Razvojni put turizma

Autor: dr Dunja Demirović Bajrami

Turizam danas ima karakteristike masovne pojave. A da li je uvek bilo tako? Na to se odgovor može tražiti pažljivim izučavanjem njegovog razvoja od samih početaka, od prvih pojavnih oblika. Pri tom, nedvosmisleno se može istaći da je za bilo kakvu turističku aktivnost neophodno da postoji osoba/e sa turističkom potrebom i motivom da tu potrebu zadovolji/e preduzimajući aktivnosti koje rezultuju turističkim putovanjem. Neophodno je da takva osoba/e raspolaže/u slobodnim vremenom koje može da utroši/e na turističko putovanje, i konačno, kao neophodan uslov se javlja potreba da takva osoba/e raspolaže slobodnim novčanim sredstvima koje može da utroši za turističke svrhe, odnosno, u cilju zadovoljavanja svojih turističkih potreba za koje je motivisan.

Kada se posmatra razvoj čovečanstva od najstarijih poznatih civilizacija pa do danas, može se konstatovati da je razvoj proizvodnih snaga i odnosa, postepeno (u prvo vreme dosta sporo, a zatim sve ubrzanije) stvarao mogućnosti da se turizam razvije do neslućenih granica i postane masovna pojava u kojoj može učestvovati svaka ljudska jedinka. No, pre nego se napravi komentar o sadašnjem stanju i nivou rasta i razvoja turizma kao privredno–uslužne delatnosti, neophodno je upoznati se sa evolutivnim tokom razvoja svetskog turizma od samih početaka. Pri tom se misli na vreme kada su osnovnu masu turista u pojedinim društveno-ekonomskim formacijama sačinjavali oni članovi društvene zajednice koji su prisvajali rezultate tuđeg rada, tj. rada ogromne mase stanovništva. Stoga će se poći od vremena u kome je veliki broj ljudi stvarao proizvod i dohodak, i na toj osnovi obezbeđivalo slobodno vreme i slobodna novčana sredstva za samo određenu klasu. Za tu epohu se može s pravom reći da je to bila „epoha turizma privilegovanih klasa“. To važi kako za stare civilizacije (primer: Mesopotamija, Egipat, Indija, Kina) gde su između ostalog, važili i robovlasnički društveni odnosi, tako i za rani srednji i kasni feudalizam. To, jednim delom, važi i za određene stadijume kapitalističkog društveno-ekonomskog sistema. Međutim, za kasnije nastalu epohu, kada najveću masu turista čine oni koji sopstvenim radom stvaraju slobodno vreme i slobodna novčana sredstva za turistička putovanja, može se govoriti o „epohi savremenog turizma“.

S obzirom na to da je naziv za pojave koje se podrazumevaju pod turizmom počeo da se upotrebljava tek sredinom XIX veka, sve pojave koje se sa današnjeg stanovišta mogu nazvati turističkim, posmatrano u istorijskom kontekstu, mogu se podeliti u tri osnovne etape:

1. Period putovanja radi rekreacije, u kome su subjekti isključivo privilegovane klase. Taj period ide u najdublju prošlost i traje sve do kasnog feudalizma, odnosno, ranog kapitalizma (polovinom XIX veka). Treba istaći da se u to vreme ova putovanja nisu nazivala turističkim;
2. Period u kome su i dalje preovlađujući subjekti turizma bili pripadnici privilegovanih društvenih slojeva, međutim, broj turista je bio znatno veći nego ranije, a njihova putovanja radi rekreacije sada nose naziv turistička. Taj period započinje simbolički sa prvom savremeno organiziranom turističkom akcijom i traje do I svetskog rata;
3. Period savremenog turizma, u kome najveći deo turista čine radni ljudi. Taj je period dobio svoje početne karakteristične sadržaje i oblike posle I svetskog rata, a posle II svetskog rata prerastao je u masovnu pojavu najširih razmera.

Posmatrano, takođe, u istorijskom kontekstu ali nešto preciznije, moguće je navesti podelu na nekoliko sledećih epoha, koje će u nastavku detaljnije biti opisane.

Epoha prvih ljudskih migracija

Ova epoha zapravo ne predstavlja etapu turističkih putovanja, obzirom da su se ljudi kretali iz egzistencijalnih razloga, prateći migracije životinja. Prvi ljudi su se kretali hodajući i tako prevaljujući relativno skromne distance u poređenju sa kretanjima koja su ispoljena u savremenom turizmu, penjući se na planine i prelazeći reke koje su im predstavljale prirodne prepreke na tom putu.

Epoha velikih civilizacija

Epoha velikih civilizacija beleži pojave putovanja i promene mesta boravka analogne današnjem turizmu. Takve pojave su neka masovnija putovanja radi poslovnih razloga i zadovoljstva. NJih beleži istorija Egipta, Vavilona, Asira, Palestine, Persije, itd. Zatim, tu su i nešto bliža današnjim turističkim putovanjima bila putovanja koja su se obavljala u antičko doba, npr. u staroj Grčkoj i Rimu. U to vreme ljudi počinju masovnije da putuju uglavnom zbog državnih poslova, trgovine, poslova obrazovanja, zdravstvenih razloga, kulture i sporta, kao i iz religijskih razloga.

 Među tim masovnim putovanjima posebno su značajna ona koja su preduzimana za vreme održavanja Olimpijskih igara. Na Olimpijske igre su putovali uglavnom članovi grčkih porodica. Pored Olimpijskih igara, poznato je da su Grci putovali i radi korišćenja lekovitih izvora (u Epidaurumu ili na Eubeji), zatim, na velike priredbe na morskim obalama, radi posete proročištima i dr.

Osnovni faktori razvoja turističkih putovanja u staroj Grčkoj su grčki gradovi koji su bili rašireni po celom Mediteranu, zatim činjenica da su oni prihvatali različite valute, i konačno, vodeni saobraćaj na Mediteranu je bio veoma dobro razvijen u antičko doba. Slično kao u antičkoj Grčkoj, poznata su određena turistička kretanja i u starorimskoj državi. Osnovni motivi putovanja su bili vezani za želju da se održava i poboljšava fizička kondicija putem korišćenja lekovitih voda i kupanjem u termalnim kupalištima. Javne priredbe – atletska takmičenja, kasnije borba gladijatora – bile su još jedan motiv putovanja velikog broja ljudi u rimskoj državi.

U starom Rimu dolazi do daljeg procvata turističkih putovanja koja su sa aspekta savremenog turizma postavili Grci. Značajno u rimskoj državi je bilo to da su značajno napredovali infrastrukturni radovi, pre svega izgradnja kvalitetnih puteva, komunikacija i transportnih sredstava. Takođe, oni su gradili i kuće za odmor. To je uticalo da turizam u vreme starog Rima dobije masovniji karakter s obzirom da je značajno povećan broj onih koji imaju slobodno vreme i sredstva za njegovo upražnjavanje, a to je srednja klasa.

Interesantno je da su u antičkoj Grčkoj i u staroj rimskoj državi donošeni i posebni zakonski propisi u vezi sa regulisanjem sigurnosti boravka stranih posetilaca, higijenskim uslovima, deviznim propisima i slično. Ovi propisi se mogu smatrati pretečom savremenih zakonskih propisa u turizmu velikog broja zemalja.

Na kraju, može se konstatovati da se tokom cele epohe velikih civilizacija, turistička putovanja značajno razvijaju pod dejstvom nekoliko faktora: raspoloživo vreme i novac srednje klase, sigurna i lako ostvarljiva putovanja, široko prihvatanje različitih valuta, široka rasprostranjenost jezika za sporazumevanje, i pravni sistem koji je garantovao sigurnost putovanja.

Mračna epoha turizma (IV–XIV vek)

Feudalizam je kao društveno ekonomski sistem na samom početku svoga nastajanja delovao destimulativno na putovanja. Ona su bila mnogo manje zastupljena kada se ovaj period poredi sa prethodnim, robovlasničkim sistemom. Neki autori smatraju da je u feudalizmu smanjen kulturni nivo i materijalne mogućnosti privilegovanih članova društva. Međutim, mnogo je više onih koji razloge vide u delovanju crkve. Crkva u ovom periodu nije stimulativno delovala na putovanja stanovništva radi odmora i razonode. Posebno je katolička crkva nastojala da obezbedi dominantan uticaj nad stanovništvom. Stanovništvo je kao značajan faktor proizvodnje, pre svega poljoprivredne, bilo jače vezivano za posed – teritoriju. Mnogi vladarski zakoni su zabranjivali kretanja slobodnih seljaka. Putovanja su u tom periodu bila opasna, nesigurna, i zbog toga sporadična. Treba istaći da je crkva povremeno stimulisala značajnija privremena migraciona kretanja stanovništva, organizovanjem velikih hodočašća, tj. poseta svetim mestima. Uglavnom, samo u takvim prilikama je uvlačila veći broj stanovništva iz siromašnih slojeva u ovakve oblike migracionih kretanja. Stoga su migraciona kretanja u cilju korišćenja lekovitih banja i raznih lekovitih izvora, u doba feudalizma, gotovo potpuno izgubila svoj značaj. Sistem komunikacija, upotreba jezika i valute su fragmentisani, pa je i to bilo jedno od velikih ograničenja. Ipak, treba pomenuti neka značajnija putovanja iz tog perioda kao što je npr. bilo putovanje Marka Pola u XIII veku.

Vreme renesanse

U vremenskom periodu od XIV do XVI veka, u vreme renesanse, nastupila je nova epoha turizma. U Italiji (pre svega, grad Firenca) započet je intelektualni preporod. On se dešava početkom XV veka, da bi u XVI veku grad Rim preuzeo primat u Italiji. Snaga ovog pokreta je bila velika, tako da je ceo pokret vrlo brzo zahvatio Evropu. Ugledanje na klasičnu umetnost od pre gotovo jednog milenijuma, uz prihvatanje novih tehničkih otkrića, perspektive kao simboličkog odnosa između predmeta gde veličina označava vizuelni odnos i koja obezbeđuje reprodukovanje trodimenzionalne stvarnosti, pobuđuje nova putovanja radi uživanja, ali isto tako i radi posla. Moglo bi se reći: „Evropa se vraća na stare staze“.

Epoha velikih putovanja (Grand Tours)

Od početka XVII pa sve do kraja XVIII veka (1613–1785) se uspostavlja novi odnos prema turizmu. NJega nazivaju epoha velikih putovanja (Grand Tours). Javlja se vid turizma koga obeležavaju luksuzna putovanja. NJih su započeli bogati Englezi. U tom periodu su putovanja postala statusni simbol. Naravno, brzo su se raširila po celoj Evropi, a glavni motivi putovanja su bili upoznavanje „civilizovanog sveta“, studiranje umetnosti i nauke. Takva putovanja su često trajala i po nekoliko godina. Takođe, u ovom periodu dolazi i do porasta broja putovanja zbog poslovnih razloga.

Pored navedenog, sredinom XVIII veka se oseća uticaj učenja o povratku prirodi. Ono je nastalo pod dejstvom poznatih nosilaca romantizma (Ruso, Gete, Šatobrijan, i dr.). U to vreme su vrlo atraktivnu i privlačnu destinaciju za putovanja predstavljale planine Alpi. Najčešći putnici, pre svega u Švajcarsku i Austriju, ali i na Alpe, bili su Englezi.

Epoha mobilnosti

Sledeća karakteristična epoha u razvoju turizma počinje sredinom XIX veka, a do potpunog izražaja dolazi u XX veku. To je epoha mobilnosti i ona traje od 1800. do 1944. godine. Učesnici turističkih putovanja u drugoj polovini XIX veka nisu više samo aristokrate, već sve više i predstavnici mlade buržoazije (industrijalci, trgovci, bankari). Za njima na turistička putovanja kreću i ljudi slobodnih profesija, naučnici, profesori, viši činovnici, i drugi. Kao što se može uočiti, radikalno se menja socijalna struktura učesnika turističkih putovanja. Turisti više nisu samo ljudi privilegovane klase. To dalje znači da raspolaganje novčanim sredstvima postaje osnovni preduslov za uključivanje stanovništva konkretnih zemalja u turistička putovanja. Kapital dobija značaj ne samo kao sredstvo za realizovanje turističkih putovanja, nego i kao osnova za razvoj turističke privrede. To je opet bio preduslov za dalji i brži razvoj turizma. Pojačava se izgradnja smeštajnih objekata, izgradnja saobraćajne infrastrukture, transportnih sredstava (1820. se uvode redovne parobrodske linije, a 1830. počinju prve redovne usluge železnice). Započinje i razvoj skijaškog turizma. Razvija se čuvena mondenska skijaška destinacija Sent Moriz u Švajcarskoj (1865), a za oko 100 godina (1970. godine), zimski turizam je preuzeo primat letnjem turizmu u Švajcarskoj.

Kada je u pitanju uloga i značaj organizacionih poduhvata za razvoj turizma, posebno treba istaći Tomasa Kuka (Thomas Cook). Tomas Kuk je prvi čovek u Engleskoj koji je počeo da koristi železnicu za prevoz turista i osnivač je prve turističke agencije Cook and Son iz 1841. godine. Od 1861. godine agencija uvodi prvi hotelski vaučer. Ova agencija i danas postoji i radi. Ona je nadaleko poznata turistička agencija, svetskog glasa. Kao takva, ona je mnogo uticala na razvoj međunarodnog turizma. Stoga se upravo ova agencija smatra pretečom savremene organizacije turističkih putovanja.

Pored pomenutih faktora, na brži razvoj turizma u posmatranom periodu su uticali još:

• veći broj komfornijih smeštajnih kapaciteta prilagođenih kulturnim i drugim navikama savremenih turista;
• nova turistička mesta u velikom broju zemalja sveta;
• značajna orijentacija turističkih putovanja prema turističkim mestima na morskim obalama;
• edicije turističkih vodiča u većem broju zemalja sveta;
• formiranje većeg broja društvenih turističkih organizacija u turističkim zemljama, posebno u turističkim mestima;
• direktnije mešanje države i njen uticaj na razvoj turizma, kao i pojava odgovarajućih državnih organa u turizmu itd.

Epoha savremenog turizma

U okviru epohe savremenog turizma, najznačajnija je etapa od završetka Drugog svetskog rata (nakon 1945.) do današnjih dana. Turizam u ovom periodu karakteriše izuzetnom masovnošću u smislu uključivanja širokih masa stanovništva u ova putovanja. U tom procesu, posebnu ulogu ima činjenica da je radnička klasa u najrazvijenijim kapitalističkim zemljama izborila pravo na skraćeno radno vreme, plaćene godišnje odmore, i što je najvažnije, poboljšala je svoj standard izborivši veće najamnine. Međutim, iako su ovi faktori imali dominantan uticaj, potrebno je istaći da je i u ovom periodu na razvoj turizma mnogo uticao razvoj saobraćaja, posebno železničkog, automobilskog i vazdušnog (prvi čarter letovi još 1920. godine). Tome treba još dodati i značajan uticaj novih smeštajnih kapaciteta, kao i novih savremenih oblika organizacije turističkih putovanja, koji odgovaraju masovnim turističkim tokovima.

Ovakav razvoj turizma uticao je na to da mu i država pokloni nužnu pažnju. Do toga je došlo iz sledećih razloga:

• skraćenje radnog vremena i uvođenje plaćenih godišnjih odmora
• povećanje nadnica radnika
• podizanje kulturnog i opšteobrazovnog nivoa stanovništva
• podizanje zdravstvene sposobnosti stanovništva i njihovih radnih mogućnosti
• politički značaj turizma u međunarodnim turističkim kretanjima
• ekonomski značaj turizma kao privredne delatnosti.

Poseban značaj razvoju efikasnijeg, organizovanijeg, sinhronizovanijeg i standardizovanijeg turizma u savremenim uslovima, doprinosi i osnivanje međunarodnih organizacija (na primer, Svetska turistička organizacija 1975. godine). Nije na odmet ponoviti i značaj koji je imao razvoj saobraćaja i saobraćajnih sredstava – jeftiniji avionski prevoz od 1950. godine, uvođenje aviona Boing 707 i Boing 747 u 1958. i 1970. godini, posmatrano respektivno.

Ova faza traje i danas, i u velikoj meri je uslovljena savremenim naučnim, tehničko-tehnološkim i civilizacijskim razvojem koji se ostvaruje u uslovima preovlađujućeg neoliberalnog razvojnog koncepta i globalizovanih tokova.