RAZVOJ KRIMINALISTIČKOG ŽANRA U (POST)JUGOSLOVENSKIM KNJIŽEVNOSTIMA

Autor: msr Vladimir Papić

Premda „u vreme kada Edgar Alan Po piše svoje prve horor i krimi priče, Srbija tek kreće ka putu šireg opismenjavanja stanovništva” (Apić 2019: 10), koreni ovog žanra u srpskoj književnoj istoriji mogu da se prate od Lazara Komarčića, značajnog pisca realizma koji piše i popularne romane sa kriminalističkim zapletom: Dragocena ogrlica, Dva amaneta i Prosioci (Deretić web).[1] Nakon njega interesovanje za kriminal u srpskom društvu pronalazimo u delima Tanasija Milenkovića, načelnika Policijskog odeljenja u vreme kraljeva Milana i Aleksandra Obrenovića, koji je objavljivao svoje dnevničke zapise o aktuelnim zločinima koji su uznemiravali Beograd (Beograd u tami: Slike iz prestoničkog života), a zatim i pripovetke sa kriminalističkom tematikom, kao i roman – Ponoć ili grozno ubistvo na Dorćolu, koji se smatra prvim pravim srpskim krimićem. Krajem 19. veka i Milutin A. Popović, o kome danas ne znamo ništa pouzdano, objavljuje Album ženskog odeljenja Požarevačkog kaznenog zavoda sa statistikom, u kom su opisani zločini koje su u tadašnjoj Srbiji počinile žene. U međuratnom periodu u Pančevu se publikuje i detektivski roman Podzemni klub (1921), čiji je autor Harald Johnsson, iza čega se verovatno krije Miloš Crnjanski; dok beogradska Narodna knjižnica 1931. objavljuje roman U đavoljim kandžama Stojana Živadinovića koji tematizuje istragu ubistva. I u hrvatskoj književnosti je primetan okasneli razvoj ovog žanra, čiji koreni vode do dela Ubojstvo u Bermondziju Marka Radojčića (1850), dok se klasični žanr afirmiše sa pojavom figure Marije Jurić Zagorke i njenog romana Knjeginja iz Petrinjske ulice (1910).

Razvoj kriminalističkog i detektivskog žanra u književnostima naroda koji su činili Jugoslaviju, može se pratiti kroz etape razvoja (druge) jugoslovenske države. U periodu posle Drugog svetskog rata, kulturne politike jugoslovenske države, u tesnoj vezi sa SSSR-om i tekovinama socrealizma, nisu spremne da prihvate kriminalistički žanr, produkt Zapada i simbol kapitalizma.[2]

Šezdesetih godina HH veka dolazi do promene ekonomske i kulturne klime u Jugoslaviji, usmeravanju ka potrošnji naspram proizvodnje i uplivu popularne kulture zapadnih zemalja. Uzelac navodi da je „jugoslovenska čitalačka publika imala priliku da prati američke hit romane onog vremena, budući da su izdavači donosili domaćoj publici najpopularnije romane. Mnogi američki krimi i vestern romani dodatno su aktuelizovani zahvaljujući filmovima. Stoga ne iznenađuje činjenica što su domaći izdavači pokretali različite zabavne edicije koje su za cilj imale objavljivanje avanturističkih, vestern, krimi i ljubavnih romana” (Uzelac 2015: 168). Iz ovoga proizlazi i ekspanzija kriminalističkog žanra. U tom periodu pokretane su značajne edicije žanrovskih romana (npr. Zelena biblioteka), dok se godišnje prodavalo dvadesetak miliona roto-romana sa kriminalističkom tematikom, od kojih je najpoznatiji bio serijal Lun, kralj ponoći Frederika Eštona (pseudonim Mitra Miloševića). Vladimir Uzelac ovo objašnjava činjenicom da je u tom periodu knjiga bila luksuzna roba, a da su roto-romani bili dostupni svima, dok je drugi razlog ekspanzije žanra potreba stanovništva za zabavom i neopterećujućim štivom.

Pedesete i šezdesete godine HH veka obeležili su i Milan Nikolić i Živorad Mihailović Šilja, najplodniji jugoslovenski autori krimića. Iako i dalje kritikovani od komunističkog rukovodstva, kriminalistički romani imali su i ideološku funkciju, najčešće kao produkt (auto)cenzure: „u krimićima se moglo čitati o kriminalcima, policija je bila korumpirana, ali ne na domaćem terenu, već tamo negde, daleko, na i dalje ‘trulom’ Zapadu”, u odnosu na koji je Jugoslavija superiorna (Apić 2019: 21).

Antonio Juričić u radu „Počeci hrvatskog kriminalističkog romana” prvom generacijom autora savremenih hrvatskih krimića smatra Antuna Šoljana (njegovo Jednostavno umorstvo iz 1955. je prvi savremeni primer žanra), Milana Nikolića, Nenada Briksija (Brixy), Ivana Raosa i Branka Belana, dok drugu etapu razvoja hrvatskih krimića vidi u delima Pavla Pavličića, Gorana Tribusona i LJudevita Bauera.

Endru Baruh Vahtel stvaranje i razaranje ideje jugoslovenske nacije ne svodi na ekonomske ili političke činioce, već u prvi plan stavlja kulturne procese. Još šezdesetih godina, kada modernizam biva na izmaku, a zamenjuju ga postmodernistički trendovi, „nepoverljivi prema sintetišućim metanaracijama, skloni relativističkom razmišljanju i posebnostima, neprijateljski raspoloženi prema svakom obliku sinteze” (Vahtel 2001: 18), Jugoslavija polazi putem višenacionalne politike, koja garantuje jednaka prava svim odvojenim nacionalnim kulturama. Sedamdesetih i osamdesetih godina HH veka „delovao je takav splet centrifugalnih faktora kom se nije mogla suprotstaviti nikakva centripetalna jugoslovenska sila”, dok su građani Jugoslavije sve više počeli da nalaze svoj kulturni identitet u „kolektivistički opredeljenim partikularističkim strukturama” (Vahtel 2001: 284).

Postmoderno mišljenje menja pogled na Jugoslaviju, ali i na kriminalistički žanr. Ograničenja u umetnosti su sve labavija, a potreba za žanrovskom klasifikacijom književnih dela sve manja. U postmodernizmu dolazi do ukidanja granice između tzv. visoke i niske kulture. Postmoderne autore, univerzitetske profesore, sve više interesuju mogućnosti kombinovanja žanrova i pozicioniranja žanrovske književnosti unutar registara visoke literature. Sa postmodernom dolazi i do početka naučnog interesovanja za krimić, o čemu svedoče strukturalistički eseji Umberta Eka („Narativne strukture kod Fleminga”, 1965), Cvetana Todorova („Tipologija detektivske proze”, 1966), ali i studija Stanka Lasića („Poetika kriminalističkog romana”, 1973).

Period devedesetih godina HH veka donosi savršene uslove za raspad Jugoslavije – „nestanak vere u jugoslovensku ideju, politički sistem na samrti, krajnje nepovoljni ekonomski uslovi kao i spoljašnje okolnosti” (Vahtel 2001: 285), pre svega pad Berlinskog zida, raspad Sovjetskog Saveza i jačanje Evropske unije, koje jugoslovensku kulturnu i političku elitu usmeravaju ka partikularnim nacionalizmima, usko povezanim sa religijskim fundamentalizmom. Poslednju etapu razvoja Jugoslovenske države i „završnu epizodu komunizma” Dubravka Ugrešić koristi kao pozornicu na kojoj se odvijaju zagrebački „Književni razgovori”. U romanu Forsiranje romana-reke (1988), za koji ova univerzitetska profesorka postaje prva žena dobitnica NIN-ove nagrade, postulate žanra uočavamo kroz elemente zavere, institucionalizovanu paranoju, postojanje demona koji donosi zlo (Flagus) i zločina koji ostaju nerazrešeni.

Godine 1990. u Beogradu je objavljena studija Sve što znam o krimiću Pavla Pavličića. Interesovanje ovog hrvatskog komparatiste za kriminalistički i detektivski žanr prisutno je na dva polja njegovog delovanja: naučnog i književnog. Pavličić predstavlja najplodnijeg i najznačajnijeg autora kriminalističkih romana u hrvatskoj književnosti, stvarajući kako za odrasle tako i za decu. NJegova bibliografija broji stotinak odrednica, od kojih su za kriminalistički aspekt njegovog stvaralaštva najznačajnije Dobri duh Zagreba (zbirka kriminalističkih priča, 1976), kojom započinje svoje stvaranje u okvirima žanra, i Koraljna vrata (1990), roman u kom svoja trenutna naučna interesovanja (dopeve Gundulićevog Osmana) kombinuje sa kriminalističkim zapletom.

Nasuprot hrvatskoj književnosti, devedesete godine prošlog veka nisu bile plodonosne za razvoj kriminalistike i detektivike u srpskoj prozi. Srpsku svakodnevicu u tom periodu obeležavaju ratovi, izbeglištvo, inflacija, sankcije i bombardovanje, zbog čega možemo pretpostaviti da nije bilo većih potreba za pisanjem kriminalističkih romana kao vida zabavne književnosti. Pad Miloševićevog režima kao i liberalizacija tržišta (osnivanje privatnih izdavačkih kuća) dovode do ponovnog interesovanja za stvaranje kriminalističke proze u srpskoj književnosti. Vahtel ističe da države koje su imale labaviju komunističku upravu, po izlasku kulturne i književne scene iz jednog oblika izolacije i ukidanju cenzure, potpadaju pod uticaj evropeizacije i amerikanizacije, dok bismo u žanru kriminalističkog/ detektivskog/triler romana u poslednjoj deceniji mogli da uvidimo ogroman uticaj planetarno popularne krimi proze skandinavskih zemalja. Pored klasičnih primera detektivskog žanra (Konan Dojl, Agata Kristi), privatni izdavači počinju da objavljuju i dela koja pripadaju novijim svetskim trendovima u pisanju o zločinima – psihološki trileri, romani u kojima se ne izbegavaju opisi brutalnosti, obdukcija, romani sa biografskim, SF, horor i ljubavnim elementima, istorijski trileri, politički i sudski trileri, špijunski romani, policijski i forenzički romani, teorije zavere, parodije žanra… Uspeh romana je neretko povezan sa imenom i marketinškim mogućnostima izdavačke kuće u kojoj je objavljen. Tako među autorima najvećih komercijalnih izdavačkih kuća u Srbiji prepoznajemo domaće pisce bestselera i u sferi triler romana: Dejana Stojiljkovića, Vladimira Kecmanovića, Miodraga Majića, Mirjanu Novaković, Đorđa Bajića, Vanju Bulića, Dejana Lučića, Ratka Dmitrovića, Ota Oltvanjija, Branislava Jankovića, Marka Popovića, Nenada Novaka Stefanovića i mnoge druge, romane savremenih klasika sa elementima trilera poput Borislava Pekića i Radoslava Petkovića, regionalne autore kao što su Ksenija Popović, Elvedin Nezirović i Iva Kolega, ali i univerzitetske profesore: Slobodana Vladušića (Mi izbrisani, 2013; Veliki juriš, 2018; Omama, 2021), Marija Liguorija (Samo ubistvo), 2019), Svetlanu Slapšak (Osvetnice, 2022) i makedonskog pisca – profesora Venka Andonovskog (Pupak sveta, 2000).

LITERATURA

1. Apić 2019: Minka Apić. Istorija i razvoj srpskog kriminalističkog romana (neobjavljeni master rad). Univerzitet u Oslu: Fakultet humanističkih nauka – Odsek za književnost, regionalne studije i evropske jezike.
2. Bajić web: Đorđe Bajić. „Lazar Komarčić i kriminalistički roman”. https://www.art-anima.com/djordje-bajic-lazar-komarcic-i-kriminalisticki-roman/. Pristupljeno 7. 9. 2024.
3. Deretić web: Jovan Deretić. Kratka istorija srpske književnosti. https://www.rastko.rs/knjizevnost/jderetic_knjiz/. Pristupljeno 7. 9. 2024.
4. Juričić 2004: Antonio Juričić. „Počeci hrvatskog kriminalističkog romana”. Republika: mjesečnik za književnost, umjetnost i društvo. 1 (siječanj 2004). 70–74.
5. Uzelac 2015: Vladimir Uzelac. Kriminalistički roman u socijalističkoj Jugoslaviji: Popularna kultura, kriminal, ideologija i društvo. Beograd: Srpski genealoški centar: Odeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta.
6. Vahtel 2001: Endru Baruh Vahtel. Stvaranje nacije, razaranje nacije: književnost i kulturna politika u Jugoslaviji. Preveo Ivan Radosavljević. B

[1] „Kada je Komarčić objavio svoj prvi roman (Dragocena ogrlica, 1880) Konan Dojl je bio još uvek daleko od stvaranja lika Šerloka Holmsa a Poovo delo Komarčić po svemu sudeći nije poznavao (ili ono bar nije uticalo na njega). Za Komarčićevo formiranje bile su značajne sasvim druge tradicije u kriminalističkom romanu. U Srbiji su u to vreme bili veoma popularni zabavni romani objavljivani u tzv. ‘sveskama za groš’” (Bajić web).

[2] „Krimi žanr, na primer, možemo sagledati u svetlu veličanja zločina, ili kao što je slučaj u SFRJ, kao nešto što dolazi sa Zapada, iz stranih kultura i ‘buržoaskih vrednosti’” (Uzelac 2015: 28).