Radikalska Zastava nakon ujedinjenja

Radikalska Zastava nakon ujedinjenja

Autor: dr Miloš Savin

Pošto je tokom avgusta 1864. godine zbog loše finansijske situacije prestao da izlazi Srbski Dnevnik, narastajuća srpska liberalna opozicija u Ugarskoj, na čelu sa Miletićem, ostala je bez adekvatnog prostora u štampi. Procenivši štetnost ovakve situacije, pred zasedanje ugarskog sabora 1866. godine, Svetozar Miletić je pomišljao da obnovi rad Dnevnika, ali je na koncu ipak odlučio da pokrene novi politički list  Zastavu. Uprkos izveštaju mađarske policije da Miletićevo strateško okretanje Mađarima u odnosu na Beč ima za cilj da, uz saradnju sa ugarskim faktorom, doprinese njegovoj navodnoj ideji obnove velikog srpskog carstva, osnivanje Zastave je odobreno. Miletićevo okruženje je sakupilo dovoljno sredstava za depozit, koji je bio uslov za pokretanje političkog lista, a njemu kao regularno izabranom članu Ugarskog sabora nije bilo moguće zabraniti izdavanje štampe.

Zastava je februara 1866. godine počela da izlazi u Pešti dva puta nedeljno. Nakon 46-tog broja 1867. godine, sedište lista je prebačeno u Novi Sad, a tek 1869. godine, nakon trogodišnjeg čekanja, Zastavi je dozvoljeno da uz dodatnu kauciju počne da izlazi i tri puta nedeljno. Zastava kao organ Miletićeve Srpske narodne slobodoumne stranke postaje najuticajniji list među Srbima u Ugarskoj pa i šire. Najznamenitiji novosadski i vojvođanski Srbi druge polovine 19. veka ispisuju stranice Zastave.

Utemeljujući Miletićevu beskompromisnu politiku, Zastava počinje da smeta političkim prilikama Beča, Budimpešte, Zagreba, ali i Beograda čiju koruptivnost i nedoraslost ideji svesrpskog oslobođenja Zastava oštro kritikuje. Ovaj politički list, organ srpskog liberalno-opozicionog pokreta, naročito ukršta koplja sa srpkim konzervativcima i klerikalcima u Ugarskoj, koje kritikuje zbog približavanja ugarskim vladajućim strukturama. Početkom istočne krize, Zastava počinje da izlazi 4 puta nedeljno, ali uskoro, nakon hapšenja Svetozara Miletića dolazi do dezorijentacije u njenoj uređivačkoj politici. Broj njenih saradnika drastično opada, dolazi do zabrane njenog rasturanja u austrijskom delu monarhije.

Jednom rečju Zastava postaje bleda senka nekadašnjeg uticajnog lista. Kormilo nad njom imaju umereni elementi Srpske narodne slobodoumne stranke, budući notabiliteti, koji uveliko sprovode politiku oportunizma. List zapada u velike dugove, a njegova uređivačka politika se značajno ne menja ni povratkom Miletića iz zatvora, pošto on već 1882. godine tone u najdublji oblik nervne bolesti. Do kratkog povratka stare slave lista dolazi 1883. godine kada uređivanje nad njim preuzima Miša Dimitrijević, dosledni Miletićevac i najtalentovaniji srpski političar u svojoj sredini, a verovatno i šire. Uskoro Miletićeva porodica, koja je bila vlasnik Zastave i njene štamparije, otkazuje saradnju Dimitrijeviću i prepušta je u ruke notabiliteta, koji uveliko rade na preuzimanju cele stranke, te usvajanju novog programa, što bi predstavljalo politički diskontinuitet sa dotadašnjim opozicionim delovanjem. Cilj porodice Miletić je da pod što boljim uslovima proda list i njegovu politiku. Međutim, propagatori politike oportuniteta koji su prigrlili Zastavu, ne žele da investiraju novac u ovaj projekat.

Pod nerazjašnjenim okolnostima početkom 1885. godine kormilo najpoznatijeg opozicionog lista preuzima Jaša Tomić, predvodnik narastajućeg radikalskog pokreta u Vojvodini, a buduća orijentacija Zastave kao glavnog radikalskog organa se cementira skorim brakom između Jaše i Miletićeve ćerke Milice. U narednom periodu Zastava postaje okosnica i udarna igla Radikalne stranke u Vojvodini. Iako Jaša Tomić nikada nije zvanično bio predsednik radikala, on je uređivao i kontrolisao Zastavu, koja je ponovo podigla svoj uticaj. Često je korišćena i za obračun sa političkim i ličnim protivnicima, od nacionalno osvešćenog časopisa neretko je posrtala i u kaljugu teške tabloidizacije.

Zastava je imala ogromnu moć i uticaj na javno mnenje među prečanskim Srbima, mnogi su strahovali da ne budu oklevetani na njenim stranicama. List je podržavao socijaldemokratske ideje radikala, zalagao se za opšte pravo glasa, širu demokratizaciju društva, antiklerikalizam i druge vrednosti Srpske narodne radikalne stranke. Pored samoodbrambenog srpskog nacionalizma, opravdanog mestom i trenutkom, Zastava je negovala, kao i većina drugih srpskih listova u Ugarskoj, srpsku nacionalnu mitologiju, smatrajući da je svrha istorije da motivišući mase poučnim, često neistinitim pričama, doprinese političkom fanatizmu.

Iako je Zastava tvrdila da ima preko 2.000 pretplatnika, po preciznim podacima ugarskih bezbednosnih organa, imala je početkom novog veka oko 800, što je  znatno veće od liberalskog Branika sa 600 pretplatnika. Zastava je ciljala na prvom mestu nižu srednju klasu koja je bila veoma brojna, pa su njeni primerci često išli iz ruke u ruku.  Broj pretplatnika Zastave bio je znatno manji od broja članova Radikalne stranke, dok je što se Branika tiče situacija bila potpuno obrnuta. Radikali su razvili efikasnu političku organizaciju sa mesnim odborima do tada neviđenu na ovim prostorima.

Zastava je 1914. godine u svetlu Velikog rata prva zabranjena od srpske političke štampe. Do obnove lista Zastava, na čelu sa Jašom Tomićem, dolazi nakon ocepljenja Vojvodine od Ugarske, te formiranja prve jugoslovenske države. Prvi broj izlazi 14. januara za Srpsku novu godinu 1919. godine, a u njemu je Jaša Tomić čestitao prvu slobodnu godinu srpskom narodu posle 500 godina. Do padanja u bolesničku postelju Tomić je suvereno kormilario Zastavom, pisao uvodnike i šaljive priče, te je do smrti 1922. godine svakodnevno čitao.

Na samom početku ponovnog izlaženja lista, došlo je do distingcije većeg broja vojvođanskih radikala okupljenih oko Jaše Tomića u odnosu na vođu sada jedinstvene radikalne stranke, Nikolu Pašića. Uprkos zajedničkoj radikalskoj i nacionalističkoj prošlosti, Tomić se oštro protivio koncepciji kralja Aleksandra da su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan troplemeni narod, što su podržavali Nikola Pašić, kao i mnogi predstavnici radikala i demokrata. Tomić je insistirao na tome, da su to tri posebna naroda, koji su nesporno srodni. Tomić se na stranicama Zastave zalagao za ideju o stvaranju velike srpske države, smatrajući da je jugoslovenstvo „ujdurma“  smišljena u Beču, a Jugoslavija „velika bolest“ podmetnuta Srbima kao kukavičje jaje. Zbog svojih stavova Zastava je od zvaničnog radikalskog organa postala više organ radikalskih disidenata iz Vojvodine. Kako ne bi ugrozio jedinstvo Radikalne stranke, Tomić je insistirao na tome da je iznosio svoje lične stavove, a ne stranačke, dok je većina viđenijih radikala iz Vojvodine formalno prihvatila zvanične stavove radikala na čelu sa Pašićem.

Kraće vreme od obnove lista, glavni i odgovorni urednika je bio Marko Vilić, koji je de fakto samo vršio tu dužnost do povratka profesora Svetislava Banice u Novi Sad. Banica je kao mladić sarađivao sa predratnom Zastavom pred njeno ukidanje 1914. godine. On je bio pesnik i gimnazijski profesor velike naučne i kulturne širine. Školovo se u Jeni, Berlinu i Pešti.  Pošto se nije bavio dnevnom politikom u tom pogledu je bio potpuno neiskvaren i gotovo naivan. Banicin ideal je bio da Zastava bude neka vrsta duhovnog vođe naroda, tj. vrhovnog suda koji brani interese celog naroda. Poveo je žestoku akciju protiv korupcije, zahtevajući opštu društvenu i zakonodavnu borbu protiv ove pošasti koja je obuzela posleratnu Vojvodinu. Na taj način, Banica se zamerio na prvom mestu moćnim radikalskim prvacima iz predratne Srbije među kojima je bio znatan broj velikih korupcionaša i ratnih profitera, ali je njegovo pisanje naišlo na oduševljenu podršku najširih masa.

U Banicinom periodu došlo je do talasa nezadovoljstva vojvođanskih radikala tretmanom Vojvodine i vojvođanskih kadrova, pa i samih vojvođanskih radikala u novoj državi. Zastava je isticala da se Vojvodina „čistim srpskim srcem“ bezuslovno priključila Srbiji, ali da vlada u Beogradu nema nikakvog razumevanja za političke, društvene i ekonomske prilike u Vojvodini, da se ne zna „ko pije, a ko plaća“. Deprimiran situacijom u društvu, Banica je napustio Zastavu 1. septembra 1919. godine, pošto je isposlovao da se vrati na mesto profesora  u Novosadsku gimnaziju, odakle je izbačen 1914. godine zbog veleizdaje Austrougarske i uvrede veličanstva.

Na kratko je uredništvo na sebe preuzeo Marko Vilić, da bi uskoro na to mesto došao čuveni Janko Perić, dotadašnji kourednik. Perić je bio istaknuti predratni liberal, blizak prijatelj Miše Dimitrijevića, urednik Branika i zakleti neprijatelj radikala. Nakon povratka iz zarobljeništva koje je proveo zajedno sa Jašom Tomićem, za razliku od većine liberala koji su učestvovali u formiranju nove Demokratske stranke, Perić se okrenuo radikalima i postao deo najužeg kruga oko Jaše Tomića. Perić je kao višedecenijski akter dnevno-političkih događaja je bio znatno fleksibilniji od Banice. Žestinu kritike je uperio protiv vlade koju je vodila demokratska stranka.

U ovom periodu izašao je i čuveni članak „Plači Vojvodino“ u kojoj je zamereno Beogradskom režimu zato što Vojvodinu tretira kao kravu muzaru „koju svi muzu, a niko ne timari“. Članak između ostalog navodi sledeće: „Mi Vojvođani smo bili prvi koji smo bez ikakvih prethodnih pogodaba na velikoj Narodnoj skupštini 12.(25.) novembra prošle godine rešili da kidamo veze sa Ugarskom i tražimo da budemo sa Srbijom jedno telo i jedna duša. Odrekosmo se i svoje privremene vlade, da i na taj način dokažemo svoju lojalnost prema novoj zajedničkoj nam domovini… Posle smo išli još dalje. Dali smo i davali smo i kapom i šakom svima i svakome… Međutim šta se dogodilo? U naše pitome krajeve slegoše se čete pljačkaša, razbojnika i zelenaša, te nemilice počeše isisavati srž i sokove zaprepašćene i pod utiskom velikih događaja, opijene i bunovne Vojvodine…“ Zastava je prenela i satiričnu narodnu pesmu iz tog vremena koja kaže: „Srem, Banat i Bačka –slobodna je pljačka!“. Unutar same Vojvodine Zastava je kritikovala Demokratsku stranku, te Mađare, Nemce i Jevreje, dok je na Buljevce gledala veoma blagonaklono. Već u septembru 1912. godine u Bečkereku je došlo do skupa radikala iz Vojvodine (uključujući i Srem), koji su frustrirani činjenicom da glavni odbor radikalne stranke širom Vojvodine umesto vojvođanskog kadra za izbore kandiduje srbijanske radikale. Na ovom skupu usvojena je i Malogospojinska rezolucija, kojom se tražilo obnavljanje centralnog odbora radikalne stranke za Vojvodinu, te prestanak unutarstranačke diskriminacije nad vojvođanskim radikalima. Glavni odbor radikalne stranke je odbio ovu deklaraciju, a Pašićev lični sekretar je još pre toga, prilikom obilaska Srema, preneo Pašićev stav da su mu Vojvođanski radikali gori od hrvatske republikanske opozicije.