je 15. decembra 1849. doneo patent o osnivanju Vojvodine Srbije i Tamiškog Banata, koja će se često nazivati i Srpska Vojvodina i Tamiški Banat. U sastav ovakve Vojvodine ušli su Bačka i Banat bez Granice, te, samo Rumski i Iločki srezovi iz Srema. Vojvodina je suštinski predstavljala samo jednu upravnu jedinicu, bez ikakvih narodnih ili autonomnih odlika. Vojvodina je izuzeta iz Ugarske i poverena austrijskom ministarstvu policije na upravu. U ovako iskrojenoj Vojvodini Srbi su bili tek treći narod po brojnosti, posle Rumuna i Nemaca, a zvanični jezik je bio isključivo nemački. Austrijski car je sebe proglasio za velikog vojvodu Vojvodine Srbije. Period postojanja Vojvodine Srbije se u potpunosti poklopio sa apsolutističkim režimom austrijskog ministra Aleksandra Baha, pa se odomaćio naziv Bahova Vojvodina. Agresivna germanizacija, policijski režim, centralizacija i austrijski državni unitarizam su glavne odlike Bahovog apsolutizma. Visoki troškovi izgradnje i održavanja administrativnog sistema, opteretili su srpsko građanstvo. Pozitivna obeležja Bahove Vojvodine predstavljaju napuštanje feudalnih i uspostavljanje građanskih ustanova, te porast broja Srba među činovnicima. Iako Srbi nisu mogli da budu na značajnijim mestima u birokratiji, povećan broj školovanih Srba, činovnika, imaće uticaj na jačanje vojvođanskog građanstva. Pod pritiskom opšteg nezadovoljstva u celoj monarhiji, car je otpočeo proces decentralizacije. Procenivši da mu Srbi više nisu potrebni, u nameri da za svoju spoljnu politiku zadobije Mađare, car je 27. decembra 1860. lično napisao odluku kojom je Vojvodina ukinuta i potpuno prisajedinjena Ugarskoj, izuzev Rumskog i Iločkog sreza koji su pripojeni Hrvatskoj.