Razvoj francuske medicinske nauke i školovanje srpskih lekara početkom 20. veka

Autorka: dr Aleksandra Kolaković

Razvoj medicinske misli i primenjene medicine u Francuskoj imao je velikog udela na razvoj ove nauke na globalnom nivou. Prve medicinske škole osnovane su na tlu Francuske još u sednjem veku i već tada je postojala svest o važnosti internacionalne saradnje u sferi medicine. Dekret iz 1180. godine naglašava da „svako treba da bude primljen u Medicinsku školu“ u Monpeljeu, „ma kome narodu i ma kojoj religiji pripadao“. Razvoj nauke u novom veku posebno je doprineo razvoju medicine u Francuskoj. Takođe, uporedo sa razvojem misli, metoda, istraživanja i prakse došlo je i do pojave širenja francuske medicinske literature. U Parizu je 1665. godine počeo da se publikuje i prvi naučni časopis („Le Journal des Savants“), dok je prvi medicinski časopis na svetu („Le Joural des nouvelles découvertes sur toutesles parties da la médicine“) izlazio istovremeno u Parizu, Amsterdamu i Ženevi (na latinskom) i Hamburgu (na nemačkom) od 1679. godine. Francuska hirurgija razvila se na osnovu iskustava rata i vojnih pohoda, a već je u 18. veku uživala veliki ugled. Ostalo je zapisano da je Fridrih II slao svoje kadete da uče vojnu medicinu u Francusku.

Poseban uspon francuska medicina imala je u periodu početka 20. veka, kada je došlo do utemeljenja fiziologije, patologije, kardiologije i drugih grana medicine. Razvoj građanskog društva omogućio je razvoj naučnih disciplina – matematike, fizike, hemije, biologije i drugih nauka. Tada je došlo do pronalaska novog principa i metoda, a fiziolog Klod Bernar je ukazao kako se kliničko posmatranje mora inspirisati principima eksperimentalne patologije i kako klinika mora tražiti potvrdu i kontrolu racionalnih hipoteza koje joj sugerišu zapažanja iz ljudske patologije. Bernarova otkrića u oblasti fiziologije varenja, odnosno ulozi jetre i pankreasa, potom funkciji nervnog sistema i krvotoka danas su deo klasičnih otkrića i trajnih tekovina moderne fiziologije. Pored Bernara, poseban doprinos razvoju francuske i svetske medicine pružio je Luj Paster, otkrivanjem uloge mikroba. Paster ne samo da je otkrio određene vrste klica koje prouzrokuju zarazne bolesti, već je u težnji da nađe sredstvo lečenja zaraznih bolesti pronašao metodu vakcinacije, a 1888. godine otvorio svoj Institut, koji je i danas jedna od najuglednijih ustanova ovog tipa na svetu. Pored ovih otkrića značajni su i pronalasci bračnog para Kiri (otkriće radijuma i radioaktivnih pojava), kao i Lanžvena i De Brolja, slavnih fizičara i osnivača moderne talasne mehanike.

Francuska je već od polovine 19. veka bila zemlja uzor za srpske vladare i najobrazovanije pripadnike društva. Iako je najveći deo Srba koji su školovani u Francuskoj pohađao studije prava, ipak se na prelazu u 20. vek uvećao i broj onih koji su završavali studije medicine. Čak je i Leon Deko, francuski poslanik (ambasador) u Beogradu primetio da se do ovog perioda samo 10% srpskih lekara školovalo u Francuskoj, dok je većina završila studije u Nemačkoj, što je omogućilo i da se proširi uticaj nemačke nauke i metoda lečenja. Na osnovu istraživanja LJubinke Trgovčević o školovanju srpske elite, Pariz i Nansi su bila središta u koje se tek posle 1905. godine počeo slati veći broj budućih lekara na školovanje, a u predvečerje Velikog rata nekoliko uglednih francuskih lekara predložilo je da Francuska pomogne osnivanje medicinskog fakulteta u Srbiji. Ovu francusku inicijativu  podržavala je i srpska vlada, što se vidi i na osnovu podatka da je od 40 stipendista za studije medicine 1914. godine bilo planirano da njih 14 ode u Francusku. Iako se u Francuskoj do Velikog rata školovao manji broj budućih srpskih lekara, ipak su postigli zapažen uspeh. Od 72 doktorata koji su u periodu od 1884. do 1914. godine odbranjeni u Francuskoj čak 51% je bilo iz medicine. Najviše srpskih studenata bilo je u Parizu, ali su medicinu studirali i u Nansiju, Grenoblu i Monpeljeu. Među srpskim studentima medicine u Parizu bio je i Vojislav Subotić, kasnije ugledni hirurg, rezervni sanitetski pukovnik i jedan od osnivača Medicinskog fakulteta.

Inače, još od 1863. godine u Francuskoj je bilo omogućeno i ženama da studiraju, stoga su i Srpkinje imale mogućnost da se tamo obrazuju. Za sada je poznato da su LJubica Đurić, Anka Selaković, Bojana Bartoš, Jelena Popadić i Marka Marković doktorsku titulu stekle u Francuskoj. LJubica Đurić je nakon povratka u otadžbinu pod prezimenom Đurić-Gođevac radila u Opštoj državnoj bolnici u Beogradu. Takođe, posebno je važno da su srpski lekari, koji nisu završili školovanje u Francuskoj već u Nemačkoj nastojali da jedan deo svog profesionalnog usavršavanja obave u francuskim institutima, bolnicama ili fakultetima. Milan Jovanović Batut, jedan od utemeljivača medicine u Srbiji i predsednik Srpskog lekarskog društva, proveo je nekoliko meseci u Parizu, gde je sticao nova znanja i od čuvenog Luja Pastera.

Iako je na početku delovalo da je rat prekinuo školovanje Srba na francuskim medicinskim visokoškolskim ustanovama, ipak su ratne okolnosti promenile dotadašnju praksu školovanja na nemačkim univerzitetima i u značajnoj meri omogućile prodor francuskih uticaja u mnogim oblastima uključujući i medicinu. Pre svega kada je Srbiju zahvatila epidemija tifusa u jesen 1914. godine počeli su da stižu lekari i bolničarke, a potom i medicinska misija od 100 lekara na čelu sa doktorom Žoberom, marta 1915. godine. Nekoliko lekara ove medicinske misije bili su istaknuti stručnjaci i saradnici uglednog Pasterovog zavoda, kao na primer Šarl  Nikol, bakteriolog i dobitnik Nobeleove nagrade 1928. godine. Pored rada na suzbijanju epidemije, strani bakteriolozi su u Nišu izveli i medicinsku studiju, koja je doprinela i novim naučnim otkrićima. Takođe, pojedini lekari su organizovali kurs za boliničarke i predložili osnivanje novih zdravstvenih ustanova u Srbiji – dr Kot dispanzer za odočajd i malu decu u Pirotu i dr Garnije Kap mleka, ustanovu za ishranu male dece, savetovalište za trudnice i majke. Pored lekara i bolničara iz Francuske, kao volontera i u okviru medicinskih misija, u Francuskoj je nastavljeno školovanje srpskih đaka i studenata, od kojih će značajan broj završiti francuske medicinske fakultete i po povratku preneti nova naučna saznanja i metode iz Francuske. Dok je u periodu pre Velikog rata najveći broj Srba u Francuskoj studirao prava, u periodu od 1916. godine većina je započela studije prirodnih i tehničkih nauka. Prva grupa Srba pristiglih u Francusku, koja je brojala 400 osoba, na primer, bila je sastavljena od 229 studenata prirodnih i tehničkih fakulteta, 129 studenata prava, 61 studenta književnosti i 12 studenata medicine. Potpisivanje Konvencije između francuske i srpske vlade na Krfu 9. novembra 1916. godine, koje je bilo u duhu približavanja dva naroda i razvoja univerzitetske saradnje, nastavljeno je potpisivanjem Školske konvencije 5. marta 1920. godine. Predviđene aktivnosti stipendiranja obrazovanja omladine za školovanje na francuskim stručnim školama i univerzitetima stvorilo je uslove i za razvoj srpske nauke i medicine pod snažnim francuskim uticajima.

Francuske medicinske škole i fakulteti uživali su na prelazu vekova posebno poštovanje među Srbima. Srpske studente je posebno privlačilo što ne samo da su mogli da steknu savremeno i kvalitetno obrazovanje, već i iskustvo na osnovu kliničke nastave i staža u bolnici, koji se obavljao od početka studija. Komplikovan sistem konkurisanja garantovao je da odabir najboljih, a posebno je bila prisutna oštra konkurencija prilikom apliciranja na profesorske pozicije na medicinskim fakultetima. Od njih se pored znanja i sposobnosti da se bavi istraživanjima, očekivala elokventnost, komunikativnost i visok stepen opšte kulture. Početkom 20. veka francuske klinike su nastavile da neguju dobre tradicije posmatranja bolesnika i evolucije njegove bolesti sa eventualnim anatomskim kontrolama, pri čemu su laboratorijske metode i eksperimentalna medicina samo pomoćne metode. Francuska je već u ovom periodu organizovala značajne kongrese na kojima su se razmenjivali saznanja i ideje o novim metodama lečenja. Na kongresima je najveća pažnja posvećena kliničkim problemima i iznošenju rezultata zapažanja na čoveku. Ono što je karakteristika francuske medicinske škole, po oceni savremenika, jeste prisustvo „individualističkog francuskog duha“. Već u ovom periodu posebna pažnja je posvećena sistemu socijalnog osiguranja, slobodnog izbora lekara i poštovanja profesionalne tajne. Interesantno je da je po oceni srpske elite, kritičnost kao „osobina urođena Francuzima“ omogućavala da ne podlegnu pritisku farmaceutske industrije da rade na način koji nije u skladu sa interesima bolesnika.

Za razvoj srpske medicine posebno je važno osnivanje Medicinskog fakulteta u Beogradu 1920. godine, a Milan Jovanović Batut je postao prvi dekan i profesor higijene, pri čemu je posebno prenosio Pasterov način rada u srpsku sredinu.  Nova saznanja francuske nauke, a posebno medicine su prihvatali i u Srbiju, kasnije Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca (Jugoslaviju), direktno ili u izmenjenom obliku uneli Vojislav Subotić, Ivan Đaja, Vojislav Arnovljević i Siniša Stanković. Vojislav Subotić je još pre Velikog rata stekao značajan broj poznanika i saradnika u Parizu, zbog čega mu je povereno da od 1916. do 1918. godine bude delegat u interalijalnoj komisiji. Srpski lekari nisu samo primali znanje u Francuskoj, već su od druge decenije pokazali da i srpska medicina ima ubrzan razvoj, prve pronalaske i značajna naučna otkrića. Subotić je još za vreme rata, 1916. godine u Pariskoj akademiji predstavio šinu za imobilizaciju butnjače, nakon čega je izabran za člana Pariskog hirurškog društva 1916. godine, a nakon rata postavio temelje modernoj srpskoj hirurgiji, kao profesor hirurgije na Medicinskom fakultetu i osnivač Prve hiruške klinike. Vojislav Arnovljević je medicinsko školovanje započeo u Beogradu, a nakon prelaska Albanije, nastavio u Francuskoj. Arnovljević, nosilac Albanske spomenice, nakon povratka u Beograd organizovao je prve kurseve kardiologije, napisao preko 90 studija iz kardiologije i utemeljio kardiološku školu u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (Jugoslaviji). Pored navedenog, Arnovljević je pokrenuo i prve medicinske časopise – „Medicinski godišnjak“ (1932 – 1934), a kasnije je bio i urednik „Lekarskog priručnika“.

Siniša Stanković i Ivan Đaja su zaslužni za prodor francuskih naučnih otkrića u srpsku nauku, a posredno i medicinu. Danas Institut za biološka istraživanja nosi ime po Siniši Stankoviću, biologu i redovnom profesoru Univerziteta u Beogradu, koji je značajno uticao da znanja iz Francuske dođu u Srbiju. Doktorirao je u Grenoblu 1921. godine, i njegova istraživanja su bila posvećena oblasti parazitologije, a kasnije i limnologije (istraživanje faune slatkih voda). Stanković je bio član SANU, ali je njegov rad prepoznat i u Francuskoj, stoga je bio i dopisni član Akademije u Nansiju. Ivan Đaja, je i rođen u Francuskoj, u gradu Avru u Normandiji (majka Delfin je bila Francuskinja, a otac Božidar pomorski kapetan iz Dubrovnika), a potom je i 1909. godine doktorirao na Sorboni sa tezom „Studija fermenata, glikozida i ugljenih hidrata kod mekušaca i rakova“ („Etude des ferments des glucosides et des hydrates de carbone chez les mollusques et chez les crustacés“). Po povratku u Srbiju postaje docent za fiziologiju na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, a potom i osniva Institut za fiziologiju. O svom školovanju u Francuskoj zapisao je: „Mi smo, u ono vreme, verovali u moralnu vrednost nauke. Verovali smo u neprekidni napredak čovečanstva i u nauku kao najvažniji uslov tog napretka. Živeli smo u idejama Enciklopedista, Renana, Pastera i Berteloa. Danas mi je bar to jasno da nauka može poslužiti i divljaštvu najgore vrste. Ali sam uvek uveren da bi mogla poslužiti i čovekovu uzdizanju, i da će jednog dana tako biti“. Nakon 1945. godine vlasti su sumnjale u odanost Đaje, isticale njegovo buržoasko poreklo i naglašavale da se u radu ugledao na zapadne uzore (Francusku), a ne na sovjetsku literaturu i znanja. Francuska nauka je priznala Đaji poseban doprinos nauci, stoga je postao dopisni član Nacionalne medicinske akademije u Parizu1952. godine, počasni doktor Pariskog univerziteta 1954. godine i član Francuske akademije nauka 1955. godine.

Obrazovani u Francuskoj ili na osnovu saznanja francuske medicine, hemije i  biologije, Srbi su i u periodu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (Kraljevine Jugoslavije) posebno isticali doprinos francuske medicinske misli. Posebno su naglašavali pozitivizam i humanizam kao srž stvaralačkog duha francuskih prirodnih nauka. Pozivali su se na misli da je francuska nauka „uvek bila duboko prožeta plemenitim i humanim težnjama; ljudi koji su je najviše proslavili, gledali su u nauci ne oruđe moći i dominacije, nego sredstvo za podizanje i poboljšanje ljudskog života“. Pored ovoga jedan od francuskih đaka, dr Siniša Stanković, posebno je naglašavao reči velikog Pastera da će „nauka i mir trijumfovati nad neznanjem i ratom, da će se narodi ujediniti ne da razgovaraju nego da izgrađuju, i da će budućnost pripasti onima koji budu najviše učinili za čovečanstvo koje pati“. Uporedo, Ivan Đaja, i Francuz i Srbin, ističe da jasnoća, jednostavnost eksperimentalnih sredstava zadivljuju u francuskoj nauci. On piše da francuska nauka ne zloupotrebljava reči u smislu da novi termin ne znači i stvarni doprinos nauci. Uzeo je kao primer Pasterova otkrića jer je uspeo da osnuje „čitavu nauku, a da nije izmislio nijednu novu reč, nijedan novi termin“. Kao posebnu vrednost francuske medicine i nauke, srpski naučnici isticali su da ona u duhu univerzalnih vrednosti pravde i slobode stremi ka poboljšanju i napretku čovečanstva.