Radikalna stranka u Vojvodini od nastanka do 1918.

Radikalna stranka u Vojvodini od nastanka do 1918.

Autor: dr Miloš Savin

Termin radikalizam (od radix – lat. koren) označava niz političkih pokreta u Evropi sa kraja XVIII i prve polovine XIX veka. Radikalni pokreti su se uglavnom zalagali za korenite reforme kao što su opšte pravo glasa, republikanizam, antiklerikalizam,  demokratizacija društva, sloboda štampe, pravednija redistribucija kapitala…  Prelaskom u kapitalističku fazu razvoja u period u liberalizma, u zapadnoj Evropi dolazi do ogromne kumulacije industrijskog kapitala kod malog broja ljudi. Radikali ne spore kapitalizam, ali zahtevaju njegovu maksimalnu korekciju iz ugla niže i srednje klase.  Radikalni pokreti se mogu okarakterisati kao građanska politička levica. Prvi radikali se pojavljuju u  Engleskoj krajem XVIII veka, gde traže reformu parlamentarnog sistema. U Francuskoj radikale prepoznajemo kroz Republikansku, Radikalnu i Radikalno-socijalističku stranku, a u periodu Treće republike (1871-1940.) radikali postaju najznačajiji politički faktor. U drugoj polovini XIX veka, radikalni pokreti mahom evoluiraju u socijalno liberalne stranke. Mnoge današnje evropske političke partije levog centra potiču direktno od radikalnih pokreta. Postoji značajna razlika između zapadnoevropskih i srednjeevropskih radikala, a još veća između njih i istočnoevropskih radikala.  Ova rzlika, u manjoj razmeri je vidljiva i kada poredimo srpske radikale u Vojvodini i radikale u Srbiji XIX veka, i pored toga što im je srpski etnos predstaljao okvir političkog delovanja. Zanimljivo je da je Jovan Jovanović Zmaj predlagao radikalima u Vojvodini da umesto termima srpska narodna radikalna, koriste termin srpska korenita stranaka, što ipak nije prihvaćeno.

U trenutku najveće snage i uticaja Srpske narodne slobodoumne stranke na čelu sa Svetozarem Miletićem i njenog prerastanja u oduševljeni masovni nacionalni pokret Srba u Vojvodini 1872. godine, u Novi Sad dolazi i u njemu živi i deluje socijalista Svetozar Marković. Upravo u tom periodu dolazi do izvesne reviziji Bečkerečkog programa Srpske narodne slobodoumne stranke, a Miletić i njegov pokret postaju meta vladama iz Budimpešte, Beča, Zagreba i Beograda, kao i srpskog klera iz Sremskih Karlovaca. Marković dolazi u Novi Sad kao politički emigrant iz Srbije, uprkos tome on aktivno širi socijalističke ideje među Srbima u Vojvodini, preciznije u južnoj Ugarskoj. U isto vreme kao opozicija Miletiću podržan od strane mađarske vlade, na političku scenu stupa i srpski klerik German Anđelić. Analizom direktnih istorijskih izvora, pre svega prepiske istaknutog miletićevca Stevana Maleševića i drugih tadašnjih političkih prvaka, možemo donekle da osporimo dosadašnje viđenje povoda za boravak Svetozara Markovića u Novom Sadu. Novo otkriveni izvori upućuju na mogućnost da su određene bezbednosne strukture Kneževine Srbije postigle neku vrstu kompromisa sa Markovićem da se privremeno izmesti u Novi Sad, a da širenjem socijalističkih ideja bude opozicija Srpskoj narodnoj slobodoumnoj stranci utemeljenoj na ideologoijama građanskog liberalizma i srpskog nacionalizma.  Već 1873. godine dolazi do prvih znakova nehomogenog političkog delovanja u Miletićevoj stranci, što je svakako posledica sinhronizovanih pritisaka na nju, ali činjenice da su se mnogi stari kadrovi „borili, borili pa umorili“, odnosno odlučili se za oportuniju, manje opozicionu politiku. Takođe naziru se i klasne diferencijacije na margimama stranke, pre svega zbog razmimoilaženja u čuvenoj pansrpskoj liberalnoj organizaciji Ujedinjena omladina srpska, te izdvajanja Nove omladine. Okosnicu Nove omladine činila je grupa vršačkih socijalista okupljenih oko Laze Nančića, Jaše Tomića, Koste Lere, Braće Tokin… Za vreme jednog od Miletićevih boravaka u zatvoru 1871. u Vršcu je održaba poslednja skupština (stare) Ujedinjene omladine srpske. Tom prilikom došlo je do sukoba mišljenja između ključne ličnosti Ujedinjene omladine Vladimira Jovanovića i socijaliste Svetozara Markovića. Iako u osnovi humane, ideje Svetozara Markovića su bile prilično retrogradne u datom trenutku. Formirane su pod ogromnim uticajem ruskih narodnjačkih socijalista, potpuo su negirale potrebu za kapitalističkom fazom društvenog razvoja. Pretpostavljale su da je moguće iz zaostalog turskog feudalizma preći direktno u socijalizam, očuvanjem pojedinih relikata feudalne privrede. Posebno su ove ideje bile neuklopive na području Vojvodine gde je kapitalizam bio u razvijenijoj fazi u odnosu na Srbiju. Vršački socijalisti su prihvatili Markovića kao svog „duhovnog oca“. Bitno je napomenuti da ni Nančić ni Tomić nisu bili deo proletarijata, već studenti, izdanci bogatih vršačkih trgovačkih porodica.  Vršac u to vreme ima više stanovnika nego Novi Sad, a vršački socijalisti vrše snažan uticaj na nacionalni, kulturni, publicistički i politički život svoje sredine. Iako opčinjeni Markovićem, kroz neku vrstu političkog sinkretizma oni su i vatrene pristalice Miletića, zbog čega su poznati i pod nazivom Tićevci ili Tići. Do prvog ozbiljnijeg razmimoilaženja sa socijalističkim pokretom dolazi 1875. godine povodom Hercegovačkog ustanaka. List nemačke socijaldemokratske stranke Volksstaat (Folksštat – narodna država) je negirao narodnooslobodilački karakter ustanka, falsifikovao političke okolnosti, te etiketirao ustanike kao plaćenike ruskog carizma. Nančić i Tomić su uputili protesno pismo, obrazlažući detaljno zbog čega oni kao srpski socijalisti podržavaju ustanak. NJihova reakcija nije objavljena, a lično Viljem Libkneht je optužio predstavnike Nove omladine da su šovinisti, a ne socijalisti. Možemo sa sigurnošću potvrditi da je ovaj događaj bio vododelnica nakon koje će Nova omladina, socijalizam zameniti građanskim radikalizmom i srpskim samoodbrambenim nacionalizmom. Po pitanju rešenja istočne krize, Tomić odustaje od koncepta švajcarske konfederacije u korist ideje o velikoj srpskoj državi na balkanu.

Nova omladina na inicijativu novosadske grupacije, a na čelu sa Đurom Krasojevićem, potonjim dugogodišnjim predsednikom Radikalne stranke, 1880. godine je ušla u fazu stvaranja sopstvene političke organizacije. Iako deklarativno nije navedeno u pozivu za omladinsku skupštinu, bilo je jasno da preovlađuje nezadovoljsto zbog hermetičnosti Bečkerečkog programa Srpske narodne slobodoumne stranke, te želja da se on dopuni socijalnim pitanjima. Na samoj skupštini Miša Dimitrijević, perjanica starije omladine i najbliži Miletićev saradnik je aktivno oponirao ovakvom levom skretanju, ističući da novi omladinci nisu dovoljno posvećeni srpskom nacionalnom kursu, te da su njihove namere prema Miletićevom pokretu razbijačke.

Tokom Miletićevog poslednjeg boravka u zatvoru iz koga ći izaći sa ogromnim posledicama, grupa viđenijih članova njegove stranke (tzv. notabiliteti), uplašena da ih ne zadesi njegova sudbina, počinje da sprovodi umerenu oportunističku politiku.   Po povratku iz zatvora, teško narušenog zdravlja, Miletić u nameri da se obračuna sa notabilitetima zakazuje stranački zbor u Novom Sadu. Svesni da su to bukvalno poslednji trzaji u Miletićevoj karijeri, notabiliteti na zboru ostaju pasivni, procenjujući da će uskoro biti u prilici da preuzmu celu stranku. Umesto očekivanog sukoba između Miletića i notabiliteta, dolazi do sukoba između radikala i Miletića. Rukovodstvo stranke se izjašnjava protiv revizije Bečkerečkog programa, a protiv njih žestoko istupa Jaša Tomić insistirajući sa se proglasom dopuni „pitanjem hleba“. Tomiću lično kontrira Miletić, koji kaže da Jaši kao socijalisti nema mesta na zboru Srpske narodne slobodoumne stranke. Novosadski zbor je jasno oslikao buduću podelu stranke na liberale, notabilitete i radikale. Nova omladina tj. radikali nakon zbora okreću se kritici Miletićeve stranke. Tomić posprdo proglašava Miletića za narodnosnog Papu, a Nančić tvrdi da je narodna stranka trula i da joj sledi skori rasapad. Radikali insistiraju na tome da je narodu preko glave i Narodne stranke i Zastave, te da ga zanima samo hleb. Miletić već 1882. godine tone u najtežu fazu bolesti, gubeći vezu sa realnošću sve do svoje smrti. Nakon kraćeg perioda preuzimanja uredništva Zastave iz notabilitetstkih ruku od strane Miše Dimitrijevića, te njenog vraćanja na nekadašnju političku liniju, Zastava ponovo dolazi pod kontrolu notabiliteta. Cilj Miletićeve porodice, u čijem vlasništvu se Zastava nalazila je bio da je usled velikih dugova proda, nadajući se da će je notabiliteti otkupiti.

Nedugo posle zvaničnog razmimoilaženja sa Miletićem  već 1884. radikali su se našli u poziciji da brane miletićeve tekovine i Bečkerečki program od notabiliteta koji pokušavaju da preuzmu stranku. Naime, te godine notabiliteti u Budimpešti organizuju užu konferenciju viđenijih predstavnika Srpske narodne slobodoumne stranke, sa namerom da zbog predstajećih izbora odustane od bečkerečkog programa i njegovih zahteva kao nerealnih i zastarelih, a da se usvoji novi realniji i oportuniji. Liberali bojkotuju ovaj skup, Miša Dimitrijević  odlazi u Budimpeštu, gde lobira i odvraća pojedine delegate od učešća na skupu. Za razkiku od liberala, Đoka Milosavljević, radikal iz Vršca, aktivno učestvuje na sastanku, sporeći njegovu legitimnost i pravo da mala grupa samopozvanih predstavnika može da ospori program koji je usvojen na velikom zboru srba birača. Notabiliteti prihvataju ovu sugestiju te sazivaju veliki zbor Srba birača u Velikoj Kikindi, kome se odazvalo više hiljada birača iz 52 opštine. I ovaj zbor liberali su bojkotovali, a radikale je najvatrenije zastupao Đoka Milisavljević, kome u se priključili Jaša Tomić, Laza Nančić i Mita Nikolić. Tomić istupa protiv promene Bečkerečkog programa, zahtevajući samo njegovu dopunu socijalnim pitanjima. Ovo će ubuduće biti načelo radikalne stranke. Velika većina birača je podržala notabilitetske zahteve, te glasala za usvajenje novog Kikindskog programa. Notabiliteti su izglasali i Zastavu kao svoj zvanični organ, međutim nisu pokazivali naročitu želju da sakupe novac i otkupe je definitivno od porodice Miletić. Do neverovatnog obrta došlo je 1885. godine, kada je porodica na mesto novog urednika postavila Jašu Tomića, koji se ubrzo nakon toga venčao sa Miltićevom ćerkom Milicom, čime je Zastava postala radikalski organ. Postavši Miletićev zet i urednik Zastave, Tomić je pokušao da preuzme i celu Srpsku narodnu slobodoumnu stranku, čemu su se protivili liberali okupljeni oko Miše Dimitrijevića, Polita, Vučetića i Maleševića.

Do ozbiljne konfrontacije između radikala i liberala će doći nakon izbora za srpski narodno-crkveni Sabor 1885. godine, a funkcionisaće preko sopstvenih organa tj. glasila – liberalnog Branika Miše Dimitrijevića i radikalske Zastave.  Do formalizacije postojanja dve stranke doćiće tek 1887. godine, kada će Tomić formirati Celokupnu srpsku narodnu slobodoumnu stranku, koja će ubrzo nakon toga promeniti naziv u Srpska narodna radikalna stranka, a Miša Dimitrijević i Mihailo Polit Desančić će svoj liberalni deo konstituisati kao partiju kontinuiteta pod istim nazivom Srpska narodna slobodoumna stranka, odnosno Srpska liberalna stranka. Upravo ovaj deo liberalnog centra predstavlja temu ovog rada.

Nedugo nakon izdvajanja notabiliteta, sprovodeći politiku obaranja Kikindskog programa, lišen upliva u Zastavu, koristeći manje čitan nedeljnik Srpsko kolo kao organ svoje opoziciono-liberalne agitacije, 13. juna 1884. godine u Šajkaškom izbornom srezu, na dopunskim izborima na poslaničko mesto koje je Miletić zbog bolesti napustio, za poslanika na Ugarskom saboru izabran je liberal Miša Dimitrijević. Dimitrijević je bio jedini srpski opozicioni poslanik.

Kako bi sačuvali privid jedinstva srpski opozicionari, i liberali i radikali su u ime još uvek formalno jedinstvene Srpske narodne slobodoumne stranke, zakazali veliki zbor birača stranke za Vidovan 27. juna 1885. godine, u nameri da zajedničkim snagama, uz velike napore da se međusobno istrpe, spreče upliv notabiliteta u Srpski narodno-crkveni sabor. Viši interes je zahtevao od Tomića i njegovih radikala da sačuvaju pred biračima jedinstvo opozicione stranke. Ugarska vlast, iako je odobrila održavanje biračkog zbora u Somboru, okarakterisala ga je izrazito neprijateljskim za mađarsku politiku i patrijarha Anđelića, i 18. juna naložila sreskim načelnicima da se svim sredstvima postaraju da se što manji broj Srba sa njihovog područja odazove pozivu na somborski zbor. Uveliko svestan podele preostalog dela Srpske narodne slobodoumne stranke na radikale i liberale, svestan neophodnog jedinstva radi spasa srpske autonomije od notabiliteta kao produžene ruke Ugarske vlade, Jovan Jovanović Zmaj je Srbe pozvao na zbor pod motom: Odbac’mosada sve što braću deli. Glavnu reč na zboru su vodili Miša Dimitrijević i Jaša Tomić, a pridružio im se i Zmaj, što je prezentovalo realnu sliku na Srpske narodne slobodoumne stranke, podelu na liberale, kao stranku kontinuiteta, radikale koji su kontinuitet baštinili sa nacionalnim delom programa, ali tražili njegovu dopunu socijalnom politikom i Zmaja kao pomiritelja (a kasnije radikala). U očima srpskih birača na ovom skupu je sačuvano jedinstvo i demonstrirana sloga u borbi protiv politike ugarskih vlasti i patrijarha Anđelića, obe frakcije su predložile Zmaja na spisak zajedničkih kandidata za izbore i formirano je zajedničko izvršno telo stranke, središnji odbor koji je bio zadužen za predizbornu agitaciju. Uprkos pritiscima od strane Ugarskih vlasti i akciji klerikalaca i notabiliteta, Somborski zbor je bio najmasovnije srpsko okupljanje koje je „po veličini i oduševljenju nadmašilo Miletićev zbor u Bečkereku i sve omladinske skupštine šezdesetih i sedamdesetih godina.“ Pokazano jedinstvo, iako privremeno, na Somborskom zboru, pojačalo je rešenost ugarskih vlasti da svim silama potpomognu uspeh Srba sa umerenim osećanjima, kako su oni nazivali notabilitete, na izborima za Srpski narodno-crkveni sabor.

Pobeda liberala i radikala privremeno okupljenih oko zajedničkog cilja, odnosno u okviru središnjeg odbora Srpske narodne slobodoumne stranke je bila impoznantna. Uprkos neviđenim pritiscima Ugarske vlade, sa liste (preciznije: spiska) središnjeg odbora formiranog na Vidovdanskom somborskom zboru izabran je veliki broj poslanika. Od ukupno 68 izabranih poslanika, 62 je odmah po završetku izbora prihvatilo program i stupilo u redove Srpske narodne slobodoumne stranke sa ciljem da se izbore za sanaciju i obnovou srpske autonomije.“ Po Dimitriju Kiriloviću od ukupno 75 poslanika, 63 izabrano sa biračke liste središnjeg odbora Srpske narodne slobodoumne stranke, dok je znatan deo od preostalih 12, odmah po verifikaciji mandata takođe pristupio strnaci – no neznatna razlika u broju ne umanjuje suštinu ove velike pobede.

„Sabor je otvoren 23. septembra 1885. u prisustvu kraljevog komesara Edvarda Čeha. Pošto je pročitao kraljevu odluku o svome postavljenju za komesara i pošto je pozdravio sabor, sve to na mađarskom jeziku, poslanici Miša Dimitrijević i Jaša Tomić izjavili su sa žalbom da je poslovni jezik sabora srpski i da očekuju da će ubuduće kraljevski komesar opštiti sa saborom na srpskom jeziku.“ Ovo je ujedno bio i poslednji trenutak prividnog jedinstva kroz koje je sve vreme manifestovan rivalitet liberala i radikala, odnosno njihovih prvaka. Većina saborskih poslanika će ostati na strani kontinuiteta, odnosno liberala. Odbor petnaestorice je za svog predsednika izabrao dr Iliju Vučetića, a najaktivniji član pored njega bio je Miša Dimitrijević. U sastav odbora nisu ušli radikali.

Shvativši da ne postoje mogućnosti da parira Dimitrijeviću i liberalima, njemu se suprotstavio Jaša Tomić. Tomića su još dva radikala poslanika podržala u zalaganju da sabor prekine sa radom dok se ne isprave sve povrede autonomije koje su konstatovane na predlog odbora petnaestorice. Znajući da opozicionim, radikalnijim stavom može samo ojačati svoje političke pozicije u srpskom narodu, urednik Zastave je 3. oktobra podneo ostavku na mesto poslanika rumskog sreza.

Pošto su porazili notabilitete, liberali kao nosioci političkog kontinuiteta i radikali koji su imali Zastavu, otpočeli su otvorenu konfrontaciju. Obzirom da su se političke stranke u tom periodu okupljale isključivo pred izbore, prilikom pokušaja takvog okupljanja 1887. i formalo će se pocepati u dve srpske opozicione stranke. Pored izbornih radnji jedini stranački organi koji će u međuperiodu nositi političke aktivnosti bila su strančka glasila.

Obzirom da je Tomić kog su liberali okarakterisali kao „političkog đuvegiju“ raspolagao sa Zastavom, Miša Dimitrijeviće je već 17. oktobra 1885. godine objavio prvi broj Branika, koji će naredne dve godine biti jezgro oko koga će se okupljati srpski liberali iz Ugarske, a nakon toga i zvaničan organ Srpske liberalne stranke.

Izbori za crkvene opštine i eparhijske skupštine su pokazali veliki rivalitet između liberala i radikala u okviru još uvek formalno nepocepane stranke. Liberali su radikale doživljavali kao neženjeni element u narodu i stranci, kao nešto što socijalizmom pokušava da podiđe širokim masam na račun kulturnih institucije, inteligencije i demokratskih načela u kojima su prepoznavli sebe.

Dodatno zatezanje odnosa između srpskih libreala i radikala okupljenih oko Tomića, predstavljalo je objavljivanje brošure Tomićeve supruge i Miletićeve ćerke Milice pod nazivom Nekoji „prijatelji“ Miletićevi u kojoj je Dimitrijevića i srpski liberalni centar okupljen oko Branika opisala u izrazito negativnom kontekstu, posebno naglašavajući da je Miša Dimitrijević na razne načine pokušavao da se domogne Zastave. Činjenica da se jedna žena putem političkog pamfleta obračunava sa političkim neistomišljenicima u okviru patrijarhalnog srpskog opozicionog korpusa, predstavljala je veliki politički presedan. Miša Dimitrijević je iste godine odgovorio svojom brošurom Malo više svetlosti u kojoj je pobio sve navode Milice Tomić i izneo svoje viđenje stvari. „Vođena logikom osramoćene žene isterane na brisani prostor, Milica mu je odgovorila novom još nesrećnijom knjižicom: Izvrtanje nije svetlost. “Dalja polemika je nastavljena na stranicama Branika i Zastave, a Dimitrijević je napisao: „Žena što me na megdan izaziva samo je skutonoša, a za njenim štitom stoji vajni junak, podla kukavica kojoj obraz podnosi da se ispod ženske kecelje sakriva… njen odvažni gospodar i urednik Zastave, glavom sam g. Jaša Tomić.“

Tokom januara pred čitaoce je izašla i brošura Mihaila Polita Desančića pod nazivom Recimo koju. Polit se sa tri godine zakašnjenja suprotstavio Kikindskom programu, koji je među biračima odavno bio odbačen. Iako se usprotivio politici notabiliteta Polit je smatrao da je bilo kakvo dalje prepucavanje sa njima nepotrebno, obzirom da oni nisu imali lošu nameru, već su bili u zabludi, negujući drugačije iluzije od većine naroda. Polit je žestoko kritikovao radikale koji su agitaciju protiv Kikindskog programa zloupotrebili za prikupljanje političkih poena tako što su najniže slojeve dizali socijalnim obećanjima.

Već 22. januara 1887. godine Branik je obavestio čitaoce: „Čuveni naš sunarodnik dr M. Polit Desančić, čije su reči nekada nalazile odjeka u celoj Evropi, bio je okolnostima nateran na dugo ćutanje. Na korist narodne stvari, na radost njegovih prijatelja, on je evo opet progovorio!“

Laza Nančić, najbliži Tomićev saradnik, tada već teško bolestan, je uskoro odgovorio Politu brošurom Recimo i mi koju, u kojoj je optužio Polita za neučešće na Somborskom zboru i pasivizaciju u trenutku kada je od njega očekivano da zauzme Miletićevo mesto na čelu stranke, što je po Nančiću Polit izbegao plašeći se da poput Miletića ne završi u zatvoru. Nakon Nančićeve brošure je došlo do žestoke rasprave između radikalske Zastave i liberalskog Branika, koji je uzeo Polita u zaštitu. Radikali su se još žešće okomili na Mihaila Polita Desančića, a liberali nastavili da ga još upornije brane rečima: „Oborene su sve uglednije ličnosti Srpske narodne slobodoumne stranke. Ostao je još nedotaknut dr Polit, pa sad treba i njega oboriti! Tako misli Jaša Tomić. Pa ko da zastupa onda srpsku narodnu slobodoumnu stranku – pitamo mi. Zar Jaša Tomić – naopako!“

U pokušaju da sačuva formu još zvanično postojeće Srpske narodne slobodoumne stranke, kroz kontinuitet opoziciono-liberalnog delovanja i pokušaj da distancirajući radikale ostvari što bolji rezultat, Miša Dimitrijević jedini srpski opozicioni poslanik na Ugarskom saboru se početkom marta proglasom obratio Srbima biračima, nakon čega je usledio i zvaničan poziv Srbima biračima da se okupe 19. aprila u Srbobranu.

Sudbonosni zbor je bio održan u Sentomašu (Srbobranu) 19. aprila 1887. godine. „Na ovom zboru je i formalno izvršen definitivni rascep na „branikovce“ i „zastavaše“, odnosno liberale i radikale. Već na pretkonferenciji gde su bile zastupljene obe strane,  izbio je sukob oko utvrđivanja dnevnog reda. Radikali su zahtevali da se pretrese Bečkerečki program, a liberali da se o tome ne raspravlja. Na početku samog zbora, obe strane su predložile svog kandidata za predsednika zbora: liberali Polita a radikali Đuru Cvejića. Do sporazuma nije moglo doći i zbor je rasturen intervencijom policije. Obe strane su se besomučno optuživale za neuspeh zbora. Posebna optužba je išla na račun Tomića, što je hteo „da svu moguću masu nebirača uvuče na zbor“ i što nije odustao od svog zahteva da se bečkerečki program proširi „pitanjem hleba“… Već 23. aprila Branik je pozvao „sve rodoljube na nov opšti birački zbor, koji će se održati u Novom Sadu 1. maja 1887. godine“, naglašavajući da „ko ne želi da se v. bečkerečki program… menja, i koga u toj želji ne rukovodi nikakva primisao, dobro nam je došao.“Zbor je doneo odluku da se pristalice ovog programa organizuju u posebnu stranku koja će zadržati ime stare Srpske narodne slobodoumne stranke, a Branik će biti njen službeni organ.“ Nekoliko dana kasnije Tomićevi radikali su održali zbor na kom su formirali svoju stranku pod nazivom Celokupna narodna slobodoumna stranka. Ona će u javnosti biti prepoznata kao radikalna, a 1891. godine će i sama istaći taj naziv, zvanično se nazvavši Srpska narodna radikalna stranka.

Na izborima za ugarski sabor 1887. godine Jaša Tomić se kandidovao u šajkaškom izbornom srezu, tradicionalnom uporištu Mihajla Miše Dimitrijevića. Kao svog kandidata ugarska vlada je podržala Miloša Dimitrijevića, nekadašnjeg kulpinkog poslanika. U ovoj situaciji opšte konfuzije Tomić je uspeo samo da otkine glasove Miši Dimtrijeviću i na taj način da obezbedi pobedu vladinovca. Notabiliteti su pokušali da predstave ove izbore kao svoj uspeš, tvrdeći da su dobili četiri poslanika, međutim ni jedan od navedenih poslanika nije bio isključivo njihov, pošto ih je sve predložila i ugarska vladajuća stranka, a među njima je bilo i Srba vladinovaca koji su redovno dobijali izbore kao vladini kandidati i koje notabiliteti uopšte nisu ni podržali. Zahvaljujući neslozi do kraja XIX veka ni jedan srpski opozicioni poslanik iz Vojvodine nije izabran za ugarski sabor.

Krajem 1889. godine kulminirao je liberalsko-radikali sukob koji se žestoko vodio polemikom između Zastave i Branika. Ova epizoda odnosa između dve srpske opozicione partije rezultirala je 4. januara 1890. godine (na Tucindan) ubistvom Miše Dimitrijevića koje je lovačkim nožem, sa predumišljajem, izvršio Jaša Tomić, na novosadskoj železničkoj stanici pred očima Dimitrijevićeve supruge i najbližeg prijatelja Nikole Joksimovića, urednika Branika.  Kao povod za ovaj Tomićev akt smatra se podrugljivo pisanje Branika o pismu Milice Miletić 1884. godine, svom tadašnjem vereniku Branku Petroviću, u kome mu je obećavala da će kada se venča sa njom u miraz dobiti Zastavu i mesto urednika u njoj. Branik je konstatovao da pismo najbolje pokazuje na koji način i po koju cenu se dolazilo do uredništva Zastave nakon Miletićevog obolevanja. „Ubistvo, doista, nije izvršeno samo iz političkih motiva, na čemu je bilo težište optužnice, niti samo iz ličnih i porodičnih razloga, na čemu je insistirala odbrana. Ubistvo je bilo posledica vrlo složenih odnosa između sukobljenih…“ Rivalitet između Dimitrijevića i Tomića je trajao gotovo jednu celu deceniju. Jaša Tomić je nakon ovoga prvostepeno osuđen na doživotnu robiju, što je viša instanca preinačila u šestogodišnju zatvorsku kaznu koju je 1890-1896. odrobijao u zatvoru u Vacu. Najizvesnija solucija zbog čega je došlo do ovako drastičnog smanjenja kazne je dogovor Jaše Tomića sa izvesnim ugarskim meritornim krugovima, ili bezbednosnim strukturama. Dok je Tomić bio u zatvoru na inicijativu radikala Emila Gavrile i liberala Stevana Maleševiće otpočela je izvesna komunikacija između dve stranke o strateškim tačkama saradnje. Zbog činjenice da sa Tomićem na slobodi ne postoji mogućnost saradnje sa liberalima, najverovatnije je i pušten. Ovu tezu potkrepljuje činjenica da je ugarska vlada naredila Stevanu Joviću da obustavi izdavanje Straže, lista radikalskih disidenata koji je tokom boravka Tomića u zatvoru značajno cepao radikalnu stranku. Ponovo je omogućeno jačanje Zastave.

Na izborima koji su održani 1890. za srpski narodno-crkveni sabor, glasači su kaznili radikale – liberali su dobili 24, a radikali 11 mandata, ostavši zajedno u opoziciji.

Pre formalnog vraćanja Tomića na mesto glavnog urednika Zastave, poslednji pokušaj saradnje radikala i liberala izvršen je 1897. povodom izbora za Srpski narodno-crkveni sabor. Srpske stranke su putem svojih organa 1. juna 1897. godine na Spasovdan, objavile zajednički proglas srbima biračima u kome su pozvale na jedinstvo.

Srpski birači su pozdravili jedinstvo opozicionih pokreta svojim jedinstvom – izbori za Srpski narodno-crkveni sabor su doveli do velike pobede ujedinjenih liberala i radikala. Klerikalci su na izborima osvojili svega 8 mandata, a ujedinjena opozicija 65, od čega je bilo 37 liberala i liberalnih samostalaca i 28 radikala.

U strahu od snage ujedinjene opozicije koja je pobedila na izborima, patrijarh je hitno otputovao u Peštu na konsultacije sa mađarskim vlastima, kako bi izdejstvovao podršku za svoju politiku i sprečio formiranje zajedničkog opozicionog kluba u Saboru. Patijarh je imao nameru da zadobije i podršku za sprečavanje formiranja saborskog odbora.

Petrovdanski sabor je otvorio komesar mađarske vlade, odnosno kraljevski komesar, baron Fedor Nikolić, koji je pozivajući se na kraljevski reskript oktroisao dnevni red Sabora i nametnuo kao obavezu da se Sabor izjasni o ustavu koji je podneo saborski odbor. Ovakav postupak je bio suprotan svim važećim pravnim aktima. Kao reakciju na ovo liberali, na čelu sa Politom su predložili adresu caru, koju je saborska većina usvojila. Radikali su bili protiv ove adrese zahtevajući jaču reakciju u vidu gravaminalne adrese. Zbog glasanja za liberalski predlog i svrstavanja uz Srpsku liberalnu stranku, radikali su iz svojih redova isključili Milana Božeskog, dugodišnjeg istaknutog člana, koji je nakon tucindanskog ubistva, preuzeo uređivanje Zastave, opravdavajući Tomićev postupak često i neumesnim argumentima.

Međutim, već za sledeću saborsku odluku kojom je konstatovana nemogućnost rada, a koja je doneta 26. jula, glasali su jedinstveno i liberali i radikali i samostalci.  Nakon donošenja ove odluke, komesar je dalji rad Sabora otkazao na neodređeno.

Obzirom da je Jaša Tomić i zvanično preuzeo uređivanje Zastave, Srpska liberalna stranka je na konferenciji održanoj 2. novembra 1898. godine donela odluku o prekidu bilo kakve saradnje, smatrajući da su radikali ovo izazvali rušenjem osnovne moralne baze te saradnje. O situaciji koja je u tom momentu zadesila Srpsku liberalnu stranku najbolje govore reči njenog predsednika dr Ilije Vučetića: „Polit se povukao, a ja ne mogu na sebe primiti teret rukovođenja partijom. Nema ljudi! Niko ne želi raditi, primiti odgovornost.“ Opšta pasivizacija je zahvatila Srpsku liberalnu stranku, u trenutku dok su radikali bujali. Radikalna stranka se organizovala od mesnih odbora do centralnog odbora i prerasla u političku mašineriju do tada nepoznatu na ovim prostorima. Radikali 1902. godine osvajaju većinu na izborima za Srpski crkveno-školski sabor, a na izborima za Ugarski sabor 1906. dobijaju 3 poslanika.

Izbori za Crkveno-narodni sabor 1902. godine predstavljali su ključnu pobedu radikala, ne samo u Saboru već i generalno, pošto ostvaruju potpunu dominaciju među srpskim biračima. Dobijaju čak 37 mandata, spram 5 liberala, 11 vladinovaca i 19 samostalaca iz Hrvatske. Sve ostale stranke postaju samo nemoćni svedoci radikalske politike. Upravo ovaj saziv Sabora ukazuje učvršću je nas u uvernju da je postojao dogovor  radikala sa ugarskim strukturama. Naime u ranijim situacijama kada je srpska opozicija pobeđivala na izborima za Sabor, spregom klera i vladinog komesara nije omogućeno funkcionisanje sabora. Ovaj put, međutim, srpska verosipovedna autonomija je servirana radikalima bez ikakvih prepreka. Kada su preuzeli institucije srpske autonomije, radikali su su zatekli sve izmirane troškove i višak od 800.000 kruna u kasi. Nakon odlaska sa vlasti iz autonomnih organa 1910, radikali su drastično umanjili imovinu Srpske crkve te ostavili dug od 800.000 kruna. Naime, radikali su oduzeli imovinu od crkava i manastira te je proglasili za imovinu autonomije kojom su oni upravljaju. Na ovaj način su sproveli svoju antiklerikalnu politika, ali je čitav period njihovog upravljanja obeležen, korupcijom, proneverama i aferama. Tako je beočinska cementara oduzeta beočinskom manastiru, a potopom prodata novom vlasniku bliskom ugarskoj vladi. Tokom svog delovanja radikali su načinili veliki broj prekršaja, koji će kasnije biti pravno objašnjenje za ukidanje celokupne srpske narodno crkvene autonomije 1912. godine.  Radikale su 1910. smenili srpski samostalci iz Hrvatske, paktirajući sa novom ugarskom vladom, sa kojom radikali nisu bili u dobrim odnosima, vrativši se opozicionom delovanju.